«Cөзсіздік трагедиясы» немесе тамсана айтып жүрген тіркестер кинода неге жоқ?

Әуелі сөз жаралған дейді Қасиетті Құранда да. Қандай мықты кино көрсек те, қандай қойылым тамашалап, қандай керемет ән тыңдасақ та, бәрінің түп негізі – сөз. Ендеше, біз бүгінде «неге мықты кино жоқ, неге әндеріміз мағынасыз?» деген сұраққа жауап іздесек, оның бәріне – бір жауап, яғни сөз оңбай тұр.
Сөз дегеніміз, ол – мәтін, яғни драматургияда – пье­са, әнде – мәтін, ал кинода – сценарий. Егер мә­тінді қызға теңер болсақ, ажарсыз қызды мың жерден әр­лесең де, көріксіздігі көрініп қалатыны секілді түп не­гіздегі мәтін нашар болса, онда аямай аранжировка жа­салса да, әннің, қандай спецэффектілермен көм­керген киноның да, әйтеуір, бір кемістігі білініп тұ­рады.
Бір ұлы ойшыл заманында көрерменнің театрға не үшін баратынын айтып та беріп еді ғой: «Көздің жасын сы­ғу үшін емес, сол жасты шығару үшін жұмсалған сөз­дерді тыңдау үшін» деп. Қазір театрға барған жұрт­тың көзінен жас шығара алатын қойылым бар ма? Яғ­ни сезімді селт еткізетін сөздің жайы, яғни драматургия қа­лай? Қазір қазақта мықты мәтін жоқ дей ме, театрда кейінгі жылдары шетелдік пьесалар, ең берідегі өзіміз дегенде қырғыз драматургиясы қойылатын болып жүр. Мұның мәнісін сұрағанда, режиссерлер «жақсы пьеса жоқ» десе, драматургтер «сендер неге ұлттық дра­матургияны қолдамайсыңдар?» деп режиссер­лердің өзіне тап береді. Бұл тартыстар, әрине, мәтін үшін, айналып келгенде, сөз үшін...
Кенже саланың «тілі» қалай?
Кенже деп біз өнердің ең кенже сала­сы – киноны айтпаушы ма едік әдетте. Бү­гінде сөздің нағыз жетіспеушілігін тар­тып жатқан сала – кино. Кезінде Қонаев сын­ды ардақты ақсақалымыздың өзі «Қа­зақтың екі соры бар: бірі – футбол, екін­шісі – кино» дегенге ұқсайды. Қайта ол «Қыз Жібек», «Тақиялы періште» сын­ды шоқтығы биік туындылар көзді де, кө­ңілді де қуантып тұрған тұс еді.  Кино жай­лы әңгімені тура осы сценарийден бас­тап көрейік.
Қазақ киносының, жарайды, қа­зақ­стан­дық киноның сценаристері кімдер? Кеңестік кезеңде аты дүрілдеген бір автор болған Арон деген, яғни Ефим Арон. Тағ­дыр ол тұлғаны 70-жылдарға жете бере бақиға аттандырыпты. Сосын кім? Аса­нә­лі сынды ағамыз да сол сценаристер ті­зіміне енеді. Кинода кәдімгідей орны бар мэтрге ешкімнің дауы жоқ. Сосын, Абай Қарпықов. Бұлар –  90-жылдары жа­рық көрген фильм­дердің мәтінін жаз­ған авторлар. Ал бүгін ол 90-ды да артта қа­лдырып, 2000 деп басталатын дәуірдің де он жылын сүріп үлгердік. Қазіргі киноның сценарийі қандай, сценарисі кім? Жоқ па? О не де­ге­ніңіз, бар, бірақ, бі­ріншіден, аз, екіншіден,  кім болса сол, әй­теуір, кө­ңіл көншірлік ки­но шығарып жат­қаны сау­сақпен санарлық қа­на. Ке­зінде «Ке­лін­мен» аты жер жарған Ермек Тұр­сынов, ра­сында, жақсы сцена­рист. «Ой­бай, ешкі ту­ралы екен» десек те, бас­­қа десек те, ол фильм қоғамда резонанс ту­ғызды. «Ос­карға» дейін жетті. Басқа кім? Шынымды айт­сам, соңғы мәрте айы­зым қанып, тұ­шы­на көрген кином «Бір­жан сал» болды. Әр сөзі көкірек көзі ашық, «мен қа­зақ­пын» деген адамның жү­регіне жеткен бірден-бір кино осы бол­ды десек, артық болмас сірә. Сце­на­рийін жазған кім? Жазушы – Таласбек Әсем­құлов. Міне, бү­гінгі біздің қазақ ки­но­сына кино­сце­на­рийдің қандай бола­ты­нын көрсетіп берген – осы Таласбек аға­мыз. Бірақ неге сол «Бір­жан салдан» ке­йін ол кісіні қол­дан-қолға түсірмей, қата­рынан керемет кар­тин­алардың мә­тінін жазуды тап­сыр­мадық? Неге? Мұнда да бір кілтипан бар. Демек, бізде жақсы жа­затын сценаристер бар, бірақ оларға «әлдекім» киноның есігін жауып тұрғанға ұқсайды.
Тағы бір кілтипан, жаңа кәсіби ма­мандар жайы. Елімізде өнер мамандарын даяр­лайтын Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлт­тық өнер академиясында сценарий жа­зуды үйретпейді, ал одан басқа ар­найы әдеби институт жоқ. Бүгінде Ресей киносының айдарынан жел есіріп тұрған Тимур Бекмамбетовті әйтеуір, сыртынан «жерлес» деп мақтанамыз. Мінеки, сол Темір ағамыздың мектебі бар, экшн, фэнтези секілді жанрларға жетелесе де, соған қазақ баласы қалай жетеді?
Әшірбек Сығай, сыншы:
– Экранда болсын, сахнада бол­сын, бүгінде тіл мәселесіне өте салақ қарап жүргеніміз рас. Әрбір тілдің тілдік бейнесі, яғни бейнелі тіл деген болады. Яғни спектакль бола ма, кино бола ма, онда  кі­сі­нің санасында қалып қоятын, ма­қал бо­лып, қанатты сөзге айналып, ел ара­сына тарап кететін сөзі бо­луға тиіс. Ке­йіп­керлер сөзінде сүй­сінтерлік, сол адам­ның жан дү­ние­сіне үңілтерліктей сұлу сөз бол­маса, бәрі бекер. Бізде жеңіл-жел­пі, орашолақ, өз орнын тап­пай тұр­ған қопал сөздер көптеп кез­­де­седі. Ол – редакторлардың, кор­рек­торлардың қателігі. Ал, жалпы, туындыға арқау болған сценарий, яғ­ни көркем шығарманың әл­сіз­дігі.
Тіл деген – асау ат. Жолдың ой-шұ­қырына, еңісіне, ылдиына мән бер­месе, кісіні алып қашып, мер­тік­тіреді. Мысалы, кезінде Әбіш Ке­кілбай, Смағұл Елубай, Дулат Иса­беков сынды мықты қа­лам­герлеріміз тізгінін ұстаған сце­на­рийлерден ешбір ақау тап­пай­тынбыз. Айналып келгенде, бү­гінде егер ондай кинолар бол­май тұрса, ол, негізінен, сце­на­рийдің әлсіздігінен, соны жазушы адамның тілдік жұтаң­дығынан. Бұл – тек кинода ғана емес, қазіргі теле­арналардан да байқалып жүр­ген дерт. Түрік, кәріс се­риал­дарының аудармалары тым сұ­рық­сыз, кей сөздеріне күлкің кел­се, кейбіріне ызаң келеді. Неткен қопал, неткен ың­ғайсыз сөздер! Кі­сінің қиялын ба­йы­тудың орнына, ке­рісінше, кісінің ойын тұмшалап тас­тайтын дүмше, дүмбілез сөз­дер! Шикі сөздер! Орнын таппай тұр­ған кірпіш қандай болады, та­йып кеткелі тұрады ғой, сол сияқты сөз­дер қазір экранда да, сахнада да өте көп. Құлаққа түрпідей тие­тін мұндай сөз­дерді естіп жүрген кө­рермен қай­дан оңсын! Сұлу сөз­дің нәрін телеарна, газет-жур­налдан күтеді емес пе халық. Ендеше, «халықтың құлағы, көзі, һәм тілі» баспасөз, кино, театр сөзі түзел­мей, халық түзелмейді.

