Шығармашылығым көнеден жеткен дәстүрлер мен лирикаға толы

Болот Байрышев, жыршы, Алтай Республикасы мен РФ еңбек сіңірген әртісі:
Бұған дейін The Spirit of Tengri фестиваліне атақты көмей әншісі, Алтайдың саф өнері – қай орындау дәстүрінің аса танымал өкілі, жыршы, Алтай Республи­касы мен Ресей Федерация­сының еңбек сіңірген әртісі Болот Байрышевтің қаты­сатынын хабарлаған едік. Алтайдың әйгілі қайшы­ларының тұяғы жобаға көне түркілік рухтағы бірнеше шығармасын ұсынып отыр. Жуырда Алматыда қонақта болған музыкант келер жылы өтетін фестивальға ақ батасын беріп кетті.

                             Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото)

– Болот, The Spirit of Tengri-ге қалай шақыру алғаныңызды айта кетсеңіз...
– The Spirit of Tengri туралы бір жыл бұрын естідім. Алтайда, Сібірде этникалық музыка орындаушыларының көбі бұл жоба туралы хабардар екен. Көмеймен ән орындайтын музыканттар маған осы фес­тивальға қатысуға кеңес берді. Содан Алматыға қоңырау шалып, өтініш біл­дір­дім. Менің қызығушылық танытқаныма ұйымдастырушылар дән риза болып, қуана құп алды. Қазір этникалық музыкаға арналған мұндай ірі фестивальдар, жобалар жоқ. Сол жағдай кішкене жүре­гіме тиеді. Әрине, кейбір фестивальдар, байқаулар бар – бір-екі күн ән айтасың да, кетесің. Ал The Spirit of Tengri – ондай өт­кін­ші жоба емес, бұл – ғаламтордың, теле­арна мен радионың даму мүмкін­діктеріне қарай дұрыс ойластырылған фес­тиваль. Мұнда өнер жүйелі түрде на­сихатталады. Ал қатысушылардың шығар­маларына дауыс беру кез келген адам үшін өте ың­ғайлы. Ең бастысы, ол кең ауди­торияны қам­тиды. Мен The Spirit of Tengri-ге үш ән алып келдім. Сонымен бірге осы сапа­рымда бірнеше шығарма орындап, бейне­жазбаларға түстім.
– Қай өнерінің аса танымал өкілісіз. Көмеймен жыр орындаудың дәстүрінің қазіргі замандағы дамуы қалай?
– Қай – Алтай халықтарының ұлттық белгісі. Батырлық эпостарды бабаларымыз көмеймен әндете орындаған. Николай Ұлағашев, Алексей Калкин, Табар Чачия­ков сияқты әйгілі қайшылар көне мұраның ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуына себеп бол­ды. Қайды орындаудың бірнеше стилі бар: қарғыраа – төменгі дауыс, көмей – сәл жоғары, сығыт – ысқырық тәрізді. Алтай­лықтарда қарғыраа стилі кең таны­мал. Жастарымыздың арасында осы ұлттық өнерге қызығушылық бар. Өзіме халықтық шығармалар қатты ұнайды. Шы­ғармашы­лығым көнеден жеткен дәстүрлер мен лирикаға толы. Өйткені мен туған өңір – Таулы Алтай – аңыз-әпсана­лардың мекені. Отаным тарихи шежірелер мен табиғаттың жұмбақтарына тұнып тұр. Мен мұның бәрін танып өскеннен кейін шетелге шық­қанда қандай бағыт­та жұмыс істеу керек­тігін ұғындым. Өз дәс­түрімізді, эпос­тарды кө­меймен айту шығарма­шылығын на­сихат­тауды қолға алдым. Біздің дү­ние­­танымымыз пұтқа та­быну, шамандық пен тә­ңіршіл­дік рухтан тұ­рады. Міне, осыны әлем­ге та­нытуды көздедім.
– Қандай аспап­тар­да ойнайсыз?
– Екі шекті топшурда, бұл – домбыраға ұқсас аспап, қомыста, бұл – вар­ган және үрмелі аспап­тардан шоор, үң­гірік, икилиде ойнай­мын. Әр аспаптың өз қасиеті бар. Ал орын­дауымдағы әндердің қатары 30-ға жуық.
– Қазақтың ұлттық музыкасымен таныс­сыз ба?
– Әрине. Қазақстанға мен ең бірінші рет 1981 жылы әскерге алынғанда келдім – Байқоңыр ғарыш айлағында әскери борышымды өтедім. Сол кезде көптеген фестиваль-байқауларға қатысып жүрдім. Арада біраз уақыт өткенде әнші болып танылғаннан кейін қазақ жеріне тағы келіп, «Алтын алма», «Азия дауысы» фес­тиваль­дарына қатыстым. Гастрольдік сапарлар­мен де көп келіп жүрмін. Қазақ­тың ұлттық музыкасы маған өте жақын, қазақ әндерін тыңдап, осы елді есіме алып тұрамын.
– Қазіргі кезде Таулы Алтайдың этникалық музыкасына қай елдерде сұраныс көп?
– Барлық жерде сұраныс көп. Еуропа мен Азия елдері мені жиі шақырып жата­ды. Айталық, Жапонияда көмей әндерін тың­дау­шылар көп. Соңғы кездері әлем бойын­ша фолк-джаз-рок фестивальдары жиі өткізіледі. Мұндай шараларда да көмей әуеніне сұраныс жоғары. Көмей үні қазіргі заманғы музыканың барлық ағымымен үйлесім табады. Сонымен бірге Алтай өл­кесіне көмей әуенін, қайды тың­дау үшін әдейілеп келіп жататын туристерде есеп жоқ. Әндерімізді тыңдап, көмеймен ән орындаудан дәріс алып кетіп жатады.
– The Spirit of Tengri жобасынан не күтесіз?
– 90-жылдары «Азия дауысы» фес­тиваліне қатысқанымды білесіздер. Бұл сол кезеңде күллі құрлыққа танымал жоба болатын. Оған нағыз мықты музыканттар қатысатын. Ақтық сайысқа жолдама алу үшін төрт іріктеу кезеңінен өту керек. Ха­лық шығармашылығына қолдау көр­сеткен бұл фестиваль, өкінішке қарай, жа­былып қалды. Енді The Spirit of Tengri-дің «Азия дауысын» тұралатқан факторларды айна­лып өтетін, мәңгілік жоба болатынына сенемін. Ол заманауи халықтық музыка орындаушыларының басын біріктіріп отыр. Дегенмен олардың көбін, мысалы, сахалық Юлианамен, қырғызстандық Гүл­задамен, Таулы Шориядан Чылтыспен, Тывадан шыққан Сайнхо Намчылакпен бұрыннан жақсы қарым-қатынастамын, енді қайтадан бірге бір сахнада өнер көрсететініме қуаныштымын. Фестивальға ақ жол болсын деп тілеймін. Жобаға қатысуға ниетті орындаушылар көп бол­сын, олар біздің ұлттық құндылық­тары­мызды байытып, тыңдармандарды разы қыла берсін!
– Рақмет!