Алаш баласы Абдолла ағасын аңсап жүр...

Бүгінгі ұрпақ Абдолла ағаны көрген жоқ. Бірақ өзі болмағанымен, «Менің атым – Қожа», «Алпамыс мектепке барады», «Жүйрік болсаң, озып көр», «Балалық шаққа саяхат», «Балалық шақтың кермек дәмі» сынды классикалық фильмдер көрермен қауымның талай буынымен бірге жасасып келеді. «Балалар киносының атасы» деп білгенімізбен, Абдолла Қарсақбаев үлкендерге арнап та бірқатар дүниелер түсірді және олар күні бүгінге дейін өзінің көркемдігін, мән-маңызын жойған жоқ. Бұған режиссердің «Даладағы қуғын», «Біздің Ғани», «Қилы  кезең» тәрізді фильмдері дәлел. Сонымен қатар Абдолла Қарсақбаев – «Қазақ халқының қолөнері», «Торғай шегі», «Черкасск қорғаны»,  «Ақтөбе» сынды басқа да бірқатар деректі дүниелерді жарыққа шығарған  әмбебап суреткер. Әйтсе де режиссердің шынайы шеберлігі балаларға арнап түсірген фильмдерінен кереметтей айқын көрінді. Бұл ретте  айрықша тұлғаға айналғаны соншалық, осы жанр бойынша Абдолла Қарсақбаевқа теңесетін режиссер бізде әзірге бой көрсеткен емес...
Өмірбаян беттеріне үңілсек, Абдолла аға осыдан 85 жыл бұрын Алматы облысы  Жамбыл ауданы Қарақастек ауылында дү­ние­ге келген. Ата-анасынан жастай айыры­лып, тұрмыс тауқыметін ерте тарт­қан. Сүйінбай мен  Жамбыл, Үмбетейлер жыр төккен қасиетті өңірдің зерделі өрені бала кезінен ақын, жыршы, жырау бабала­рының жыр-дастандарымен сусындап, өнерді сү­йіп өседі. 1943-1947 жылдары Алматы ки­но­с­тудиясының жанындағы кино актер­лері мектебiнде оқиды. Одан соң біраз жыл хроникалық журналдар мен дубляжда, аударма бөлiмiнде ассистент, актер, режис­сер болып жұмыс iстейдi. 1956 жылы Мәс­кеу­дегі Бүкілодақтық кино институтының режиссерлік факультетін бітіріп, «Қазақ­фи­льмге» оралады. Өмірлік тәжірибесі мола­йып, кәсіби білімі толыққан режиссер содан былайғы уақытта төл студиямызда аянбай тер төкті. Камал Сма­йыловтың сөзі­мен айтсақ, сол кездегі қа­зақ киносы Шәкен Айманов, Мәжит Бега­лин, Сұлтан Қожықов, Абдолла Қарсақбаев тәрізді төрт киттің арқасында ерекше қарыштап дамыды.
Қазақ киносының алтын қорына қо­сыл­ған бірегей фильмдері өз алдына, Абдолла Қарсақбаев қазіргі уақытта өнер­де оза шауып жүрген Нұржұман Ықтым­баев, Досхан Жолжақсынов, Болат Қалым­бетов, Гүлнар Досматова, Нұрлан Санжар, қыр­ғызстандық белгілі актер Әшірбек Шоқы­баев сынды таланттардың жұлдызын жақ­ты. Кино өнеріне Абдолла аға арқылы ке­ліп, өз арнасын адаспай тапқан сол тар­ландардың барлығы ол кісіні өнердегі өкіл әкеміз деп есептейді. Режиссердің адамды тануы, өзгеге беймәлім талантты тамыр­шыдай тап басып көре білуі, шын мәнінде, ғажап! Мысалы, «Даладағы қуғынға» дейін радиоға бір, теледидарға бір жүгіріп, өзін қай салада көрсетерін білмей жүрген Досхан Жолжақсынов қызыләскер Хамит бейнесі арқылы нағыз киноға сұранып тұрған, дарынды актер ретінде танылып шыға келді. Ал Гүлнар Досматова сол фильмде Әйгерім қызды кейіптеу арқылы 12 жасында-ақ болаша­ғын кино өнерімен байланыстырып үлгер­ді. Оларды осындай күрделі рөлдерге маңайындағылардың қарсы болғанына қарамастан таңдаған режиссер қателес­пепті, екі актер де өз рөл­дерін мейлінше шынайы алып шықты. Әри­не, Абдолла ағаның көмегімен. Бұл жөнінде Досхан Жолжақсынов: «Әбекең бәрін шемішке шаққандай етіп түсіндіретін. Гүл­нар­дың 7-сыныпта оқитын кезі ғой. Құшақ­тап, өзі­ме