Мағжан өлімінің шындығынан Кеңестің өтірігі қымбат па?
Кейінгі кезде «Мағжан Жұмабаев 1938 жылы атылмаған» деген сөз шыға бастады. «Магаданда айдауда жүрген жерінен Баукең көріпті» дейді. Ол 1948 жылы болса керек, яғни ату жазасына кесілгеннен 10 жылдан соң.
Ал Баукеңнің өтірік айтпайтынын барша Алаш жұрты біледі. «Алаш айнасы» бұл тақырыпқа арнайы бет арнап, «біледі-ау» деген ғалымдар мен көзіқарақты мамандардан мән-жайды сұраған болатын. Таяуда редакциямызға ақынның немере қарындасы Райхан апамыз (Мағжан Жұмабаевтың інісі - Қалижанның қызы) хабарласты. Жасы жетпістің жетеуіне келген кейуана ақиқатты іздеп, Магаданға дейін барып қайтыпты. Біз ол кісімен сұхбаттасқанды жөн көрдік.
Күтпеген хабар Колымаға жол тарттырды
– Мен Мағжанның туған інісі Қалижанның қызымын, атым Райхан, – деп бастады әңгімесін сексенге келіп қалса да, ажарын бермеген апамыз. – Әттең, дүние-ай, ақын ағаның өзінен тікелей ұрпақ қалған жоқ, бірақ туыс-тума, жалпы Жұмабаевтар әулетінен Мағжан ағаның бар-жоғын түгендеп жүрген Қызылжарда, яғни туған жерінде Тасболат деген інісінің ұлы екеуміз ғана. Былтыр қатты ауырып, жансақтау бөлімінде жатқанмын. Сәл бетім бері қараған шақта маған Саят Жансүгіров хабарласты. Білесіздер ғой, Ілиястай ағамыздың ұлы. Екеуміз жақын дос, сырласпыз. Ол: «31 мамырдағы «Жас Алашты» оқыдың ба?» деп сұрады. Ауырып жатып оқи алмай қалып едім. Ауруханадан шыққан бойда әлгі газетті тауып, оқыдым. Сөйтсем, онда Атыраудың Құлсарысында тұратын Абдолла Әбдірахманов атты 92 жастағы қарт кісі кезінде өзінің Магаданда, Колыма лагерінде Мағжан ағаммен бірге отырғанын айтыпты. Мәссаған, 1938 жылы атылып кетті деп жүрген ағамыз бертінге, 1951 жылға дейін тірі болыпты. Өз көзімен көрген адам міне тұр. «Егер туыстары болса, тіпті сол Мағжан жерленген жерді апарып көрсетіп, көрген-білгендерімді айтар едім, ақын аманаты әлі күнге мойнымда тұр, күні ертең арғы дүниелік болып кетсем, ол аманат мойнымда кетеді, екіншіден, қиянат жасаған болып табылам», – деген қария сөзінен соң өшкенім жанып, өлгенім тірілгендей егіліп жылап алдым. Ол кісіге сол сәттен бастап ризамын, жасына қарамай, бізді сонау жер түбіндегі Магаданға бастап апарғанына да тіпті тәнті болдым. Тіпті 92 жастағы ол кісі түгіл, 77-дегі менің өзімнің сондай ұзақ жолға шығам дегеніме балаларым «бес минуты кем 80-десіз, ауруханадан шыққаныңыз да кеше» деп қарсы болды. Сонда да бой бермей «Мен бәрібір барамын, осыдан Мағжан ағам үшін жолда өліп кетсем, арманым жоқ» дедім. Расында, жол алыс та ауыр екен, қазақ текке «итжеккен» атамаған ғой: Мәскеуге дейін ұшақпен төрт сағат, ары қарай Магаданға дейін 12 сағат ұштық. Магаданның губернаторы қайта құдайына қараған азамат екен, әрі қарай Колымадағы лагерьге дейін тағы 650 шақырым кедір-бұдыр жолға төтеп беретін көлік пен қасымызға жол бастаушы адам қосып берді. Әйтеуір, әупірімдеп ит арқасы қияндағы Сусуман ауданына да жеттік қой. Ауылдың аты да қазақшаға ұқсайды екен өзі, Берелех деп аталады. Әбекең, Абдолла ағамыз, өзі отырған лагерьді көргенде жылап жіберді. Бір кездері көрген азабы, тозағы есіне түскен шығар. Мағжан ағамен сол жерде отырғанын, қалай көргенін айтып берді. «Қай қиырда жүрсе де, адам өз қанын іздейді екен ғой, лагерьден өзім секілді қазақты кездестіргенде ауылымды көргендей елжіреп, көзіме жас келгенін, сол сәттегі сезімді тілмен жеткізе алмаймын. Ал Мағжан ағаның бойынан ақсүйектігі білініп тұратын яғни қандай азап көріп, қандай жаман жерде жүрсе де, тектілігі білініп тұратын. Қайта-қайта «Сәбиттің көзіне бір қарар ма еді, шіркін» деп айтатын», – дейді.
