Ақши ауылы ххі ғасырдан «жұт» емес, құт күтеді

«Алаш айнасы» газетінің №4 (915) 18 қаңтар күнгі са­нын­да «ХХІ ғасырда жұтқа ұшы­­рағанымыз қалай?» ат­ты материал басылып, ма­қа­лада Алматы облысы Іле ауданы Күрті ауылдық округіне қарасты мал ша­руа­шылықтарында төрт түліктің қы­­рылып жатқаны сөз болған-ды. Десек те, редакциямызға Күрті ауылдық округіне қа­расты Ақши ауылының тұр­ғындары хабарласып, ауыл­да жаппай мал қырылып жат­пағандығын, қытымыр қыс­тағы азын-аулақ шығынды «жұт­қа» баламау керектігін ай­тып, өз ойларын білдірген бо­латын. Мәселенің толық байыбына бару үшін малды ауылды тағы да бір мәрте ара­лап көрмекке бел будық.

Жолда
Алматы облысы бюджетінің 41,5 пайы­зын құрап отырған Іле – іргелі аудан. Ресми де­ректерге сүйенсек, ауданда 62 088 бас мү­йізді ірі қара, 155 623 бас ұсақ қой-еш­кі, 5637 бас жылқы, 4500 бас түйе бар. Өт­кен жылмен салыстырғанда мүйізді ірі қа­ра – 893, қой-ешкі – 4638, жылқы – 330, түйе 448 басқа өскен. Осы төрт түлік мал­дың 20 000 қой, 6000 сиыр, 1300 жыл­қысы Междуреченск ауылдық округіне тие­сілі болса, 33 мың қой, 7000 сиыр, 4 мың түйе, 1000 жылқысы – Күрті ауылдық окр­угінің иелігінде. Яғни аталған екі ауыл мың­ғырған мал айдап, Іле ауданының мал шар­уашылығын алға дөңгелетіп келген. Осын­дай ойлар же­тегінде отырып, Меж­ду­реченск ауылдық округіне әп-сәтте жет­тік.
Қытымыр қысқа төтеп бермек
Алдымен Междуреченск ауылдық ок­ру­гіндегі «Нұрқұм» жеке шаруа қо­жа­лы­ғында болдық. «Нұрқұм» жеке шаруа қо­жа­лығының басшысы Мұхит Кенжеғараев «қыс­тың қамын жаз ойлап» биылғы қыс маусымына жетерлік жем-шөбін дайындап алғанын, қыс қаншама қиын болса да, 27 бас жылқы мен 140 бас мүйізді ірі қараның бәрі дін аман екенін айтты. «Нұрқұмнан» кейін Қуандық Базарбаевтың «Демеу» шар­уа қожалығына ат басын тіредік. Бұл қожа­лық­та да бәрі қалыпты.
Қуат Базарбаев, Междуреченск селолық округінің әкімі:
– Біздің ауыл биылғы қысқа 6 000 сүрлем дайындаған еді. Қазір сол сүрлемнің 4700-і сатылды. Жем-шөп­тен қысылған Алматы облысының кей­бір аудандары келіп, бізден сүрлем са­тып алмақ болған-ды. Десе де, сақ­тық жасап, қолда бар мал азығын ре­зерв­ке қалдырдық.
Ақсақалдармен кеңес
Междуреченск ауылдық округінен шы­ғып, «малы жаппай қырылып жатыр» де­ген Күрті ауылдық округіне тарттық. Ауыл­дық әкімшілікте 15-тен аса ақсақал жи­налып, бізді күтіп отыр екен. Іле ауданы әкімінің орынбасары Мұсаев Мәден бұқа­ра­лық ақпарат құралдарында жарияланған мақалаларға тоқталып, ақсақалдарға мән-жайды түсіндірді. Ауылда қырылып жатқан мал жайлы сұрап, мәселенің мәнісін ашып айтуды өтінді.