Санадағы сұлу сөздер
• «Егер әрбір бала әкесінің айтқаны­мен ғана жүрер болса, мына дүние өзгеріссіз қалар еді ғой...»
(«Гау­­һартас» фильміндегі басты кейіпкер қарияның ұлы Тастанға айтқаны)
• «Өлген адам сөйлемейді...», «Сөм­кеден бақа тарбаң етіп шыға кел­генде, қызық бола ма деген едім ғой...» («Ме­нің атым – Қожа» фильміндегі Қожаның сөзі)
• «Азаматтың ары тапталып жат­қанда, бір қатынның жаны садаға («Біржан сал» фильміндегі Әпіштің күйеуі Біржанға айтқаны)

Түйін
Жалпы, киноның жетістігі сол – ондағы сөздің ауыздан-ауызға тарап кетуінде. Бұл жағынан «Менің атым – Қожа», «Тақиялы періште», «Гауһартас», «Қыз Жібек» секілді қазақ кинолары мен күллі кеңес халқының аузында жүрген (әлі күнге) орыстың комедияларына осы ретте бір мархабат! Ал бүгінде кино көрсек, есімізде бір сөзі қала ма? Бір-бірімізге соны айтып, тамсанып жүреміз бе? Әлде жай, спецэффектілері мен картинасын тамашалағанға мәз болып қайтамыз ба? Есесіне, жұрттың «Шаншар», «Нысана», «Алдараспанның» кекесін, күлкілі сөздерін айна қатесіз қайталап жүргені. Соған қарап, кинодан гөрі бүгінде елге сатира театры көбірек жол тапты-ау деп түймеске амал қалмайтындай. Ал біле білсек, негізінен, кино – жай ғана өтетін де кететін, күлетін де қоятын дүние емес, бүкіл елдің айнасы. Экономикалық ахуалдан бастап, саясат та, білім де, мәдениет те – бәрінің айнасы кино. Біз сол айнадағы кейпімізге мән бермей жүрміз-ау осы... Әлде сценарийсіз бе бізде бәрі?..