Бізге жеткен қазақ шежіресінің ең көнесі – Қазыбек бек Тауасарұлының «Ата шежіресі». 1776 жылы жазылған. Шындығында, оны жазған Қазыбектің өзі емес, атасы Матай би. Матай – өз заманының озық ойлы, білімді адамы. Кербұлақ ауданындағы Шаған тауының оңтүстік қарсысындағы тау со кісінің атымен Матай тауы аталады. Ертеректе ол тауды Қарақорым дейді екен. Тау Іле өзенінің оң жағалауынан алысырақта, Бесшатыр обаларының солтүстік батысында.
Бұл шежіреде Шыңғысхан жалайыр тайпасының Андас руынан таратылады. Шыңғыс деген сөздің «шың+құз» деген сөзден туғанын айтады. Шыңдай биік, құздай терең деген мағынамен қойылған ат. Қазіргі моңғолдар деп жүрген ел бұл сөздің мәнін өз тілінде тарата алмайды. Шыңғысханның азан шақырып қойған аты бұл шежіреде Темір делінеді. Ол аса мақталмайды да, датталмайды да. Қазақтың кезекті бір ханы есебінде ғана айтылады.
Шежіреге жатпайтын, алайда, айтпай кетуге болмайтын тағы бір оқиға бар. Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде Жетісу жерінде жалайыр тайпасының Байшегір деген атасынан тарайтын Жәлменде баласы Пішән (Пышан) деген жас болыс болған. Өзі әнші, өзі сазгер, өзі палуан, өзі мерген, өзі ақын, өзі шешен, қысқасы, нағыз сері жігіт болған. Ол шығарған «Әшіркүл–Зейнеп» атты бір ән «Қыз Жібек» кинофильмінде Қадыр ағамыздың сөзімен айтылса, «Дүние шіркін» әні «Толағай» деген атпен айтылып жүр. Басқа да біраз әні бар. Осындай сері жігіт ел аралап жүріп бір күні Андас ауылына нөкерлерімен келіп қалады. Тойдың үстінен түседі. Ештеңеден беті қайтып көрмеген өр мінез жігіт өлең айтып отырған Әшіркүл мен Зейнеп атты қызбен айтыса кетеді. Қыза келе Пішән екі қызға:
Өнерім бір басыма мол жетеді,
Бәрібір жастық шағың бір өтеді.
Мырзасы Бәйшегірдің келгенінде,
Көңілімді аулай салсаң нең кетеді? –
деп соғады. Сонда Әшіркүл мен Зейнеп Пішәнді сөзден тосып:
Біреуге жалынбаймыз, әзір тым біз,
Атаңыз Бәйшегір де емес шың-құз.
Кебесің Пышанмын деп, біз қайтпекпіз,
Бас ұрған барлық қазақ атам Шыңғыс, –
деп жауап қайтарады. (Бұл деректер халық ақыны Оспан Тұяқбаев пен Балғабек Қыдырбекұлының айтуы мен жазуынан беріліп отыр).
Тым дандайсып кеткенін түсіне қойған Пішән орнынан қарғып тұрып, екі қызға құлдық ұрады. Шыңғыстай атамыздың аты аталған жерде енді тоқтамағаным әбестік болар деп түйеді.
Бұл дерекке қарасақ, Шыңғыстың «шың-құз» екені де, жалайыр Андас екені де ол кезде ешкімге құпия болмаған.
Алайда, 1921 жылы 37 жасында Пішәнді Кеңес өкіметі атып жіберді. Содан кейін: «Шыңғысхан бізден шыққан!» – деп мақтанатын андастардың да, жалайырлардың да аузына құм құйылды. Пішәнмен қоса Шыңғыс та ұмытыла бастады. «Пішәннің әнін айтшы!» – дегені үшін қанша адамның тұтқындалып кеткенін есепке алған адам жоқ.