Ақсақалдар алқасының төрағасы Жа­рық­­баев Рахымжан, ақсақалдар алқа­сы­ның мүшесі Кузовлев Владимир, ауыл ақса­қалы Баймұрат Сұлтанов сынды бір­қатар қариялар әкімдік тарапы жем-шөбі жоқ­тарға қарайласып отырғанын, жемді ақ­шасы барлар сатып, ақшасы жоқтар қа­рызға да ала алатынын айтып, ауылда тө­тен­ше мал өлімі жоқтығын жеткізді. Мы­салы, ауыл ақсақалы Баймұрат Сұлтанов: «Осы ауыл тұрғындарының жартысынан көбі мал ұстап отыр. Сол малдың бәрі қы­рылып жатыр дегенге кім сенеді? Ішінара мал­шылардан бірлі-жарым шығын бар шы­ғар. Бәрі жаппай өлсе, абсурд болмай ма?»– дейді.
Антитеза
«Малы ерекше шығынға ұшырады» де­лінген Шмидт Игорь: «журналистер менің же­кеменшік территорияма рұқсатсыз кі­ріп, өлексе малдардың суреттерін түсіріп ке­тіпті» – дейді. Ол: «Аудан маған жер бе­ріп, мал шаруашылығымен айналысуға мүм­кіндік жасап отыр. «Малым өлді» деп еш­кімге де шағым айтпаймын. Иә рас, қо­жалықтың 5-6 сиыры өлді. Мен жер шал­ғай болғандықтан, малшыларға өлексені шы­ғарып тастамауды тапсырғанмын. Мал­шылар «малың өлді» деп, сатып жіберуі де мүм­кін ғой. Сондықтан, малдың шын өліп, өлмегендігін көзіммен көруім қажет. Мы­салы, екі сиыр – кәріліктен, үш ірі қара кө­терем болып өлді. Енді менің малым осылай болды екен деп, жаппай ауылдың малы қырылып қалды деуге болмайды», – дейді.
Сіз не дейсіз?
Даниял Өгізбаев, Күрті ауылдық округінің әкімі:
– Қыста Күрті ауылдық округі ма­лы­ның көп бөлігі құмда болады. Себебі ол жақ­та қанша қыс қатты болса да, мал­ды жайылымға шығаруға мүмкіндік бар. Мысалы, Кеңес өкіметі кезінде осы ауыл­дың 35 мың қойының тең жарымы қыс­та құмды жайлайтын. Ол жақта қо­р­аны жеңіл жаппа, қотан үлгісінде са­ла­ды. Қотан дегеніміз – айналасы ашық қоршау. Мысалы, қазір ауылдағы шар­уалар иелігінде 33 мың қой, 7000 сиыр, 4 мың түйе, 1000 бас жылқы бар. 33 мың қойдың 20 мыңы, 7000 мү­йізді ірі қараның 3500-і – құмда. Ауыл­да да, құмда да ауылдың малын сақ­тайтын жеткілікті жем-шөбіміз бар. Мы­салы, биыл 20 мың тонна шөп да­йын­дадық. Осы мал азығы ауыл ма­лына толығымен жетеді деп ойлаймын.
Ешкім малын өлтіріп қойып, қарап отырмайды
Ауыл ақсақалдарымен кеңескеннен кейін құмдағы қораларды көзбен көріп қай­туға шықтық. Алдымен Жәнібек Елу­баев басқаратын «Қызылқұм» шаруа қо­жа­лығында болдық. Шаруа қожалық бас­шы­сы 160 сиыры барын, малының көбі өріс­те екенін айтты. Қорада қалған малдың дені буаз сиырлар екен. Қыс түскелі үш сиыры өлген. «Бұл – жылда болатын қа­лып­ты үрдіс», – дейді Жәнібек Елубаев. Қа­зір жинаған шөбінен 400 түк шөп, 40-50 рулон қалыпты. 5-6 тонна жемі де бар екен. «Мал азығын үнемдеп, ақпан айына сақ­тап отырмыз. Қазіргі азғантай жылы­мық­ты пайдаланып жатырмыз» деді тағы да. Әулиекөл тұқымын асылдандырып жат­қан қожалық төрағасы ешбір малшы мал­ды өлтіріп қойып қарап отырмайтынын да сөз етті. Сонымен қатар, мал шығыны бар делінген Санат Шатақовпен («Санат» шар­уа қожалығының төрағасы) де пікір­лес­тік. Ол азамат: «90 бас сиырым бар. Мал бір-бірін сүзіп болсын, өлтіріп тастауы мүмкін ғой», – дейді.
