Биыл Мағжан Жұмабаевтың туғанына 130 жыл
Қайғылы тағдыры бар дарынды ақын. Бұл сипаттама Мағжан Жұмабаевты тамаша сипаттайды. Оның өлімі ұлттық трагедияға айналды. Кеңес үкіметі Мағжан Жұмабаевты ату жазасына кесіп қана қоймай, оның есімін, тұлғасын, шығармашылығын өшіріп тастады. Халықтың сүйіктісі – халық жауы. Бұл ақылға қонымсыз естіледі, бірақ сталиндік қуғын-сүргін жылдарында бұл тәртіппен болды.
Желіде соңғы кездері Мағжан Жұмабаевтың 1938 жылы өлген жоқ, оның аман қалғаны туралы бейнежазбалар танымал болуда: олар Бауыржан Момышұлы ақынмен өткен ғасырдың 40-жылдары кездескен дейді.
Осы және Мағжан Жұмабаевтың өмірі мен тағдырына қатысты басқа да тақырыптар төңірегінде тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі, алаштанушы Мәмбет Қойгелдиев әңгімелейді.
Бастау
– Мағжан Жұмабаев – қазақ халқының тарихында, әдебиетінде ерекше орын алатын ұлы тұлға. Мұны барлығы да мойындайды – дос та, дұшпан да. Оның өмірі қайғылы болды. Мағжан шығармашылығында белгілі бір ерекшелік бар – ол сол кезеңдегі қазақ халқының трагедиясын толық көрсетеді. Оның шығармалары арқылы сол кезеңдегі ұлт-азаттық қозғалыстың өрлеуі мен құлдырауын сезінуге болады. Барлық ұлы ақындар, біздің қазақ зиялыларының өкілдері сияқты Жұмабаев та өзі куә болған оқиғаларды суреттеп берді, – деп бастады әңгімесін Мәмбет Құлжабайұлы.
Мағжан Жұмабаев 1893 жылы болыс губернаторы Бекен Жұмабаевтың отбасында дүниеге келген. Кішкентай Мағжан төрт жасында ауыл молдасына оқуға жіберіліп, 12 жасында Петр және Павел медресесіне оқуға түседі. 1911 жылы оқуын бітіріп, алған біліміне көңілі толмады – Мағжанның білімге құштарлығы, жақсы қабілеттері ерекше еді, мұны әкесі байқайды. 1911 жылы Мағжан Жұмабаев пен Ермек Серкебаевтың әкесі Бекмұхамед Серкебаев Уфа медресесіне оқуға түседі.
– Ол кезде мұндай оқу орындары Троицкіде де, Омбыда да жұмыс істеді, бірақ Мағжан Ғалия медресесін таңдады, өйткені онда шәкірттер жәдидтік білім алды. «Ғалия» сол кезеңде озық мұсылман медресесі болды, онда тектілер оқыды. Мағжан ол жерге 17 жасында түседі. Бекмұхамед Серкебаев өз естелігінде Мағжанның Ғалия медресесінің үздік шәкірті болғанын жазған. Болашақ ақынның ұстазы татар классик жазушысы Ғалимджан Ибрагимов болды. Сол жылдары татар зиялылары қазақпен тығыз байланыста болды. Ибрагимов қазақтарды жақсы көретін, олармен дос болған. «Дала қызы» романы үшін эпиграф ретінде өзінің шәкірті Жұмабаевтың төртбұрышын алған. Ибрагимов Мағжанға: «Неге сабақ оқып, уақытыңды босқа өткізесің? «Ғалияның» деңгейінен әлдеқашан асып кеттіңіз», – деп бөлісті Алашовед.
Ұстазының нұсқауымен Мағжан Омбыға, мұғалімдер семинариясына барып, оны алтын медальмен бітіреді. 20 ғасырдың басы қазақ зиялыларының өзегі қалыптаса бастаған кез болды. Омбы қазақ жастарының рухани орталығы болды. Онда Мағжан озық қоғам өкілдерімен кездеседі.