– Сонда Мағжан ағамыз лагерьде қашаннан бастап отырған?
– «Атылды» деп шығарған 1938 жылдан 1951 жылға дейін сол азап лагерінде жүргенге ұқсайды. Бұл деректің шындығын растайтын бір адам да бар, ол – өтірік айтуы екіталай қазақтың қаһарман батыры Бауыржан Момышұлы. 1948 жылы соғыс біткен соң да әскери тапсырмалармен жүріп сол Магадан жеріне жолы түссе керек. Сонда «осындағы азап лагерінде қазақтың бір ақыны айдауда жүр» деген әңгімені естіп, әуелі естіген әлгі деректің растығына көз жеткізу үшін, екіншіден, оның кім екенін анықтау үшін барыпты. Сол жерде Мағжан ақынды көріп, таңғалып әрі оның аянышты халіне жаны ашып, намысы келіп, елге барысымен шығарып алуға кіріспек болады. Бірақ оны сезіп қойған сол кездегі басшылық Баукеңді шұғыл әскери бұйрықпен басқа жерге жібереді де, сол бойына екеуі кездесе алмай қалады. Әбекеңнің айтуы бойынша, Мағжан лагерьде 1951 жылға дейін отырыпты. «Бір күні, – дейді Әбекең, – Мағжанның тіпті жүруге шамасы келмей, еңбектеп қалды». Қасына барып хал сұраған екен: «Аяқтарым ісініп кетіп, баса алмай тұрмын, еңбектемеске лаж жоқ» деп, сол еңбектеген күйі қара жұмысын істей беріпті. Қалай ауырмасын, өзі ол жердің қысы адам төзгісіз, 50-60 градус суық, одан мұзды судың түбінен құм алдырып, ол құмды елетіп, алтын іздетеді екен. Ал беретін тамақтары күніне небары 400 грамм нан ғана. Ауырмай қайтсін? Сөйтіп жүргенде көп ұзамай Әбекең таңертең далаға шыққанда сондағылардың аузынан «Магжан умер» деген қаралы хабарды естіген. Жүгіре жеткенде, ең аяныштысы сол, оны «қазақтың сондай бір беткеұстар тұлғасы-ау» деген ешкім жоқ, күрекпен алып, ары ысыра салған. Жалпы, лагерьде кім өлсе де, олардың жансыз денесіне қарап, рәсімін жасауға ешкімнің құлқы да, мүмкіндігі де болмайтындықтан, жан-тәсілім еткендер сол құлаған жерінде қала береді екен. Кейін барып оларды жинап әкетіп, бір жерге топтап көме салады. Соны естігенде қалай жыламайын?!.
– Ақынның, әсіресе тәнінен гөрі жаны азапқа түскен шағында өлең жазбауы, іштегі ыза, намыс, мұң мен шерін тарқатпауы мүмкін емес секілді, сол лагерьде өткізген жылдарында Мағжан ағамыз ештеңе жазбапты ма, сұрадыңыз ба Абдолла қариядан?
– Әрине, жазған. Бір қойын дәптерге түртіп жүрген іштегі мұң мен шерін өзі көз жұмарынан біраз уақыт бұрын осы Әбекеңе беріпті. «Алматыданмын деген біреуді көрсең, соған бер» деген екен. Ал ол кісі тағдырдың күллі шырғалаң тұсында әлгі дәптерді жоғалтып алса керек. Сол үшін ақсақал өзін-өзі кешірместей кінәлап, сондай қатты қапаланады. Негізі, Әбекең қолжазбаны әлдекімнің әдейі ұрлағанын айтады. Әбекең әлгі Колымада он жылдай отырған. Осы жолы бізді бастап барғанда бүгінде музейге айналған барактардан өздері кезінде жұмыс істеген қайла, күректерін көріп, «осылар біздің қанша жыл қолымыздан түспеді ғой» деп жылап жіберді. Мағжан аға жайлы айтқанда да үнемі көзіне жас алды. Өзі ширақ, тың, әйтпесе жасы жүзге жақындап қалған кісі ғой. «Төрімнен көрім жуық адаммын, ертең кенеттен олай-бұлай болып кетсем, бұл ақиқат өзіммен кетпесін әрі арғы дүниеде Мағжанның аруағының алдында қалай жауап берем?» деп ойласа керек. Әйтпесе жол шынында қатерлі еді. Екі мәрте ұшақтан әрі қарай да 700-ге жуық шақырым көлікпен кетіп бара жатқанда үнемі жүргізушінің бетіне қарадым да отырдым. Егер сәл қалғып кетсе, біздің бір биіктен сайға құлдырап кетуіміз әбден мүмкін еді.