Әйткенмен Пішәнді ұмыта жаздаған қазақ Шыңғысты ұмыта қойған жоқ. Ол туралы Сәкен Сейфуллин «Қазақ тарихынан қысқаша мағлұмат» деген мақаласында былай дейді: «Шыңғысханның тума аты Темушін (Теміршін) екен... Менің ойымша, «темір-шың» деген сөзден бұзып алып жүрген есім деуге туралау келеді...».
1206 жылы Теміршыңның ру бастықтарын шақырып құрған үлкен жиылысында (құрылтайында) жиылып отырған топқа шығып, сөз сөйлеп: «Теміршың хан енді кішкене хан емес, бұл енді – ұлы, биік хан болды. Көктегі тәңірдің әмірі бойынша, мұның есімі енді «шың-құзхан» болсын!» деп жар қылған». (Көп томдық. 7 том, 12-13-бет).
Қазақ тілін түсінбейтін ханға қазақша есім береді дегенге өзге сенсе де, өз басым сенбеймін.
Ал Мағжан былай жырлайды:
Тумайды адамзатта Шыңғыстай ер,
Данышпан, тұңғиық ой, болат жігер.
Шыңғыстай данышпанның құп аты да,
Адамның жүрегіне жігер берер.
Бұл, сөз жоқ, қазақ ақынының қазақ ханына деген сүйсінісі.
1946 жылы қайтыс болған Қазанғап Байболов деген ақын өткен. Ол «Еңсегей бойлы Ер есім» атты дастан жазған. Сонда ол Есім ханның ата-бабасы Шыңғысханның Іле өңірінде өмір сүргенін ап-анық айтады.
Мұның бәрі нені көрсетеді? Шыңғысханның қазақ екенін, қазақ шежірелерінің ежелден-ақ айтып келе жатқанын көрсетеді. Бірақ Шыңғысхан туралы жазылған бірде-бір кітапта оның Андас алты атасы айтылмайды. Бұны қалай түсінуге болады? Меніңше, мұны былай түсінген дұрыс.
Бақталас Жамұқа мен Теміршыңның (мен осы ат оның шын аты деп ойлаймын) екі рет анда болғанын барлық дереккөз мойындайды. Екеуінің ағайын адамдар екенін де құптайды. Олай болса, сол екеуіне бола екі жарылып келген бір ру Жамұқаны Шыңғыс өлтірген соң, Андалас немесе Андас руы болып біріккен болуы керек. Және бұл сөздің жасалу заңдылығы сол өңірдегі Текес, Күнес, Қорғас, Арқас, Лабас (екеу), Талас деген жер-су аттарының жасалу ретімен сайма-сай келеді. Мұндай шежіре моңғол атап жүрген елде мүлде жоқ.
Бізге Шыңғысханды зорлап қазақ етудің еш қажеті жоқ. Алайда, шын қазақты өтірік моңғол етудің тарихи да қажеттігі шамалы. Оның өтірігін өршітіп жүрген – саясат.
Қазақта сақталған ең көне күйдің бірі – «Ақсақ құлан – Жошы хан». Аңыз бойынша, Жошының өлімін Шыңғысханға осы күймен естірткен. Шыңғысхан кәзіргі моңғол жұртынан болса, ол домбыраның үнінен естіртуді қалай түсінген? Рубрук та жазады, Шыңғысханның ордасындағылардың екі ішекті гитара тартқанын. Ол домбыра емегенде, не?
Қазақта: «Қобыланды батыр» жырын білмейтін, естімейтін ешкім жоқ шығар. Қобыланды Қазанға аттанғанда оған Қияттан шыққан Қараман батыр нөкерлерімен қосылады. Сонда деймін-ау, Қияттан шыққан Қараман қазақ болғанда, Қияттан тарайтын Шыңғысхан қалайша моңғол болады?
Білетіндер қарақалпақ ішінде қият руының қазір де бар екенін айтады. Қияттың түрік нәсіліне жататынын осының өзі де дәлелдейді.