қарай тартсам, ұялып, жылайтын. Әбе­кең былай шығарып алып: «Сен өзі еркек­сің бе? Қыссай былай... Үйретпейсің бе? Мен экранда екеуіңнің сезіміңді көрсе­туім керек қой», – деп қайрап-қайрап қоя­тын», – деп еске алса, Гүлнар Досма­това: «Менің кейіпкерімнің қалай күліп, қалай секіруі керектігін көрсете отырып, Абдолла ағаның өзі құдды 12 жастағы қыз­ға айналып кеткендей болатын. Қазір­гідей емес, ол кез­де жасөспірім қыздың үлкен жігітке сезімін көрсету «жабық тақырып» санала­тын. Бірақ Абдолла аға өз дегенінде тұрды. Оның үстіне Әйгерімде әдеттегідей бұрым болған жоқ, шашы жайылған, тек екі шетінің бірне­ше жерінен ғана өрілген болды. Мұның өзі де батыл шешім еді, өйткені қазақ қыздары олай жүрмеген ғой. Алайда Абдолла аға өз кейіпкерінің әдеттегіден тыс, ерекше болға­нын қалады. Сөйтіп, мен алғашқы махаббат сезімін ең бірінші рет өмірде емес, кинода бастан кешірдім», – дейді ағынан жарылып. Ал бүгінде қазақ кино өнерінің ардагер ақсақалына айналып отырған Нұржұман Ықтымбаев Абдолла ағасына кездескенге дейін «киноға түсемін», «актер боламын» деп ойлаған адам емес екен. Жаркент педучи­ли­­щесін бітіріп, сонда қызметке қалған мұға­лім жігіт түсіру алаңына кездейсоқ тап болған және ең алғаш 25 жа­сында ойлама­ған жер­ден «Қилы кезеңдегі» Қапан рөліне бекітіліп шыға келген. Өнерлі жігіттің ә де­ген­нен-ақ қамшы салдыр­маға­нына көңілі толған Әбе­­­кең оны өзінің  «Ба­ла­лық шаққа сая­хат», «Біздің Ғани», «Алпа­мыс мектепке барады» атты кейінгі картина­ларынан да сырт қалдырмаған.  

Бір анығы, дебюттік фильмі – «Менің атым – Қожадан» бастап-ақ Абдолла Қар­сақ­баев суреткер ретіндегі өз танымынан, өз қолтаңбасынан танбаған. Сол фильмде Қожа бейнесінде көрінген Нұрлан Санжар бұл ретте: «500-дей үміткердің ішінен ақсары, сүйкімді бала таңдалып, ата-ана­сымен келісімшарт жасалып қойған екен. Бірақ режиссер киноны түсіруге асыға қой­майды. Ақырында киностудияда шу шыға­ды: Абдолла Қарсақбаев көркемдік жетекші Шәкен Аймановпен келіспей, басты рөлде ойнауға лайықты баланы іздеуді әлі де жалғастыруды талап етеді. Көмекшісі    М.Ибраев мектебімізге тағы бір келген сәтінде аяқастынан мені көріп қалады. Өзім сабаққа кешігіп келе жатқанмын, көзімнің алды көкпең­бек, жейдем жыртылған... Тура сол бойда шап беріп ұстап алып, режиссерге алып барды. Абдолла Қарсақбаев мені көрген бойда бірден: «Болды, аламыз», – деді», – дейді өз естелігінде. Яғни Абдолла аға қазақ баласына еуропалық көзқарас тұрғы­сынан қарап, оны бір сызықтың бойы­мен жүргізіп-тұрғызғысы келген көркемдік же­тек­шілерге көнбей, ақылды тентек Қожаны шынайы бейнесінде көрсетуге күш салған. Бұл, бір есептен, суреткердің бүкіл қоғамды құрсаулап, үлкеннің де, кішінің де ақыл-ойын, еркін бұғаулап ұстағысы келген тоталитарлық режимге деген азаматтық қарсылығы болатын. Ашаршылық тауқыметі мен қуғын-сүргін зұлматын бала кезінен сезініп өскен, іле-шала сұрапыл соғыс тақ­сы­ре­тін көріп, жүрегі шайлыққан, тағдыр­дың талай теперішін басынан өткерген Абдолла аға, бәлкім, ұлт ұланының еңсесін ешкімге  бастырмастай өжет, еркін ойлы, ер мінезді болғанын жан-жүрегімен қалаған болар... Содан да Қожа мен Сұлтан, Гуля мен Ұзынтөре, Алпамыс пен Қалихан сияқты өзінше дара, көп ішінен суырылып шыққан бірегей бейнелерді айрықша даралаған шығар...