Жұртты шатастырғандардың бірі – Зылиха жеңгеміз
– «Мен Мағжан айдауда болғанда соңынан 14 рет іздеп бардым» деген Зылиха жеңгеміздің сөзі шындықтан гөрі өтірікке көп жақын. Ал қазақтың барлық қаламгерлер қауымы, ғалымдары сол Зылиханың сөзіне имандай сеніп, тарихқа солай енгізіп жіберген. Ал шындығында жағдай тіпті басқа. Мағжан ұсталысымен, яғни «атылысымен» көп ұзамай ол жеңгеміз бір татар полковнигіне күйеуге шыққан. Ленинградта сол кісімен тұрды. Мен қанша рет Мағжан ағаның делосын сұрап едім, «дело жоқ, жоғалған» деп маған берген жоқ. Сонда ол қайда? Егер өз көзіммен істі оқып шықсам, Мағжан аға лагерьде қалай өмір сүрді, оған кімдер келіп-кетті, тергеу қалай жүргізілді, барлығын өз көзіммен көрер едім. Мен білетін бір ақиқат – інісі Сәлімжан Мағжан ағаның артынан іздеп барып, кездескен. Сонда Зылиханы «туысқан қарындасымыз еді» деп алдап, әрең кездестірген. Сөйткен Зылиха кейін ағамызға емін-еркін қалай баруы мүмкін, бір емес, 14 рет? Осы тұста қисынсыздық, яғни «өзі жоқтың көзі жоқ» деп айтыла салған өтірік бар секілді. Сөйткен адамның сөзіне имандай ұйып, тіпті Зылиханың өзін «лагерьде 14 жыл отырды» қылып шығарып жатқан ғалымдар да бар. Менің соған жаным ауырады. Шын мәнінде, Зылиха апамыз айдалған жоқ. Ең бір таңғаларлығы да сол, басқа «халық жауларының» әйелдері Сібірге айдалып, сондай ит азапты түрмені көрсе, Зылиха жеңгеміз емін-еркін өмір сүрді, ешкім оған саусағының ұшын да тигізген жоқ. Бұл да – күдікті жағдай. Тағы бір күдікті жағдай – ол кезде бір қаладан екінші қалаға бару деген қатаң тергеумен жүргізілді, ал Зылиха еркін жүріп-тұрды-мыс. Сондай-ақ ол кісіден ағамыздың қолжазбаларын, өзіндегі мұрағатын сұрап еді, «білмеймін, не до этого было» деді де, қоя салды. Қалай ғана Мағжанның жары бола тұра, оның жазған дүниелерін сақтап қалуға тырыспаған? Мысалы, әлгінде айтқан Мандельштамның әйелі вокзалдарда скамейкалардың астына тығылып жүріп, ақын өлеңдерін, қолжазбаларын сақтап қалған, жанталасқан. Қазекемнің намыссыздығына күйінемін осы тұста, әлгіндей әйелді «Мағжанның сүйгені» дейді. Ал ақын аға шын мәнінде Санкт-Петербург университетін тамамдап, мұғалімдер семинариясында өзінің қол астында оқытушы болып жұмыс істеген Гүлсімді және Жәмиланы сүйді. Жәмиламен үйленгелі тұрған шағында басына түскен түрлі жағдайлар екеуін екі жаққа айырып жіберген ғой. Әттең, ағамыздың өз кіндігінен ешқандай ұрпақ қалған жоқ.
– Қолжазбалар қалай сақталды? Мағжан атамыздың өлеңдерін бүгінге жеткізген кім?
– Әмина Нұғыманова деген қазақ қызы Қытайдан келеді. Сол кісі Мағжанның 1923 жылы шыққан өлеңдерін «әйелі ғой» деп Зылихаға әкеліп берген. Ал оны Хамза Абдуллин атты Мағжан ағаның шәкірті бастырып, жарыққа шығаруға көп еңбек сіңірді. Хамзаның еңбегін қалай айтсақ та жарасады: өзі Колымадан жаңа келген, қолына қарап отырған шиеттей бала-шағасы бар, алатын зейнетақысы тым аз, соған қарамастан, ұстазының әлгіндей еңбегін тығып жүріп бастырып, Алматыдағы зиялы дегендердің бәріне таратып берді. Соның біреуін маған да берген.
Жетімдік тақсіреті Жұмабаеваға жуа да сатқызды...
– Сіздер Мағжанның жақын туыстары ретінде қуғындаландыңыздар ма?