Идеологиялық шабыттандырушылар
– Мағжан Жұмабаев кез келген адам бола алар еді – сымбатты, ақылды, білімді болғанымен, мамандығы ақын болатын. Ақын болмайсың, туасың, бұл өте сирек сыйлық. Мағжан ақын болып туған. Ол өзінің шығармашылық қызметін халық өмірімен байланыстырды. Ол кезде адамдар еркіндікті қалайтын. 20 ғасыр басындағы қазақтың тарихын Мағжан өлеңдерінен аңғаруға болады. Бұл кезде Қазақстанды орыстандыру, жергілікті халықты түрлі қорлаулар жүріп жатты. Осыдан кейін Мағжан қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы күресінің ақындық үні болуға бел буады.
Петропавлдағы «Ғалиядан» оралған соң Жұмабаев Міржақып Дулатовпен танысады. Мағжанға тәнті болды, жаңа жолдас оған пұт, мұрат болды. Жұмабаев оған үш өлең арнаған.
Мәмбет Құлжабайұлының айтуынша, Мағжан тәуелсіздік, бостандық ұғымдарына семинарияда оқып жүргенде қызыққан. Содан кейін қазақ жастары ұлттық бірегейлікті дамыту идеясына бет бұрды.
– Ұлттық бірегейлікті тәрбиелеу идеялары алға шықты. Олар прогрессивті жастар өмір сүрді. Бұл «ауру» Үндістанда, Қытайда, Түркияда ауырған. Бұл идеяға қазақ жастары да берілген болатын. Олардың қатарында Мағжан Жұмабаев та болды. Мағжан «Жарыма» поэмасында ұлттық идея жолына аяқ басқандығын, өз бақытын осыдан іздегенін жазған, дейді тарихшы.
Ақын ретінде Мағжан Жұмабаевтың тағы бір маңызды тақырыбы – махаббат тақырыбы. Оған Гүлсім Камалова қатты әсер етті. Олар Мағжан мұғалімдер курсының директоры болған Петропавлда кездесті. Гүлсім де күйеуі Абдулла Акчуринмен бірге Петропавлға келді, курстарда математикадан сабақ берді.
Ол керемет қыз болды - мақтаншақ және алынбайтын. Мағжанға сәлем де бермеді, бұл, әрине, ренжітті. Гүлсім ұстаздар бөлмесінде отырғанда, Мағжан қарсы отырды, онымен сөйлескісі келді, бірақ ол әдеттегідей назар аудармады. Сосын кенеттен телефонға қоңырау шалды. Мажан жоқта бір жапырақ қағазға өлең жазып, Гүлсімнің алдында жатқан журналға салыпты. Келесі күні ол сәлем берді. Сонда Мағжан қызды жарты жолда алып кетуге бола ма деп сұрады. Ол: «Жоқ, сіз оны соңына дейін жеткізе аласыз», - деп жауап берді.
Арада көп жылдар өткен соң, Мағжан тергеу кезінде: «Мен онымен бір жыл бойы ауырдым, айналамдағы дүниені ұмыттым», – дейді. Әйелінің жас ақынға деген құштарлығын білген күйеуі Гүлсім оны Петропавлдан алып кетеді.
Жұмабаев еңбек жолының екінші кезеңінде (1917-1924) журналистикамен, ағарту ісімен айналысса, 1922 жылы «Педагогика» атты еңбегін жариялады. Біраз уақыт «Бостандық туы», «Кедей сөз» басылымдарының редакторы болды. Жұмабаев өмірінің шиеленіскен және шығармашылық жемісті кезеңі 1922 жылы Ташкентке көшіп келуімен байланысты, ол өзінің маңызды шығармаларының бірі – «Батыр Баян» поэмасын жазады. Бір жылдай Ташкентте тұрған соң Валерий Брюсов басқаратын Мәскеу әдебиет-көркем институтына оқуға түседі. 1923-1927 жылдары Мағжан Жұмабаев Мәскеуде болды. Онда ол ең жоғары әдеби қоғамда өзін тауып, кемеліне жетті. Ақын Әлихан Бөкейхановпен де танысады, олар жақын дос болады.
