Баспа ісіне – нарықтық көзқарас

Біз осы уақытқа дейін кітап мәселесіне, негізінен, шығарма­шылық тұрғыдан қарап келдік. Алайда әлемдегі дамыған озық елдерде кітап шығару ісі әлдеқашан таза табыс көзіне айналған. Қазіргі жағдайдағы ұлттық әде­бие­тімізді жан-жақты да­мы­тып, жетілдіру үшін әсіресе баспа сала­сын нарықтың қатал талап­тарына бейімдеу қажет.
Шыны керек, электронды озық тех­ни­калар алға озған бүгінгідей ақпараттық д­әуі­рде қаламгер қауым мен қалың оқыр­ман арасы айтарлықтай алшақтап қалғаны рас. Баспалар мен кітапханалар арасын­дағы байланыс та шорт үзілген. Оның үсті­не еліміздегі қаптаған ірілі-ұсақты бас­па­лар­дың барлығы дерлік мемлекетке ала­қан жайып, тендердің ақшасына тала­сып, «дайын асқа тік қасықтың» керін кел­тіріп отырғаны өтірік емес. Бұл ретте мемлекет өз тарапынан елдегі баспаларға барынша мүмкіндіктер жасауға тырысып отырғаны белгілі. Көптеген елде әр баспа өз бетінше күн көріп, өз табысын өзі тауып қана қоймай, қайта мемлекетке жөнімен салық төлеп, қосымша пайда келтіріп отырады. Ал біздегі баспалардың дені автор мен баспаның арасындағы жай ғана делдалдық рөл атқарып келе жатқаны аян. Бәскеге қабілеттілік таныта алма­ғандықтан, баспалар барды қанағат етіп, «өлместің күнін» көруге мәжбүр. Бұл ретте сан мен сапа жайында, қаламақы турасында сөз қозғау бекер. Қазақ кітабы төңірегінде топтасқан осы және басқа да түйінді мәселелер таяуда ғана тағы бір үлкен жиынның басты тақырыбына айнал­ды. Осы орайда, Алматыда баспагерлер мен кітап тарату жүйесі қызметкерлерінің басын қосып, еліміздің мәдениет және ақпарат вице-министрі Арман Қырықбаев баспа ісін нарыққа икемдеу жолдарын қарастырған келелі жиын өткізгендігінен оқырман қауым хабардар болар. Бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отырған кітап шығару және оны тарату проблемасына қайыра оралып отырған себебіміз – тақырыптың маңыздылығына жұрт­тың көзін жеткізу. Аталған жиында ал­дымен баспагерлер мен кітапхана­шы­лардың ой-пікірлеріне құлақ асқан вице-министр айтылған ұсыныс-тілектердің оңды шешілуіне тиісінше ықпал ететіндігін аңғартты. Алайда вице-министр барлық мәселені бір ғана ведомствоға жүктеп қою жағдайдың түзелуін бірден қамтамасыз етпейтіндігін түсінетін уақыттың жеткендігін ескертті.
Арман Қырықбаев кездесуде Мәдениет және ақпарат министрлігінің былтырғы жыл­ғы атқарған қызметі, оның ішінде мем­­лекеттік тапсырыспен 2011 жылы жарыққа шыққан және биылғы жылға жоспарланған әлеуметтік маңызы бар әдебиеттер туралы, ведомство тарапынан әзірленген Қазақ­станның Тәуелсіздік жылдарында жазылған белгілі жазушылар мен журналистердің шығармалары және «Тәуелсіздік толғауы» байқауында жүлделі орын алған белгілі драматургтердің пьеса­лары енген жаңа топтамалар туралы толық ақпарат берді. Сонымен қатар вице-ми­нистр мемлекеттік тапсырыс бойынша шық­қан барлық әдебиеттердің электрон­дық нұсқалары өз кезегінде министрліктің интернет-ресурсында орналасатынын айрықша атап өтті. Осы жиын барысында ви­це-министр Қазақстандағы кітап нары­ғын дамыту мен баспа ісін жетілдіруге бай­ланысты нақты мәселелерді ортаға салды.
Арман Қырықбаев, ҚР мәдениет және ақпарат вице-министрі:
Қаламақы туралы
– Еліміз нарықтық экономикаға өткенге дейін барлық баспа  мемлекеттік меншік нысанында болды және кітапты басып шы­ғару республикалық бюджеттен қаржылан­дырылып, авторлық қаламақының көлемі тиісті мемлекеттік органдармен бекітілетін. Қазіргі жағдайда баспа ісі мен авторлық құқық төңірегінде нарықтық көзқарас қа­лыптаспай, салада ілгерілеу болмайтыны анық. Бүгінгі таңда авторлық қаламақы мәселесі «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Қазақстан Республикасы Заңының нормаларына сәйкес, автор мен баспа арасында жасалған авторлық келісімшарттың талаптарымен реттеледі. Сол себепті де бұл мәселе негізінен автор мен баспа арасындағы келісімшарттың дұ­рыс түзілуі арқылы шешілуге тиіс. Деген­мен қазіргі уақытта Мәдениет және ақпарат ми­нистрлігі мемлекеттік тапсырыс бойын­ша кітаптар шығаруда авторларға қалама­қы төлеу мәселесін түбегейлі шешудің жол­дарын әлі де жан-жақты қарастыру үстінде.
