САРЫЖҰЛДЫЗ КӨТЕРІЛСЕ КҮН СУЫТАДЫ

2022 жылдың соңғы айларында, кеш бұлтсыз болса, қас қарайысымен оңтүстік-шығыста ерекше жарқырап тұрған сары "жұлдыз" көзге бірден түседі. Бұл — Юпитер планетасы. Қазақша Есекқырған аталатын ғаламшар Күнге биыл 27 қыркүйекте қарсы тұрғанда, түні бойы бақыланды (комменттегі роликті қараңыз). Яғни Күн батқан сәтте, Юпитер көкжиектің қарама-қарсы жағынан шыққан. Содан бері ол әр кеш түскен сайын сәл биігіректен көрініп келе жатыр.
Халқымыз Юпитерді түсіне қарап, Сарыжұлдыз деп те атаған. Қазақ оның сыр-сипат, жүріс-тұрысын мұқият зерделеген. Қазақ есепшілері «Сарыжұлдыз көтерілген сайын күн суық болады, төмендеген сайын жыли түседі» дейді екен. Елдің шаруа жайы табиғатпен біте қайнасқан заманда, Сарыжұлдыз көкке шапшыса, суық күшейетінін екінің бірі білген.
Ғалым Хасен Әбішев (1902–1981) өзінің 1966 жылы басылған «Аспан сыры» кітабында халық сөзінің астрономиялық негізі барын жазады:
«Мәселе былай. Юпитердің Жерге ұрымтал (Күнге қарама-қарсы) келуі 1 жыл 34 күн сайын (мұны синодтық айналыс дейді) сайын қайталанып отырады, бірақ үнемі бір мезгілде емес: біресе жазға, біресе қысқа ауысып отырады, Юпитердің орбита жазықтығы эклиптикамен беттесуге жақын (арасындағы бұрыш 1°18' қана). Ал эклиптиканың жазықтығы және сонымен бірге Юпитер жолы да, қыстыгүні түнде жоғары, жаздыгүні түнде төмен тұрады. Ендеше, егер Юпитердің Жерге ұрымтал (Күнге қарама-қарсы) қалпы қыс айларына келсе, ол (Сарыжұлдыз) іңірде шығыстан туады да, түні бойы жарқырап көкке өрлей береді. Ал жаз айларында Юпитер ондай аспандамай, іргелеп (төмен) жүреді.
(...)
Ұрымтал келу кезінен кейін Юпитер көрер көзге батысқа қарап (Күнге жуықтап) жүреді. Міне, сондықтан егер ноябрь айында Сарыжұлдыз іңірде Күн батысымен шығыстан туса, декабрьде іңірде одан жоғары, январьда іңірде төбеге өрлеп кетеді де, көктемге қарай төмендеп, батысқа барып көрінбей кетеді. Тегінде бұқара халық аспанға назарын көбінесе іңірде аударады. Аяздың күшеюімен бірге Сарыжұлдыздың күн сайын шатынап жоғарылағаны, әрине, көзге шалынбай қоймайды.
(...)
Есекқырғанның суық күшеюімен бірге осылай өрлеуі ертедегі көп жұттардың біріне дөп келіп қалып отырды. Елдің шымбайына батқан жұт жылғы (мысалы 1916/1917 жылғы) Сарыжұлдыздың шақырайғаны ұмытылмастай есте қалды. Сарыжұлдыз көкке шапшыса, суық күшейеді, деп екінің бірі ырым қылып айтуы осыдан. Бірақ оған Сарыжұлдыз кінәлі емес, оның өзінің жолы солай.» (Х.Әбішев. Аспан сыры. Алматы, 2009. 59–60 б.)
Кітапта айтылған 1916 жылы Юпитердің қарсы тұрысы 24 қазанда болған. Ал келесі, 2023 жылғы қарсы тұрыс 3 қарашаға сәйкес келетіндіктен, Хасен Әбішев түсіндіріп берген заңдылық тіпті жақсы бақыланады.

Фейсбуктегі «Физика және Ғарыш»

парақшасынан алынды