Шәкірдей эпик ақын жоқ қазір

Төлеген ЖАНҒАЛИЕВ, Халықаралық Жамбыл қорының лауреаты, ақын, Шәкірдің хатшысы:

                                                                Шәкір Әбенұлы, Қайым Мұхамедханов. 1988 жыл  

– Төлеген аға, Шәкір ақсақалдың хат­шысы болып, ақынның қасында жү­руіңізге не себеп болды?
– Сол кездегі Абай аудандық рай­ко­мы­ның бірінші хатшысы Хафиз Матаев: «Шә­кір шалға ие бол, қолжазбасын жинақта», – деп маған тапсырған соң, қасынан сегіз жыл бойы бір елі қалмай, осы күні ел ай­тып жүрген бар шығармасын жинадым. Екі кітабын шығаруға атсалыстым. Шалдың қасында жүрген өмірім еш зая кеткен жоқ. Бірінші, ел таныды. Ә.Нұршайықов, З.Қаб­до­ловтар «шалды ертіп жүрген –Төлеген» деп, мен туралы да жазды. Шәкір арқылы еліміздің маңдайалды жазушылары Әзіл­хан Нұршайықов, Әбу Сәрсенбаев, Қа­ли­жан Бекхожин, Сырбай Мәуленов, Қуан­дық Шаңғытбаев, Зейнолла Қабдолов, Са­фуан Шаймерденовтермен Алматыда дәмдес, дастарқандас болдым. Екіншіден, шалдың қадір-қасиетін түгелдей білемін десем артық айтқандық емес. Шәкір менің әкем Жанғалиды Әріп Тәңірбергенов құралпы ақын деп бағалайтын.
– Шәкір атаның ерекше қасиеттерін айтып берсеңіз.
– Шәкірдің қабілеті көп. Эпикалық жа­ғы­нан поэзиясы кең тынысты, ауқымдылық жағынан қазір Шәкірге жететін ақын жоқ. Ілияс Жансүгіров, Сәкен Сейфуллиндердің поэмасы ұзаса 400-500 жол болады. «Құ­ла­гердің» өзі екі баспа табақтай, ал Шә­кір­дің әрбір поэмасы – бір кітап. Оқымай-то­қы­май, «Таңшебер–Жапал», «Кейпін ба­тыр» сынды дастандар тудырған ақынға Құ­дай қасиетті үйіп-төгіп берген. Поэма жа­затын ақындар қазір некен-саяқ. Оның поэ­маларынан бүтіндей бір дәуірдегі адам­дардың мінездерін, қарым-қаты­нас­тарын көресің. Адам бір роман оқығандай болады. Адам портретін берудегі шеберлігі керемет. Ал қазір батыр туралы жазса, соны ғана дәріптейді. Шәкір Қодарды су­рет­тегенде «кеудесіне біткен түгі бұршақ соққан шалғындай ығы-жығы» дейді. Қан­дай тамаша сурет!
Екінші ерекшелігі – ән-күйлерінде өзіне дейінгі ақын-сазгерлердің сарынын пай­да­лануы. Бірде Шәкір Әріп Тәңірбергеновке бар­са, сықылықтап күліп: «Тобықтылардың шы­ғармайтыны жоқ. Ендігі шығарып отыр­ған­дарын қарашы – үш шекті домбыра. Домбыраларының өзі шата болып келеді» депті. Үш шекті Абай домбыраның үшінші шегінен мандалинаның үні шыққанын Әріп «шата» деп отыр. Шәкірдің әндері мен күйлері үш шекті домбыраға арналып жа­зылған. Кезінде «Өнер» бас­­пасына үш баспа табақтай ән­дері мен күйлерін но­та­сымен кітап етіп өткізгенбіз. Шалдың шал­дыбар мінезінің ке­сірінен шықпай қалды. Бас­паның сол кездегі ди­рек­торы Сұлтан Оразалин болатын. Сол кітап әлі күнге дейін бас­пада жатуы мүмкін. 20 шақты әні, 10-ға тарта күйі бар. Шә­кір «Әнші моласы» деген әннің сөзі менікі болғанымен, әні менікі емес, Көкбайдың әні» деген бо­ла­тын. Ол кісі алты ақын­ның сарынын білген. Сабырбай , Түбек жөнінде жи­на­ған дү­ние­ле­рі – бөлек әң­гіме.