Негізі, Абдолла аға кино түсірген жыл­дар цензураның өз қайратына мініп тұрған шағы болатын. Мұндай жағдайда ол кісінің әрбір кадр үшін қаншалықты егеске түскенін іштей бағамдау қиын емес. Мәсе­лен, «Ме­нің атым – Қожадағы» Сұлтанның «қара көжеге» шылым шегуді үйрететіні, одан екеуінің кішкентай Дәуренді алдап соғып, шопан үйінің қымызын ішіп, етін жеп, елтірісін үптеп кететіні сол кездегі кеңестік моральға мүлде қарама-қайшы көрініс болатын. Алайда өмірден алшақ кетпей, оның көлеңкелі-күнгейлі тұстарын арқау еткені үшін де бұл фильмді үлкен-кіші бірдей жанына жақын қабылдады. Тіпті Абдолла ағаның осынау дебюттік картинасы Орта Азия мен Қазақстан кинематог­ра­фистерінің 1964 жылғы байқауының және 1967 жылы Канн қаласында өткен халы­қ­аралық кинофестивальдің жүлдегері атан­ды. Алайда төл туындысының Канн фес­тивалінде жоғары бағаланғанын Абдол­ла ағаның өзі радиодан естіпті. Ал осыған орай «енді не дер екен» деп сыр суыртпақ­тап көргендерге ол кісі құдды ештеңе болмағандай: «Мен өз халқымды әлемдегі ең үздік халық деп есептеймін, сол үздік халықтың ұл-қыздары үздік шығармалар туындатпауы мүмкін емес. Көп болса, мен де солардың бірі шығармын. Ең алдымен қаза­ғым аман болсын», – дегенді айтыпты. Одан кейінгі «Жүйрік болсаң, озып көр» ГДР кино­фестиваліне жіберілгенде де фильмді өзі емес, «Қазақфильм» редакторларының бірі алып барыпты. Яғни фильмдері қанша­ма халықаралық байқаудан оза шауып, бәйге алып жатқанымен, Абдолла ағаның өзі бірде-бір рет шетелге шықпаған. Уәли­хан Қалижанның сөзіне сүйенсек, ұлы су­рет­­кердің соңғы фильмдерінің бірі – «Алты жасар Алпамыс» бүкілодақтық 10 кинофес­тивальдің жүлдегері атанған екен. Сондай-ақ жарыққа шығысымен бір жыл бойы Мәскеу кинотеатрларында үзбей көрсетіл­ген.
Ең бір әділетсіздігі, «Қазақфильмнің» халықаралық деңгейде мойындалған, танылған осындай тұңғыш фильмдерінің режиссері бола тұра, Абдолла Қарсақбаев бар болғаны қайтыс боларынан сәл бұрын ғана берілген «Еңбек сіңірген өнер қайрат­кері» атағымен өмірден өтті. Күні бүгінге дейін ұлы режиссердің бірде-бір мерейтойы республикалық деңгейде лайықты аталып өткен емес. Рас, 85 жылдығына орай өткен жылдың соңында еске алу кеші ұйымдасты­рылды. Көз көрген әріптестері, Алматыдағы киногерлер қауымы естеліктер айтты. Бар болған-біткені – сол ғана. Ал телеарналар мен еліміздің ірі қалаларындағы кинотеатр­лардан киноларын көрсетіп, Абдолла Қар­сақбаев фильмдерінің апталығын өткізуге, ол туралы деректі фильм түсіріп, есімін есте қалдыратындай басқа шаралар ұйымдасты­руға не кедергі болды? Осы жағы түсінік­сіз.  