– Мағжан Алаш қозғалысына қатты алаңдады. 1920 жылы оның күйреуі ақын шығармашылығына әсер етті. Мағжанның көңілі күйзеліп, біраз уақыт шығармашылықпен айналысудан да қалды. Одан кейін Жүсіпбек Аймауытов Мағжанға хат жазып, оны жазудан қол үзбеуге шақырады. Мағжан шығармашылығының шыңы – «Алқа» бағдарламасы мен «Табалдырық» манифесі. Соңғысында автор биліктің жазушыларға өз еркін таңуға құқығы жоқ екенін жазған. Мағжан әдебиеттегі еркіндік пен тәуелсіздік қағидасын ұстанды.
«Мұндай ақын болған жоқ»
1929 жылы жалған айыппен Жұмабаев 10 жылға сотталды, жазасын Солтүстікте өтеді. 1935 жылы Максим Горький мен оның әйелі Екатерина Пешкованың петициясының арқасында ол мерзімінен бұрын босатылды. Алайда оның еркіндігі ұзаққа бармады. 1937 жылы 30 желтоқсанда арам жаламен ақын тағы да тұтқындалып, 1938 жылы наурызда атылды. Барлығы үшін ол халық жауы болды, адамдарға оның атын айтуға тыйым салынды ...
Ақын өлсе де «қауіпті» еді. 1967 жылы қазақ зиялыларының Мағжанды ақтау әрекеті үкімет тарапынан тосқауыл болды. Оның үстіне алдағы уақытта бұл факт оңалту бастамашыларына айып ретінде ұсынылды. Жазушы, әдебиеттанушы, профессор Александр Жовтистің естеліктеріне қарағанда, кейін министр Қали Біләловпен кездесіп, ол: «Есіңде болсын, Жовтис жолдас: қазақта мұндай ақын болмаған. Жоқ».
Жақында әлеуметтік желілерде Қазақстанның Халық Қаһарманы Бауыржан Момышұлының 1948 жылы Қиыр Шығыстағы түрме палатасында Жұмабаевпен кездескені туралы видеолар тарап кетті. Бұл туралы профессор Мәмбет Қойгелдиев өз пікірін білдірді.
Атақты адамдар дүниеден өткенде олар туралы түрлі аңыздар шығады. Бұл табиғи құбылыс. Бірақ мұрағат материалдарына сүйенсек, Мағжан 1937 жылы сотталған; 1938 жылы үкімнің орындалғанын растайтын анықтама бар. Басқа деректерде оның тірі қалғаны туралы ешқандай дәлел жоқ. Бірақ құжаттарда қуғын-сүргінге ұшырағандар туралы жалған мәліметтер берілген жағдайлар болды. Адам тірі, бірақ ол өлген құжаттарға сәйкес, бұл жиі болды. Иә, Бауыржан Момышұлы Мағжанды көріп, түрмеде кездесіп, оны алып кетуге уәде бергені туралы ақпарат бар еді. Қайтып келгенде Жұмабаев тірі емес екен.
Тарих – үлкен жұмбақ. Шын мәнінде не болғанын ешкім білмейді. Мағжан Жұмабаев шынымен де 1938 жылы атылған жоқ шығар. Керісінше де болуы мүмкін – МҚК мұрағат деректері бойынша қуғын-сүргінге ұшырағандар тізімінде Жұмабаев деген бес адам бар. Солардың бірін Бауыржан Момышұлы кездестірді.
– Мағжан Жұмабаев – Қазақстан тарихындағы өлмес құбылыс. Кеңес өкіметі оны қалай ұмыттырғысы келсе де, ақын елге оралды. Оның еңбегі біз үшін баға жетпес сый. Мағжанды ардақтап, өлеңдерін оқып, өсиетімен өмір сүруіміз керек, өйткені жастарға сендім деп бекер айтпаған. Мағжан өмірінің ерте бітетінін білген. Белгілі бір ажалдың алдында тұрғанын білсе де, болашақ ұрпаққа сенді, ол үшін жанын қиды, – деп түйіндеді сөзін Мәмбет Қойгелдиев.
А.Нұрай
