Әз-наурыз жайында дін мамандары не дейді?
Санаулы күннен соң жер жаһанды ерекше жылуға, адамзатты мейірім-шуаққа бөлейтін Ұлыстың ұлы күні – әз-Наурыз мерекесі тойланады. Наурыз – тек қазақ жұртшылығы ғана емес, күллі түркі әлемі үшін айрықша мейрам.
Халқымыз ықылым заманнан осынау күнді ерекше сезіммен қарсы алған. Қыстың қыспағынан құтылып, жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер шағында, жан-жануар көкке, барша жұрттың аузы аққа ілінген уақытқа жеткен, көпшілік Жаратқанға шүкірлік айтып, мереке қылған. Азды-көпті өкпе-реніші бар ағайын құшақ жайып, бауырластықты нығайтқан.
Айтулы мереке қазақ еліне Тәуелсіздік атты қадірлі ұғыммен бірге келді. Тіл мен діл, дін мен мәдениетіміздің қайта оралуы баршаға зор қуаныш екені белгілі. Дегенмен, қоғамда қалыптасқан, халық танымында талайғы заман орныққан салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарға қатысты ел ішінде әр алуан ой тудырып, сыңарезу пікір таратушылар қарасы да жоқ емес. Елімізде діни сенімді өзгеше өрнектегісі келетін кейбір адамдар Наурыз мерекесін де мансұқтауға көшкендей. Осыған байланысты бұл күннің шығу тарихы, мән-мағынасы мен бүгінгі болмысы туралы дін мамандарының өздерінен білгенді жөн санадық.
Мұхитдин ИСАҰЛЫ, «Нұр-Мүбәрак» Египет ислам мәдениеті университетінің профессоры:
– Әз Наурызды, көрісуді парсының діни мейрамы дейтін адамдар бар. Бұхаридан бастап күтубу тисғаның басым көпшілігі түркі жұртынан болған біздің ата-бабаларымыз кешегі күнге дейін күллі мұсылманға, соның ішінде араб елдеріне, османлыға дін үйретіп келген. Сол себепті, олар парсының пұтқа табынушылық мейрамын тойлаған емес. Көрісу – сонау ықылымнан ғұндардан, сақтардан бері, тіпті одан әріден бар ғұрып. Өйткені, біздің ата-бабаларымыз бүгінгідей қыстың күні "квартираға" тығылып жатпаған. Олар мынау ұшы-қиыры жоқ кең даланы иемденіп еркін жатқан. Қыс айлары, әсіресе, күн суық жақтарда алты айлап бір-бірін көре алмай, содан қыстан аман шыққаны үшін көрісетін болған. Бұрынғылар көкті ұстаған бір Тәңірге шүкіршілік айтса, кейінгі мұсылман бабалар сол көкті ұстаған бір тәңір болған Аллаға шүкіршілік еткен. Амандық сұрасқан. Амандық сұрасу – Пайғамбардың сүннеті. Бұл сол көктемнің алғашқы күндерінде болатын болған. Жаңа жыл, жаңа өмір болып басталған. Құрандағы «Алланың өлген соң қайта қалай тірілтетініне қараңдар» деген махшар күнін еске алатын болған.
Ал осы жаңа күн, жаңа көктем кейінгі ғасырларда "Наурыз" болып парсыша аталып кеткен. Яғни, парсы мәдениетінің бір кездегі әсеріне байланысты сіз бен біздің оқып жүрген "салат" яғни, парсы тілінде "намаз", ұстаған саум – оразамыз да парсыша аталып кеткен. Егер бұл адамдар наурыздың парсыша аталғанына қарсы болса, онда намаз бен оразаға да қарсы шықсын, қауқары жетсе, әрине. Әңгіме атында емес, затында. Олардың айтып отырғаны – парсылардың "наурызы", ол – от жағып оттан секіру, отқа табыну мейрамы. Ал қазақ тарихындағы наурызда отқа секіру жоқ, от жағу жоқ. Қайта көктем бар, гүлдену бар, ояну бар, ағаш егу бар, жандандыру бар, тірілту бар, Махшарды еске алу бар. Дін ұстанамыз деп дүдәмал ағымға ергендер өздерін қазақ деп санамаса, оларды бұл елде не ұстап отыр, не болмаса қазақ деген аттарын ауыстырсын.
Ал, ата-баба жолынан таймай қайта оянуға бет алған мұсылман алаш жастарына айтарым – Әз наурыз құтты болсын! Әлихан, Міржақыптардың жолын қуыңдар! Алла елімізге берекет, байлық, бірлік, тыныштық нәсіп етсін! Әмин!