Төтенше мал өлімі жоқ
«Қызылқұм» шаруа қожалығынан шы­ғып, «Досжан» шаруа қожалығына бет тү­зе­дік. Бұл жерде шаруа қожалықтың төр­аға­сы Мұхтар Абылаевпен әңгімелестік. Мұх­­тар Абылаев та төтенше мал өлімі бо­лып жатпағанын айтты. Ол: «Бес-алты бас мал жыл­да өледі. Биыл өлген малдың бі­ре­­уінің ас­қазанынан шар шықты. Целло­фан жұтқан бо­луы керек. Ал енді төтенше мал өліп жатыр дей алмаймын. Қазір қыс­қа қамдаған 200 рулон шөбім бар», – дей­ді. 
Қайтарда
Қайтар жолда Іле ауданының бас мал дә­рігері Қожахметов Серікбай ағамен әң­гімелесіп келдік. Серікбай ағамыз кеңестік ке­зеңде ветеринариялық һәм зоотех­ни­ка­лық норма бойынша жылына малдың 3-4 пайыз өлуі қалыпты жағдай болғанын мысалға келтіре отырып, аудандағы бүгінгі мал шығынының сол 3-4 пайызға жет­пей­тінін айтты. Сонымен қатар, 2012 жылы малдәрігерлік егу жұмыстары толықтай орын­далғанын, мал арасында аса қауіпті ау­рулар тіркелмегенін жеткізді. 
Маман пікірі
Жамбыл Әбсатов, ауылшаруашылық саласының маманы, техникалық ғылымның кандидаты:
– Қазір жылдық мал шығынын 3-4 па­йыздан асырмаймыз деп, кеңестік ке­зеңдегідей нормативті орын­дай­тын­дай мүмкіндік жоқ. Австралияда 1987-1986 жылдардағы қуаңшылық әсе­рінен малға азық болмай, ұрғашы мал­дарды қалдырып, төрт түліктің 3/2 бө­лігін өздері атып тастағанын білеміз. Бұл енді – төтенше жағдай. Десек те, жы­лына бір аймақтың 3-4 пайыз малы өліп жатса, оны қалыпты үрдіс деп білемін.    

Бізден…
Іле ауданы – басқа саланы былай қой­ғанда, мал шаруашылығына да аса жайлы. Қа­сиетті Қарой мен Бозойды жайлаған мал­шылар қарашада қараша үй тігіп, құм­ға көшеді. Қытымыр қыстың шеңгелінен құ­тылуға бұ да болса сеп. Сосын ерте көк­темде малшылар құмның тоңы жібімей тұрып, көктеуге бет түзейді. Сол сәтте аудан әкімдігі кеңестік кезеңдегідей вете­ри­нариялық һәм зоотехникалық нормаға сү­йеніп, 62088 бас мүйізді ірі қара, 155623 бас ұсақ қой-ешкі, 5637 бас жыл­қы, 4500 бас түйенің қаншасы аман, қан­шасы өлгенін нақ есептеп, бұқараға жет­кізуі керек. «3 пайызы қырылды» дегеннің өзін­де, қысқы төлі бар. Яғни мал саны өспесе, кемімеуі қажет.

Түйін
«Жұт – жеті ағайынды» дейді қазақ. Десек те, құмдағы малды ауылды аралағанда көзімізге айтарлықтай жұттың көрінісі көріне қойған жоқ. Керісінше, қытымыр қыспен алысқан еңбекқор малшының жанқиярлығына таңғалдық. Бізді бір күндік сапар титықтатып тастады. Ал алты ай қыста аяз бен боранға, қарлы жауынға шыдап, тіршіліктің ыстығы мен суығына күйінген малшылардың ісі – ердің ісіндей көрінді. Осы ерлердің малы қырылып жатса, «бізден неге жасырады». Жасырмайды, әрине! Бәлкім, кейбір азаматтар арасында ауыл һәм ауданаралық түсінбеушіліктер бар шығар. Ондай түсінбеушіліктер болып жатса, жергілікті жердің әкімдері шеше жатар. Ал біз болсақ, Күрті ауылдық округіне жұт емес, құт келсін деп тілейміз!