Топ жарған таланттың өзінен артықшы­лы­ғын көре алмау, жетістігін қызғану, көпе-көрнеу қысастық жасау қай кезде де болған. Мысалы, өз жұмысына өзі иегершілік жа­сап, зейнетін көру, шығармашылығының қуанышына бөлену бақытынан қағылғаны өз алдына, Абдолла аға түсірсем деп арман­даған талай дүниесін түсіре алмай кетті. Және ол қандай дүниелер еді десеңізші! Абай, Шоқан, Құлагер!.. тағысын-тағылар... Осы орайда режиссердің кинодағы өкіл баласының бірі, актер, режиссер Болат Қалымбетовтің: «Абдолла аға туралы есте­лік кітап жазсам деген ойым бар. Уақыты келгенде мен ол кісі туралы басқа да көпте­ген шындықты айтамын», – деп ара-тұра құл­шынып қоятыны бар. Бір анығы, дара да­рын, қолтаңбасы айқын қайталанбас сурет­кер бола тұра, ол кісінің ара-арасында жай ғана дубляжбен айналысып немесе жас режиссерлерге көмектесіп жүріп қалған кездері көп болған. Абдолла ағаның ұлы, режиссер Тоқтар Қарсақбаевтың бұл реттегі пікірі: «Ол кезде киностудияның көркемдік жетекшісі Шәкен Айманов болды ғой. Ме­нің­ше, ол кісі әкемді шығармашылық тұрғыдағы бәсекелес ретінде көрген сияқты. Екеуі өзара қатты дауласатын стенограмма­лық жазбалар да бар», – дегенге саяды. Шы­ны­мен де, өзіндік «менін» дәлелдей оты­рып, Абдолла ағаның маңайындағы­лармен көп пікірталасқа түскенін, қайшы­лық­тарға барғанын Қазақстанның Халық әртісі Құман Тастанбеков те растайды. Ғани-Құманның айтуынша, шен-шекпенділер Абдолла ағадан қатты тайсалатын. Өйткені ол кісі қаншама адамның, қандай жиынның ортасынан болсын суырылып шығып, бетің бар, жүзің бар деместен, ақты – ақ, қараны  қара деп, турасын айтатын.
Осындай тік мінезді, бірбеткей, бірақ ішкі жан дүниесі соншалықты қорғансыз, бала көңілді Абдолла ағаның шенеуніктер­мен қаншалықты пікірі үйлеспесе, қарапа­йым халықпен, кішкентай балалармен сон­шалықты сөзі жарасып жүре беретін. Туған халқының тарихын, әдет-ғұрпын, дәстүрін, мәдениетін терең білетін ол кино түсіре бар­ған жерінде ауыл ақсақалдарымен ете­не жақын туысындай араласатын, сыйла­сатын. Ал өз әріптестерінің ішінен Абдолла аға Кененбай Қожабеков пен Нұрмұхан Жантөринді және Нұрғиса Тілендиевті ерек­ше дос тұтқан, құрметтеген. Білетіндер Абдол­ла ағаның өмірден өтерінен екі күн бұрын «Қилы кезеңнің» жаңа редакция­сы­мен жан-жақты жұмыс істегенін, ал тура қайтыс болатын күнінде Кененбай досына қонаққа барғанын айтады. Үйіне келген соң, кешке қарай далаға шыққан. Сөйтіп, үй алдындағы орындықта отырған күйі жүріп кеткен... Небәрі 56 жасында. Жұбайы Клара Абдолла ағаның кей-кейде «басым киноға толып кетті...» деп, біраз уақыт еште­ңе ойла­мауға, демалуға тырысатын кездері болатынын айтқан-ды. Шындығын­да, Абдолла аға өмірден де басы киноға толы күйінде өткен секілді болып көрінеді. Қалай дегенмен де, осынау ғажап суреткерді бүгін­де бүкіл Алаш баласы, жалпы Алаш жұрты сағынып жүр...