Айнұр ӘБДІРӘСІЛҚЫЗЫ, ҚР Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі Дін істері комитеті Дін мәселелерін зерттеу және талдау орталығының директоры, филология ғылымының кандидаты:
– Ұлыстың ұлы күні – күн мен түннің теңелген күні ретінде наурыз айының негізгі мерекесіне айналғаны баршаға белгілі. Табиғатпен үндесе білген көшпелілер ғана емес, бүкіл Орта Азия жұрты, Шығыс халықтарының көпшілігі және батыс пен Американың бірқатар жергілікті халықтарында да көктем айлары жыл басы болып саналған.
Наурыздың исламмен немесе басқа дінмен тікелей байланысы болмағанымен, халықтық жыр-аңыздар әз-Наурызды топан су тартылып, Нұқ пайғамбардың кемесі тоқтаған (қазақ аңызы бойынша Қазығұрт тауына тоқтаған) кезеңмен байланыстырады. «Құрғаққа шыққанда Нұқтың кемесінде әр азық-түлік түрінен бір-ақ уыстан қалған екен, солардың бәрін қосып, бір қазанға қайнатып ас пісіріпті. Наурыз көжені жеті түрлі дәмнен жасау содан қалыпты» дейді қазақ аңызы. Мұсылман шығыс жұртының бірқатарында наурыз көжеге ұқсас дәм бар. «Наурызнаманың» көне нұсқалары да көптеген мұсылман халықтарында кездеседі.
Кез келген жиын-тойды Алладан тілек тілемей бастамайтын да аяқтамайтын халқымыз Наурызда да өлілердің рухына құран бағыштап, Алладан тілек тілесіп, бұл мерекені мызғымас рухани дәстүрге айналдырған. Сондықтан болар, наурыз көжені оңтүстікте «құдайы көже» деп те атай береді.
Діні мен дүниесін қатар ұстаған халқымыздың бұрын бөлмегенін бүгін бөлудің мәні жоқ. Сондықтан жыл басы, жыл тойы, жаңару мен жасарудың, береке-бірліктің мейрамы – әз-Наурыз мұсылман қазақ ұлтының рухани құндылыққа толы қастерлі мерекесі ретінде лайықты деңгейде аталып өтілуі тиіс.
Абдусамат ҚАСЫМ, «іslam.kz» сайтының діни сарапшысы, исламтанушы:
– Наурыз мейрамы, бәріне белгілі болғандай, түбі сонау парсыларға барып тіреледі. Ислам діні келмей тұрып отқа табынушы парсы халқы Наурыз мейрамын жаңа жыл ретінде тойлайтын. Кейінірек Иран жеріне мұсылмандар аяқ басқаннан соң, аталмыш үрдіс мұсылмандардың арасына жайыла бастады. Тіпті, Умеяттардың халифалығы кезеңінде аса қаныпезерлігімен танылған Хажжаж ибн Юсуф әс-Сақафи тарапынан бұл мейрам кейбір өлкелерде ресми түрде бекітілсе, шиизмді дәріптейтін Фатимиттердің дәуірінде мұсылмандар мекендейтін аймақтарда тойлана бастаған. Аббаси халифасы Мүтәуәккил Алалланың наурыз мейрамын жақсы көргендігі тарих кітаптарында айтылады.
Түркі тілдес халықтарында 21-22-наурыз мейрамы б.з.д. VIII ғасырдан бері жаңа жыл мерекесі ретінде тойланып келеді.
Әйткенмен, аталмыш мейрамға үзілді-кесілді қарсы шыққан беделді дін ғұламалары болмады емес, болды. Арасында Ханафи ғалымдары да бар-тын. Бірақ олардың бұл тыйымдарын мәжуси сеніміне сүйенетін, зардұштылық діни рәсімдері орын алған Наурыз мейрамына қатысты деп алуға болады. Өйткені, кейінірек Ханафи ғалымдары арасында аталмыш мейрамға оң қабақ танытқандар шықты. Солардың бірі XV-XVI ғасырларда өмір кешкен, «Шейхуль Ислам» атағын алған Ханафи ғұламасы Мұхаммед Әбу Сууд Эфенди (м.1490-1574 ж.) еді.
Бүгінде Наурыз мейрамы – діни бояуын жоғалтып, отқа табынатын зардұштылық дінінің элементтерінен ада, халық арасында тек дәстүр ретінде қалыптасқан мейрам. Фиқһта "Харам үкімін тудырған себептің жойылуы – үкімнің де жойылуына алып келеді» дейтін қағида бар.
Шариғатта екі мейрам бар: Ораза айт пен Құрбан айт мейрамдары. 22-наурыз мейрамы – діни мейрам емес. Бірақ қазақ салт-дәстүрінде ерекше орны бар құбылыс. Шариғат дінге теріс келмейтін дәстүрлерге рұқсат еткен. Сондықтан да оттан секіру, отқа тәу ету т.б. осы секілді дінімізге жат зардұштылық (зороастризм) әдеттер мен ішімдік ішу сияқты харам істер орын алмайтын болса, Наурыз мейрамын атап өтуді харам деуге болмайды.
