Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани Хикметі» рухани бірлікке, егемендікке шақырды
Тарихы тереңде жатқан Қазақстанда сан ғасырлық тарихы бар көптеген мәдени ескерткіштер, тіпті тұтас қалалар сақталған. Осындай ерекше, тамаша жәдігерлердің бірі – сопылық ілімнің түркі бағытының негізін салушы, ойшыл, ақын Қожа Ахмет Ясауи кесенесі.
Қазақстанның ғана емес, бүкіл түркі халқының тарихында өшпес із қалдырған тұлғаның туғанына биыл 930 жыл толып отыр. Alashainasy.kz.
Ақын, ойшыл, ғұлама 1093 жылы Ясы қаласында дүниеге келген. Ұстазы – Арыстан баб. Суфизм поэзиясының негізін қалаушы, барлық Шығыс мұсылмандарының рухани тәлімгері және діни жетекшісі. Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы - «Диуани Хикмет».
Түркі тілдес халықтар арасында Құранды Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани Хикметі» арқылы қабылдағандықтан, «Хазірет Сұлтан» - «Әулие Сұлтан» деп атай бастаған, «Диуани Хикмет» «Құран түріктері» деп аталды, ал Түркістан – екінші Мекке деді. Қожа Ахмет Йасауи хикметтері ислам дінін уағыздап қана қоймай, түркі тілдес халықтарды рухани бірлікке, егемендікке шақырды.
Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани Хикметі» діни сопылық әдебиеттің ескерткіші ғана емес, сонымен бірге түркі тілдес ең көне ескерткіштердің бірі және көптеген түркологтардың қарахандық әдеби дәстүріне жатады.
Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани Хикметінің» талай рет қайта жазылып, өңделіп, толықтырылғанына тарихи құжаттар куә. «Диуани Хикмет» қолжазбалары негізінен Ташкент, Санкт-Петербург, Стамбул кітапханаларында сақталған. Ресей Ғылым академиясы Шығыстану институтының Санкт-Петербургтегі филиалының қолжазбалар қоймасында 18-19 ғасырларға жататын «Диуани хикметтің» 23 тізімі сақталған.
Ташкент тізімдері Өзбекстан Ғылым академиясының Шығыстану институтының қолжазба қорында, Қолжазбалар институтында (56 дана) сақтаулы. Тізімдердің көпшілігі 19 ғасырға жатады. Қолжазба тізімдермен қатар Қожа Ахмет Яссауи өлеңдері Қазан қаласында араб графикасымен басылып шықты. Ең толық басылымда 1896, 1905 жылдардағы 149 «Хикметтер» бар. Қазіргі уақытта Қожа Ахмет Яссауидің «Хикметтері» көптеген тізімдерде сақталған Соңғы онжылдықтарда «Диуани хикмет» шетелде де, біздің елімізде де, Қазақстанда да бірнеше рет қайта басылып шықты.
«Диуани хикметте» төрт ұстанымды түсіндіруге көп көңіл бөлінеді: шариғат, тариқат, хақиқат, мағрифа. Ахмет Йассауидің айтуынша, шариғатсыз, тариқасыз, мағрифатсыз, хақиқатсыз (яғни, Аллаға жақындау) мүмкін емес. Адамды анықтаудың өзі рухани шиеленіссіз, өз өмірін құрбан етуге дайын болудан бас тартусыз мүмкін емес. Яссауи аскетизмге, сыртқы дүниеден бас тартуға және сабырға шақырады, өйткені бұл ақыреттегі бақытты қамтамасыз етеді. Ол адамдарды әділдікке, адалдыққа, мейірімділікке шақырады. Соның арқасында түркі тілі әдеби қолданысқа енді. «Баба» атанған халық уағызшылары Йассауи ілімін Түркістанда, Әзірбайжанда, Кіші Азияда, Анадолуда, Еділ бойында, Хорасанда, т.б. Ясауи түркі халықтарының жаңа ислам өркениетіндегі халық ағымының даму бағытын айқындап берді. Ол жаңа діни идеологияны бұқаралық санамен, тәңіршілдік-шамандық, зороастризммен ұштастыра білді. Бұл үдерісте түркі халқының жан дүниесінде әділеттілікті уағыздау, адамды адамгершілік, рухани тазарту, жетілдіру жолында жаңғырған Йассауи қозғалысының рөлі зор болды. Яссауидің арқасында сопылық философиялық жүйе ретінде түркі халықтарының рухани танымында, дүниетанымында шешуші рөл атқара бастады. Яссауиге дейін түркі халықтары Тәңірге сиынса, одан кейін Аллаға сене бастады. Сопылық ілімнің көмегімен түркі халықтары шығыс философиясын, әлемдік дін философиясын меңгерді.
А.Нурай