– Жоқ, қуғындап, бізді айдаған жоқ. Бірақ үнемі «дәл қазір біреу алып кететіндей» сондай бір қорқыныш пен үрейде өмір сүрдік. Темір торға қамалмасақ та, «халық жауының» туысы деген ат жамылып, еркін өмір сүре алмадық. Жетімдіктің тауқыметін тарттық. Балалық шағым нағашыларымның қолында Омбыда өтті.
– Неге, әкеңіз қайда?
– Сол тұста өзі «халық жауының» туыстары не болатынын, не істеу керектерін білмей, жандалбасаға көшті ғой. Менің шешем де елден «халық жауларының әйел, бала-шағасы түгіл, туыс-тумаларын түгел қамап жатыр екен» деген сыбыс естіп, мені алып, біршама жұртпен бірге Ауғанстанға қашпақ болыпты. Әкеміз қарсы болып, ешқайда кетпеу керектігін айтқан. Содан екеуі келісе алмаған болуы керек, анам жолға шыққан да, әкем елде қалып қойған. Кейін өзінің тегін қайта-қайта ауыстырып жүріп, әйтеуір, Курскінің әскери қаржы институтын бітірді. Ал біз болсақ сол қашып бара жатқанда Душанбеден ары өткізбеген соң, қайтуға мәжбүр болыппыз, әйтеуір, нағашыларымызды паналаппыз ғой. Тұрмыс өте ауыр еді. Репрессия, содан көп өтпей соғыс басталды. Балалық шағымды еске алғанда, үнемі көз алдыма өзімнің вокзал маңында нан мен шай сатып отырған кейпім келеді. Ол Куломзина деген теміржол стансысы еді, сонда соғысқа аттанып бара жатқан солдаттарға азық болсын деп алып шығамыз ғой. Күнелтудің көзі жалғыз сол болатын ол тұста. Өзім онға толар-толмас жастамын. «Кішкентаймын, қолымнан келмейді» дейтін әңгіме болмайтын бізде, басқа түсті, біз көндік. Кейде тіпті өзіміз жеуге нан таппай қалған да кезіміз болды, ондайда нан табу үшін вагон аралап пияз сататынмын. Бірде пиязым өтпей, әбден қорландым, өзімнің жетімдігім мен тұрмыстың ауырлығын қатты сезініп, содан Ертіске кетіп өлгім келді де. Тіземе дейін суға кіріп, «неге менің өмірім осылай болды екен?!.» деп налып тұрған шақта, әйтеуір, жүрек түбінде бір үміт оты жылт етіп, алдымыздан жарық күннің туатынын құлағыма сыбыр еткендей болды. Сосын өлім жайлы қорқынышты ойдан бас тарттым да, ілби басып үйге қайттым.
Ақын өмірінің ақиқатынан кеңестің өтірігі қымбат болып тұрғандай...
– Апа, әлгіндей «Мағжанды көзбен көрдім, Колымада бірге отырдым» деген көзі тірі куәгер бар, олай болса, ендігіде ақынның өмірбаянына өзгеріс еніп, тарих қайта жазылатын шығар?
– Колымаға барып келген соң тиісті орындардың есігін қағып, «Мағжан атылған» деген деректі жоққа шығаруды, сол арқылы жалған тарихты лақтырып, шынайы дерекке жүгінуді талап еттім ғой. Бірақ сонда олар мені «қайдағы бір 92 жастағы қартқа сеніп, өзгерте салатын тарих ойыншық емес, оның үстіне, Кеңес үкіметінің ондай деректерден қателесуі мүмкін емес» деп тыйып тастады. Яғни не маған, не әлгі тірі куәгерге ешкім сенген жоқ, құлақ асар түрі көрінбейді. Күні бүгінге дейін қақпаған есігім жоқ, бірақ мені адам ғой деп, айтқан сөзіме құлақ асып жатқан адам көрмедім. Басқа емес, қазақтың қаһарман батыры Баукең, Бауыржан Момышұлы Мағжан ағамызды көргенін айтты ғой. Ол кісінің өтірік айтпайтынын, ешкімнен қорықпайтын ержүрек мінезін күллі қазақ біледі, әлі күнге аңыз қылып айтады. Шынымды айтсам, бүгінде не істерімді білмей дал болып отырмын. Енді бір ғана жағдай қоғамды елең еткізбесе...
– Ол қандай жағдай?
– Таяуда Мағжан ағамды көрген, Колымада бірге отырған Абдолла Әбдірахманов ағамыз Алматыға келіп, пресс-конференция беріп, дүйім жұртшылық алдында өзінің Мағжанмен бірге лагерьде отырғанын айтады. Жаратқан ол кісіге сол күнге аман-есен жетуді жазсын. Түбі Мағжанның өтірік өмірбаяны жойылып, шындық жарыққа шығуға тиіс қой.