Бақытжан ӨТКЕЛБАЕВ, «Әзірет сұлтан» мешітінің наиб имамы:
– Көшпелі қазақ өркениетінің ұлттық нышандарының бірі – Наурыз мерекесі. «Наурыз» сөзі – зороастризм сенімінде болған парсы елінің тілінен аударғанда «жаңа күн» деген мағынаны білдіреді. Бұл мейрамның шығу тарихын кейбір ғалымдар зороастризммен, отқа табынумен байланыстырса, кейбір тарихшылар Парсы патшалығының жорықтарымен байланыстырады. Зороастризм сенімі бойынша жақсылықтар жарықтан, жамандықтар қараңғылықтан бастау алады.
Кейбір риуаяттарда Хазіреті Әли Парсы шығанағы жаққа барғанында бір кісі келіп оған Наурыз мерекесіне байланысты бір кәде сыйлық жасайды. Хазіреті Әли (Алла разы болсын) мұның мәнісін сұрағанда, әлгі адам: «Бүгін – Наурыз мерекесі, бұл сыйлықты сол үшін сыйладым» дегенінде Хазіреті Әли (Алла разы болсын) бұған қарсылық білдіру былай тұрсын: «Бұл жақсы үрдісті, күніге істеңдер! (Наурызда сыйлық сыйласу үрдісі)» деп өсиет еткен екен. Ғалым Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы атамыз өзінің «Нұқ, Наурызнама» деген жазбаларында мұның Нұқ пайғамбардың заманын қалған қадым мейрам екендігін алға тартқан. 7 түрлі дәнді-дақылдан дайындалатын наурыз көже сондықтан да «Ашура» мерекесінің құрметіне 10 түрлі дәнді-дақылдан жасалатын тағамға ұқсайды деген.
Әсілі, Наурыз мерекесі қазақ халқының сенімінде қыстан аман-есен, шығып, малдың аузы көкке ілініп, арқа кеңіп, күн жылыған кезде жаңа жыл ретінде тойланады. Қыстан түгел шыққан халық бір-біріне зиярат етіп, амандық-саулық сұрасып, көрісетін болған. Еліміздің батыс аймағында «Көрісу күні» деп содан аталады. Осымен қатар, 14-наурызда Самарқанда көк тас ериді деп Наурыз мерекесін тойлауды 9-нан немесе 14-нен бастап кеткен.
Дінімізде «Шәрғи мән қобләна немесе ғурф» фиқһ қағидасы бойынша (бір халықтың Исламнан алдыңғы әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері) Ислам негіздеріне қайшы келмей, қоғамдық қатынасты оң реттеген болса, бұл салт-дәстүрлер сақталады. Бүгінгі дәстүріміздегі Наурыз мерекесінің Исламға ешқандай алабөтендігі жоқ. Бұрынғы Наурыз мерекесін от жағып қарсы алушылық дәстүрімізден әлдеқашан шығарылып тасталған. Ал қазіргі қазақ қауымы тойлап жүрген Наурыз мерекесінде қыстан күйзеліп шыққан елдің көңілін көтеру мен қазақи құндылықтарымызды жандандырып, көкпар беріп, ат шаптырып, палуандар күресін өткізіп, ән-жыр, айтыс-терме ұйымдастырылып, араздасқан адамдар осы күні татуласып, бір-біріне жақсы бата берісіп, «Ұлыс оң, ақ мол болсын» деген сияқты ізгі тілектерімен қауышып жатады. Ислам шариғаты Наурызды ұлттық нақышта көктеммен бірге жаңа жылға кіру түсінігінде тойлауды құптайды деп толық айта аламыз. Осымен қоса, дінімізде «Амалдар ниеттерге байланысты» деген қағида бар. Сол үшін бүгінгі қазақ халқы Наурызды көктем мерекесі ретінде тойлап жүр. Бұл Ислам дінінің қағидаларына еш қайшылық етпейді дегім келеді.
Ұлыстың ұлы күні – Наурыз құтты болсын!
P.S. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы Шариғат және пәтуа бөлімі Наурыз мерекесі төңірегінде туындаған қайшы пікірлерге байланысты пәтуа жариялады. Пәтуа мәтініне сүйенсек, дін саласындағы «Әдет-ғұрып» фиқһ қағидасында елдің бұрынғы салт-дәстүрлері ислам негіздеріне қайшы келмей, қоғамдық қатынасты оң реттеген болса, бұл салт-дәстүрлер сақталады, бүгінгі салт-санамызға сіңген Наурыз мерекесінің исламға ешқандай алабөтендігі жоқ. Сонымен қатар, пәтуада қазақ өркениетінің ұлттық нышанына айналған мерекенің арғы-бергі тарихы мен қазақ әдеби мұраларында сақталған деректер мен діни пайым тұрғысынан тұщымды пікірлер берілген.
Сауалнаманы дайындаған Жайық НАҒЫМАШ
