Қазақ геральдикасының тамыры тереңде
Қазақстанда Мәдениет және спорт министрлігінің Архив істері және құжаттандыру комитетінің Геральдика басқармасынан басқа, геральдика мәселелерімен айналысатын Мемлекеттік рәміздер мен ведомстволық және оларға теңестірілген өзге де наградалар геральдикасы мәселелері жөніндегі республикалық комиссия, сараптама кеңесі, геральдикалық зерттеу орталығы және ұлттық орталық бар. Белгілі жазушы Әлібек Асқаровтың айтуынша, қазақ геральдикасының тамыры тереңде.
Ата-бабаларымыздың өздеріне тән қандай символдары болды? Ғасырлар бойы әр тайпаның өз рулық елтаңбасы болды. Жалайырларда-8шбұрыш, арғындарда – 0ос сақина, адайларда – жебенің ұшы және т.б. Бұл рулық елтаңбалар өздерінің жайылымдарын, қоныстану аймақтарын белгілеу үшін, жылқыларын таңбалау үшін, Еуразияның басқа тайпаларымен қарым – қатынаста өздерінің символы ретінде нақты практикалық қолданысқа ие болды. Қазақ рулық Елтаңбасы зор күшке ие болды, ол ұрпақтарды біріктіріп, оларды біртұтас тұтастыққа біріктірді. Қазақ шежірелерімен қатар, қазақ танбасы (және бұл, айтпақшы, "тануым" сөзінің туындысы – тану) – біздің мәдениетіміздің бірегей құбылысы.
Белгілі қазақстандық геральдика шебері Александр Кондрашов еуропалық геральдиканың негізі көшпенділерді рулық сәйкестендіру жүйесі деп санайды. Қарыз алу, жанама түрде болса да, сол рыцарьлардың елтаңбаларында Батыс Еуропада ешқашан кездеспеген жануарлардың бейнелерінің болуымен көрсетілген. Бұл арыстандар, жолбарыстар. Тіпті мифтік грифондар немесе еуропалық елтаңбалардағы жалғыз мүйіздер-бұл Каспий маңы мен Алтай мифологиясының кейіпкерлері. Тағы бір нәрсе, Еуропада Геральдика оларды зерттеумен және талдаумен айналысатын елтаңбалар туралы арнайы тарихи пән ретінде қалыптасты.
Бізде де, посткеңестік кеңістікте де геральдика, өкінішке орай, ғылыми бағыт ретінде тиісті дамуды ала алмады. Қазан төңкерісінен кейін бірден ол ғылыми кеңістіктің артқы жағында болды. Орыс дворяндарының геральдикалық дәстүрлері өз рөлдерін ойнады, олар кеңестерге таптық жат болып көрінді. Дала геральдикасы қандай?! Бірақ тәуелсіздік жылдарында бізде, өкінішке орай, осы тақырыпқа ғылыми қызығушылықтың өсуі байқалмады. Әрине, бұл олқылықтың орнын толтыру керек.
Геральдика орталығында "Қазақ геральдикасы" атты кітап-альбом дайындады. Бұл - отандық геральдиканың әліпбиі, Ұлы дала эмблемаларының, белгілері мен рәміздерінің пайда болуы мен даму тарихы. Мұнда сіз, мысалы, ғұндар кезінде пайда болған және ойып жазылған жазулар мен сызбалары бар металл және ағаш тақтайшалар болған пайцзы немесе байсах – сенім белгілері туралы сілтемелерді таба аласыз. Мұндай тегтер биліктің символы ретінде қабылданды және билеушілердің бұйрықтары мен ерік-жігерін білдірді. Кітапта "аң стилі"деп аталатын ежелгі эмблемалардың көптеген иллюстрациялары бар.
Біздің Есік қорғанындағы қазба жұмыстары кезінде табылған Алтын адам – сақ жауынгерінің дулығасындағы қар барысының бейнесі қандай ерекше талғаммен орындалған. Өйткені, бұл шеберліктің ең жоғары деңгейі, әр заманауи суретші мұндай стильге қол жеткізе алмайды. Мұның бәрі – ғұн пайцзы, хан сақиналы мөрлері және рулық таңбалар-Қазақ геральдикасының қуатты іргетасы болып табылады.
Еліміздегі геральдика орталығы республикалық мемлекеттік мекеме болып табылады. Оның құрылған күні – 2021 жылғы 31 наурыз. Дәл осы күні Үкіметтің тиісті қаулысы шықты. Әділет органдарында мемлекеттік тіркеу рәсімі маусым айында ғана аяқталды. Орталық-мәдениет және спорт министрлігі мұрағат істері және құжаттаманы басқару комитетінің ведомстволық бағынысты ұйымы.
Орталықтың алдында мемлекеттік рәміздерді дәріптеу, ведомстволық наградалардың геральдикалық сипаттамасын жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу міндеттері тұр. Ерекше орында – орталық және жергілікті атқарушы органдарға мемлекеттік рәміздер мен геральдикалық белгілерді қолдану мәселелері бойынша консультативтік және әдістемелік көмек көрсету.
Қазіргі уақытта жергілікті атқарушы органдар өз облыстарының, қалаларының, аудандарының елтаңбаларын өздері әзірлейді және бекітеді.
Тоқсаныншы жылдардың бас кезінде көптеген аймақтық рәміздердің композициялық шешімдері бізді римдіктерге, варангиялықтарға, крестшілерге, орыс әскерилеріне бағытталатын, қазір ондай емес: мемлекеттік елтаңбадағыдай, жергілікті рәміздер қазақ қалқаны қалқан тәрізді бір шеңбердің ішіне орналастырылған. Осыған қарамастан, жергілікті жерлерде "көркемдік бакханалияға" жол бермейтін және Қазақстан біртұтас мемлекет екенін еске салатын арнайы талаптар мен стандарттарды белгілеу қажет. Геральдика бойынша әрбір жаңа еңбек біздің мемлекеттілігіміздің рәміздерінің қалыптасу тарихы туралы білімді кеңейтіп, нығайтатыны сөзсіз.