«Моңғолдың құпия шежіресі» деп жүрген кітәптің шын аты «Шыңғысханның қузауыры» екенін Тілеуберді Әбенайұлы әбден дәлелдеді. Оның дұрыс екеніне мен де көз жеткіздім. Өйткені, 1973 жылы Мәскеудің «Наука» баспасынан шыққан «Алтан тобчи» («Алтын топтама» немесе «Алтын жинақ») кітәбінің алғысөзінде «Моңғолдың құпия шежіресі» атты қолжазбаның алғашқы кезде «Шыңғысханның қузауыры», яғни «Шыңғысханның түп-тұқияны» («Родословие Чингисхана») деп аталғанын ап-анық жазады. Демек, Тілеуберді оны дұрыс оқыған. Соған қарағанда «Моңғолдың құпия шежіресі» деп жүрген кітәбіміздің өзі қазақ шежіресі екеніне көз жеткіземіз. «Шыңғысханның қузауыры» дегендегі ілік септігінің «-ның» жалғауы мен «-ы» деген тәуелдік жалғауы-ақ бұл сөздің көне қазақтікі екенін айғақтап тұрған жоқ па?
Әйгілі әрі тұңғыш қытайтанушы Бичуриннің шежіре әдісімен жазылған «История первых четырех ханов из дома Чинчисова» деген шығармасы бар («История монголов». Москва, 2010). Сонда Шыңғысханның арғы аталары болып келетін жеті-сегіз баланы жалайырлардың қырып тастағанын жазады. Тек Қайду деген бір бала ғана нағашысының ауылында аман қалады. Кейінгі ұрпақ сол Қайдудан тарайды.
Қайдудан басқаларын қырып тастаған жалайырларды артынша жалайырдың ақсақалдары жазаға тартып, бәрін Қайдудың бағынышты адамдары етуге үкім шығарады. Қайду Қарақол деген су бойын мекендейді.
Біріншіден, жалайырлардың өйту себебі не? Өйткені, жалайырлар қырып салған балалар балалардың Алан Қуа деген сұлу әйелдің күйеусіз туған үш баланың біреуінен тарайды. Және тез арада өсіп-өніп көбейіп бара жатады. Онымен қоймай, билікке де қолдары жетеді. «Таза» жалайырлар «шата» жалайырларды көбеймей тұрып қырып тастамақ болған.
Екіншіден, жалайырлар ежелден найман, керей, меркіт, қоңыраттармен аралас-қоралас отырған. Олар мекен еткен жердің кейін Мугулистан (Моғолстан) деп аталғанын Рәшид әд-Дин өзінің «Жылнамалар жинағында» жазған. Моғолстанды моңғол елі деп шатастырып жүрген – орыс аудармашылары мен Моғолстанның Жетісу екенін білмейтін тарихшылар. Сонда деймін-ау, Көксу – Қаратал бойын ежелден мекендеп келе жатқан жалайырлар Шыңғысханның моңғол аталарын қырып салу үшін, сонау мұхит қасындағы Хэн-Тэй тауын мекендеп жатқан әрі пұтқа табынатын елге не үшін, не мақсатпен барады? Моңғолдарға кеткен жалайырлардың қандай кегі болуы мүмкін? Үшіншіден, Қайду мекендеді деп Бичурин жазып отырған Қарақол суы күні бүгінге дейін сол атпен Орбұлақ өңірінің оңтүстігінде аман-есен ағып жатыр. Жалайырдың негізінен Андас руы мекен етіп келе жатқан Шұбар ауылынан, Аралтөбе жерінен, Көксу өзенінің батысқа бұрылатын тұсынан бар-жоғы 10–15 шақырым ғана жерде.
Осының бәрі бізді дұрыс ойға жетектемесе, онда біздің білім қуып, тарих іздеп неміз бар? Ағылшын келіп немесе қытай мен орыс келіп шындығымызды тауып бере ме? Өз тарихына өзі ие бола алмай отырған елді өзге ел сыйлар ма екен? Және картадан Қазақстанның қайда екенін зорға іздеп табатын шетел ғалымдары Шыңғысхан туып-өскен Бұрқан, Түрген, Шұбар, Аралтөбе мекендерінің қайда екенін қайдан біле қойсын.