Табыс пен шығын
«Әдебиеттің әлеуметтік ма­ңыз­­ды түр­ле­рін басып шығару» республи­калық бюджеттік бағ­дар­ламасы шеңберінде жыл сайын 400-ге жуық кітап шыға­рылып, республика кітапхана­ларына тегін тара­ты­лады. Оған 1 мил­лиард теңге қаржы бө­­лі­нуде. Енді осыдан шығарып, бір мысалды талдап көрейік: ми­нистр­лік 27 шартты баспа табақтан тұратын, таралымы 2 мың дана кітапқа 2 млн 700 мың теңге бөледі. Осы со­ма­дан баспахана шығын­да­ры мен по­лиг­рафи­я­лық материал­дар­ға (қа­ғаз, бояу, же­лім т.б) 1 млн 500 мың теңге жұм­са­лады. Бас­палық шығындарға (бе­т­теу, дизайн, редакциялау, түзету) әр баспа та­баққа шама­мен 15 мың теңгеден ал­ған­­да, 405 мың теңге қажет. Көліктік шығын­дар­ға 200 мың теңге жұмсала­ды. Яғни бө­лін­ген қа­ра­­ж­ат­тың 20 пайыздайы бас­паның өзінде қалады. Сондықтан да барлық салық­ты қоса есепте­ген­нің өзінде бас­паның авторлық қала­мақыға көр­се­тілген соманың ең болмаса 10 па­йызын төлеуіне то­лық мүмкіндігі бар. Сондай-ақ биылғы жыл­дан бастап ми­нистрлік мемле­кет­тік тапсырыс ар­қылы жарық кө­ре­тін барлық кітапты интернетте жа­риялау туралы шешім қабылдаған. Мұ­ның да өзіндік себептері бар. Бір жағынан, бұл бастама сол кітаптарды кітапханалардан ғана емес, әлемдік интернет желісінен та­буға көмектесіп, авторлардың та­ны­мал­дығын арт­ты­рады әрі шетелдік қан­­дас­тары­мызға да қол­жетімді бо­луына сеп­­т­еседі.
Кітап сапасы туралы
Алдағы ке­­зеңде кітап­тардың сапасына айрық­ша көңіл бөлу ке­рек. Бұл неден туындап отыр? Ми­нистр­лікке кейінгі кез­де мемлекеттік тапсырыс­пен шығатын кітап­тарда қателер өріп жүретіні туралы нара­зылықтар түсуде. Ал интернет желісінде жа­рияланған кітап­тар­ға оқырман өз бағасын береді. Элек­трон­дық нұсқада кітапты қай бас­па шы­ғарғаны, кімнің редактор, кімнің корректор бол­ғаны тайға таңба басқандай көрсетіліп тұ­рады. Сол арқылы біз қай бас­паның қай дең­гейде кітап басып шығаратын­дығын байқай­мыз және баспалардың кітап шығару ісіндегі жауапкершілігін арттыра­мыз. Бұл ретте, ең алдымен, заңдық-нор­мативті құжаттарды жетілдіруге тиіспіз. Ол үшін баспагер­лер мен кітап таратушылар өз тарап­тарынан нақты ұсыныс, жобалар дайындауы қажет.

Кітап тарату жүйесін жетілдіру жолдары
Ендігі жерде біз әлем­дік тәжі­ри­бег­е сү­йене оты­рып, кітап тара­ту сала­сы­на нарық­тың жаңа тетіктерін ен­гізуге тиіспіз. Баспалар бұ­рын­ғыдай 2 мың дана кітап­ты шы­ғарып алып, келесі жылғы кон­курс­ты күтіп отырмауы ке­рек. Қазір еліміздің кітап дү­кен­дерінде саты­латын кітаптардың 80 па­йызы – шетелдік әдебиет. Соны өзіміздің дүние­лермен алмастырудың жолдарын қарастыруы­мыз жөн.
Мұнымен қатар елі­міз­дің ірі қалалары мен орталықтарынан бөлек, алыс аймақтарда да баспа ісі дұрыс жолға қойылмаған. Ауылдарға жаңа шығарылған кітаптар дер кезінде жеткізіле бермейді. Ол үшін үш жақты, яғни автор – баспа – кітап таратушы жүйесін қалыптас­тыруымыз қажет. Мысалы, автордың қаламақы­сы ретінде дүкенде өткізілген кітаптың белгіленген пайызы автоматты түрде жазу­шының есепшотына түсіп тұру тәжірибесін енгізуді ойластырғаны­мыз жөн. Сонда біз қандай жазушы­ның шама­сы қандай екендігін, қай баспа қандай сапалы кітап шығара алатындығын әлеу­меттік зерттеу­сіз-ақ біліп отыратын бола­мыз. Сайып келгенде, мұның өзі кітап шығару ісінде бәсекелестік орта қалып­тас­­тыруға жол ашады.
Автордан оқырманға дейін
Кітап – бір ғана адамның қолы­нан шығатын дүние емес. Ол қаламгердің өзінен бастап оқырманға жететін аралықта қаншама процестер бар. Біз «автор-баспалар-полиграфиялық қызмет-кітап­хана-кітап таратушылар-оқырман» жүйе­сіне сүйене отырып, тығырықтан шығу бағыттарын айқындауымыз қажет. Осы желіні өзара байланыстыра алсақ, ұтары­мыз көп болатыны сөзсіз. Міне, сон­дық­тан да біз осы түйткіл­дер­­ге ақылдаса оты­рып жауап іздеуі­міз қажет. Бүгінгі уақыт шығар­машылық адамы мен баспагердің алдына жаңа талаптар қойып отыр. Әр тараптан айтылған ұсыныстар мен пікір­лер ескеріліп, орындалу үшін бірлесе жұ­мыс атқаруға тиіспіз.