Қазақтардың ежелгі күнтізбесі қайдан шыққан және не үшін пайдаланылған?
Уақыт туралы болжамдар кез келген өркениеттің негізгі діңгектерінің бірі. Күнтізбеде уақыт-кеңістік туралы негізгі ақпарат бар және мәдениеттің құрылымдық-генетикалық коды болып табылады. Көшпенділердің жыл санауы тәңіршілдіктен келген жануарлар күнтізбесінің тарихы жайлы, "ҚазАқпарат-қа" сілтеме беріп Stan.kz ақпарат агенттігі хабарлайды.
Мәдениеттанушы-этномусиколог, өнертану докторы, Т. Жүргенов атындағы ҚазҰӨА профессоры Әсия Мұхамбетова жануарлар күнтізбесінің қазақ тарихындағы орны мен мән-мағынасы сонау көшпелі, жартылай көшпелі кезеңдерден бастау алатынын айтады.
"Орталық Азия көшпенділерінің дәстүрлі мәдениетінде ежелден бері 60 жылдық циклдік күнтізбе қолданылған. Ол әр жылы жануардың атымен аталатын бес 12 жылдық циклдерден тұрады: тышқан, сиыр, барс, қоян, ұлулар, жылан, жылқы, қой, мешин/маймыл, тауық, ит, шошқа (қабан)", - дейді профессор.
1926 жылы Қазақстанда дәстүрлі жаңа жыл - Наурыз мерекесін тойлауға тыйым салумен қатар, мүшел ұғымына да ресми түрде тыйым салынған болатын, сондықтан қазіргі кезде бұл жайлы тек егде жастағы қазақтар ғана жақсы біледі.
Мүшел жайлы ол көбінесе Шығыс, Қытай немесе жапон күнтізбесі ретінде біледі және осылайша, өзінің күрделілігіне қарамастан, қазіргі уақытта бұқаралық мәдениет феноменінің біріне айналды.
Алайда, 12 жылдық Жануарлар күнтізбесі көшпелі түркі-моңғол халықтарына, Кавказ халықтарының бөліктеріне, сондай-ақ Сібірдің тунгус-манчжур халықтарына белгілі болғанын айтып өткен жөн. Славяндарда (болгарлар) мүшелді қолданудың "іздері"кездеседі.
Әсия Мұхамбетованың айтуынша, кеңес ғылымында Жануарлар күнтізбесін зерттеушілер арасында оны жасаушыларға қатысты бірыңғай көзқарас қалыптасқан. Олар Орталық Азия көшпенділері (Шахматов в. ф., Захаров и. в., Сенигова Т. Н., Цыбульский В. В., Ысқақов және т. б. еңбектері).
1955 жылы В. Шахматов мұндай жыл санау алғаш рет Орталық Азия көшпенділерінде б. з. д. бірінші мыңжылдықтың соңында пайда болғанын жазған. Яғни бұл шаруашылық жүргізудің негізгі нысаны көшпелі мал шаруашылығына көшу аяқталған кез еді. Жыл санаудың терең материалдық тамыры бар және қандай да бір жолмен осы халықтардың экономикасы мен шаруашылығына байланысты".
В. В. Цыбульский "Бұл күнтізбенің пайда болуы Орталық Азияның көшпелі халықтарымен байланысты, бірақ ол бүкіл Азияның әртүрлі халықтарында салыстырмалы түрде тез таралды" деп атап өтті.