– Ақын-композитордың ашылмай жатқан қыры бар ма?
– Ашылмай жатқан қыры – прозалық шы­ғармалары. «Маскүнем шебер» деген екі томдық үлкен хикаятын бая­ғыда «Сов­хоз туы» газетіне жа­рияладым. Шығармасы қа­зіргі прозаға мүлде ұқсамайды. «Мың бір түн» оқиғасы сияқты философиялық ас­тарлы. Әрине оқымаған адам болған соң, сюжет, әдеби норма жағынан ақсап жа­тады. Ал мазмұндық, ой тереңдігі жа­ғынан дау жоқ, керемет.
– Қуақы мінез, қалжыңбастығы туралы айтсаңыз.
– Досы Жұмакүлбай екеуі қалжың­дас­қанда, шыны қайсы, өтірігі қайсы айыра алмай қалатынмын. Қасқабұлақта Үбіғали деген бойы екі метрге жуық достары бол­ды. Семеймен екі ортада бір күн жатып, бір марқасын жеп қайтатын үйлері – Үбі­ға­ли­дың шаңырағы. Менің студенттік шағым. 70-жылы екі шалды мен Абайдан алып ба­рып, Семейден қайтарда, Үбіғалидың үйі­не соқтық. Бір шай ішіп болған соң, қып-қызыл төбелес басталып кетті. Бір-бірін тарпа бас салып, айғайласа жөнелді. Жас кезім, зәрем ұшып кетті. Үбіғалидың бәй­бі­шесі үндемейді, теріс қарап отыр. Бір уақытта сап тыйылып қалды. Сөйтсем, бұл кісілердің қалжыңының өзі осындай ойын екен. Кемпірі менің білмейтінімді біліп, теріс қарап отыр екен. Әңгіме барысында бай­қағаным, Жүкең есе бермей отырады екен. Шәкір шал сыйлай ма, әлде Жүкеңнің үл­кендігінен бе, Жүкеңнің алдын кесе-көл­де­нең өтпейді. Жұмакүлбай қолма-қол ба­сы­мырақ сөз тауып, ұйқастырып отырады. Ана кісі үндемей отырады екен. Қайта Үбі­ға­ли ақсақал мына екеуінен де басымдау, «қазір сендерді сабаймын» деп мық­ты­лы­ғын көрсетіп қояды. Бірақ ол кісі – әңгімеге жоқ, қара күштің иесі.
– Шәкір көпті көрген шежіре ғой, әңгіме айтқанда майын тамызатын болар?
– Кеңес дәуірінде аузы күйіп қалған, әңгімені абайлап айтатын. Шәкәрім екінші рет тірілгенде, ол кісі бар. Өмірінде екі рет көрген екен. Бірақ көргендігін ғана айтады, басқа нәрсені ашпайды. Тыңдаушыны ал­дын ала зерттеп, байқап алатын. Арзан күл­кі іздегендер, кеудесінде тереңдігі жоқ ортаға боқауыз өлеңдерін айтып күлдіре беретін, шын ниетімен тыңдағысы келген есті құлаққа таң атқанша отырып, ел-жер туралы тарих айтудан жалыққан емес. Ұғар құлаққа айтар әңгімесі де ойлы, тың­дау­шының ұйқысы да келмейтін. Ақ­са­қал­дық, бабалық қасиетпен айтатын әңгімесі өте терең. Шалға деген қарызымды қо­лым­нан келгені сол – өлең түрінде қағазға түсіріп, «Баба жайлы балладалар» деген бал­ладаларым арқылы беруге тырыстым.