Украина тарихшысы В.Белинский: «Шыңғысхан ешқандай моңғол емес, түрік. Оның ішінде қазақ. Оның дұрыс аты – Теміршың», – деп интернетке таратты. Ал біз әлі бір-бірімізге көз бақырайтып отырмыз. Өйткені, біздің зиялы қауым, оның ішінде тарихшылар тарихқа сүлесоқ. Яғни патриоттық сезімі барда-жоқ. Себебі, білуге құлшыныс жоқ. Анау жоқ, мынау жоқтан өз-өзінен «бар» пайда болмайды. Тарихымызды тездетіп бүтіндей алмасақ, саясаттың сыпыра өтірігіне тағы құлаймыз. Содан құдай сақтасын!
Рәшид әд-Диннің «Жылнамасында» Шыңғысхан тұсындағы тайпалар түгел аталып, оның әрбіріне тарихи сипаттама берілген. Оның жалайырдан басталуы да бекер емес. Оның ішінде «моңғол» деген тайпа, не ру мүлдем жоқ. Болуы мүмкін де емес. Өйткені, бұл сөз рудың да, тайпаның да аты емес, Шыңғысхан құрған мемлекеттің аты. Хасен Қожахмет ініміздің бұл атау «Мәңгі ел» (айтылуы – мәңгел) деген сөзден туындады дегеніне мен де толық қосыламын. Парсы тілін жетік білетін Жеменей бауырымыз парсылардың «ң» дыбысын айта алмайтынын растады. Демек, «-ң»-ды, «-ә»-ні айта алмайтын ел ол атауды «могол» демегенде, не дейді? Моголстан атауы осылай пайда болған деп топшылауға әбден болады. Сонда біздің кәзіргі күнде моңғол, моғол деп екі түрлі атап жүрген сөзіміздің түп төркіні бір ғана Мәңгі ел (Мәңгел – Мәгел) сөзі болуы шындық сияқтанады. «Р»-ды айта алмайтын қытайлар Теміршыңды Темучин деп, «ң»-ды айта алмайтын парсылар «Мәңгелді» Моғыл деп, соның ортасында өз сөзімізді өзіміз өңкей бұрмалаудан тани алмай келеміз.
Рәшид әд-Динннің «Жылнамалар жинағын» оқысақ, Шыңғысхан бойында өмір сүрген Онон өзені шығыстан, Керулен өзені екі таудың ортасынан ағады деп жазылған. Және Бұрқан тауы Онон өзені бастау алатын тұста делінген. Тілеуберді де, мен де Онон өзенін Іле деп ұғамыз. Себебі, ол Шығыстан ағады. Түрікше аты Өнән болуы мүмкін, яғни нән өзен болуы мүмкін. Ол өзеннің бас жағында Нараты жотасы бар екені айтылады. Ол жотаның Қытай жерінде екені картада анық көрсетілген. Ал Керөлең өзенінің Көксу-Қаратал екеніне менің еш күмәнім жоқ. Басы екі таудың ортасынан, Орбұлақтың шығыс тұсынан Салқам Жәңгір бейітінің дәл қасынан бастау алады. Бұл арадағы барлық су Ілеге қарай ағады да, тек осы өзен кері ағады. Сондықтан Керөлең атанған.
Картаға қараған адам Моңғолиядағы Онын мен Хэрлін өзенінің екеуі де оңтүстіктен солтүстікке қарай ағып жатқанын көреді. Хэрлінді Керулен, Онынды Онон деп қанша бұрмаласаң да Хэнтейді Бұрқан деп зорласаң да бұлардың еш шындыққа жанаспайтынын Рәшид әд-Дин жылнамасы айғақтап тұр. Демек, қазақ шежіресі мен Рәшид әд-Дин жылнамасы бір-бірін құптайды.
Бексұлтан НҰРЖЕКЕ-ҰЛЫ, ҚР еңбек сіңірген қайраткер