Әріптестер айтқан сыр
Досхан ЖОЛЖАҚСЫНОВ, Қазақстанның Халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері:
Шыншылдығынан тайған жоқ
– Абдолла аға шыншылдықты жақсы көрді. Соның бәрі киноларында анық көрініп тұрды. Әсіреқызылдыққа салын­байтын. «Мынаны аспаннан түсірейікші», «мынаны жерден шығарайықшы» дегенге көнбейтін. Арғы жағын көп түсіндіре бер­мей­тін. Өйткені өзінің бір ойлағаны бар болатын. Ағамыздың өмірлік ұстанымы шыншылдық пен жанының тазалығы еді. Жанында жүргісі келгендер көп болды. Бірақ мінезіне шыдамайтын. Шыдау үшін білімің өзімен деңгейлес болуы немесе оны түбегейлі түсінуің керек. 
Абдолла Қарсақбаевтай ұлы тұлғалар әлі де ғажап дүниелер туғызуы тиіс еді. Қолының қысқалығы, арадағы текетірес­тер, көреалмаушылық секілді кесірлі нәрселер алдына кесе-көлденең тұрып алды. Іші алай-дүлей болғандықтан, кейде ішімдікке де салынды. Пендеуи өмір. Бірде былай, бірде олай дегендей. Осының бәрін нардай көтеріп, ішіндегі таразысына тең тартып, бойындағы өнеріне жол беріп, үлкен нәти­же шығарған, қазаққа керемет туынды­ларды тарту еткендердің бірі де, бірегейі де – Абдолла Қарсақбаев.

Серік ЖАРМҰХАМЕДОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, «Алты жасар Алпамыс» фильмінің екінші режиссері:
Тапқырлығы керемет еді
 – Әбекеңнің әлдебір эпизодтарды ойнатып берудегі шеберлігі керемет еді. «Алты жасар Алпамыстың» түсірілімі кезінде, бір күні «жалғастыра беріңдер» деді де, өзі кетіп қалды. Әбілтай екеуміз Қалиханның мектептен қайтып келе жатқанын түсірдік. Алпамысты іс үстінде көрсетейік дедік те, ақырға шөп салдырып қойдық. Ауланың іші, бір мая шөп, буыны қатпаған бала мықшыңдап атқа шөп дайын­дап жатыр. Қалихан келгенде қо­лын­дағы айырын тастай салып, алдынан шығады. Өзімізше «қатырдық» деп ойла­дық. Бірақ Әбекең келгеннен кейін «қайта түсіреміз» деді. Қалиханды жанына шақы­­­рып алып, жейдесінің түймелерін ілгерілі-кейінді салып, қолындағы порт­фелін тізесімен тепкізіп қойды. Ақырында мектепке мұнтаздай болып кеткен бала аяқкиімін шешіп, мойнына іліп алып келе жатты. Тапқырлық деген осы емес пе?! Расы­мен де, Қалихандай бұзық бала мек­тептен тыныш қайтушы ма еді?! Фильмнің түсірілгеніне 30 жыл өтсе де, көрермен дәл осы жерін көргенде бір желпініп қала­ды...

Болат ҚАЛЫМБЕТОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері, актер, режиссер:
Арманының бәрін кино арқылы беріп кетті
– Ол кісінің ең үлкен адами ерекшелігі:  жаны таза болатын. Бала секілді ашық-жарқын еді. Өтірік айтқан адамды ұнат­пай­тын. Сол мінезімен басшыларға жақ­пады. Абдолла аға жиналысқа қатыс­са, бәрі «мынау бір нәрсені бүлдіріп қоймаса екен» деп қылпылдап отыратын. Ағам сыйлағанның құлы болатын. Арман­даған ойларының бәрін кинолары арқылы беріп кетті. Мысалға Құдіре мен Хамиттің ара­сын­дағы диалогты алсақ, сонда: «Мен қазақ деген ел болғым келеді...» – дейтін эпизод бар. Осыны қылышынан қаны тамып тұрған қызыл империя тұсында айт­ты ғой. Қалай қорықпаған десеңші! Яғни сол кездің өзінде егемендікті аңса­ған.
Бір қасиеті: үлкен актерлерді, кино өнерінің ақсақалдарын өмірі ұмытпайтын. Тауға шығып, киіз үй тігіп, сол жерде демалтып, естелік болсын деп эпизодтарға түсіретін. Өнердегі кемпір-шалдардың бәрі Абдолланы жақсы көретін. Ағам өзі аттың құлағында ойнайтын. Ашуланған кезде атқа мінетін әдеті бар болатын.