Мұстафа Шоқайдың балалық шағы

Ауылда
Мұстафа бес жасқа толмай-ақ анасы оған оқу мен жазуды үйретіпті. Ал бес жасында домбыра шерткен. Оның музыкаға деген ықыласы, расымен, зор еді. Әлі есімде, 1922 жылы екеуміз Трокадеро алаңындағы этнографиялық мұражайға бас сұқтық. Мұстафа сол жерден домбыра көрді. Мұражай қызметкерінен рұқсат сұраған соң домбыраны қолына алды да, құлағын келтіріп, қазақша керемет бір әуен орындады. Содан соң асқан қимастықпен домбыраны орнына қойды. Жүзіне қарасам, оның көздері жасқа толып, көңілі құлазып тұр екен. Оның дәл сол кездегі күйін мен бұған дейін де, бұдан кейін де көрмедім.
Мұстафа бірде балалық шағы туралы тебіреніп: «кішкентай кезімде мені бәрі жақсы көретін, еркелетін» - деген еді. Осы қасиеттері есейгенше бойында сақталып қалды ма, әйтеуір, сезімтал, тез ренжігіш, болмашыны көңілге алғыш болатын.
Ауылында балаларға арабша үйреткен, Құранды өте жақсы білетін ұлты түрік оқытушы болыпты. Мұстафа жаттау қабілетінің мықтылығымен ауыл балаларының ішінде ерекше көзге түсіп, сол ұстазының ең жақсы көретін шәкірті саналған екен. Құраннан көп сүрелерді жатқа оқып, онысын өзі де, ата-анасы да мақтан тұтатын болған. Үйіне келген әрбір қонаққа Мұстафа өз білгендерін олар сұрамаса да айта бастайды екен.
Жеті жасында оны әкесі Ақмешітке (қазіргі Қызылорда қаласы) мектепке тіркеуге алып кететін болады. Сол бір күндерін Мұстафа былайша суреттеп берген болатын: «Қос анам менің жақында ауылдан кететінімді естіп, құдды мәңгіге қоштасып жатқандай қатты жылады» (Мұстафаның әкесі екі әйел алған. Бірінші әйелінен бала болмағасын, екінші рет үйленген. Бірақ Мұстафа үлкен анасын өз анасынан кем көрмейтін. Ал үлкен анасы оны өз баласындай жақсы көретін болған). «Мұны көріп, өзім де қобалжи бастадым. Тіпті алдағы оқуыма деген қызығушылығым қашты. Ал кіші інілерім мен туыстарым болса, бір ауыздан келісіп алғандай: «Ақмешітте сен орысша оқисың. Басыңа орыс фуражкасын кигізеді, оның күннен қорғайтын қалқаншасы болады. Ол күннің көзін жауып тастайды да, сен жарықты көрмейтін боласың. Біржола орыс тілінде сөйлеп, қазақ болуды доғарасың»,-деп шошытты. Жығылғанға жұдырық дегендей, оларға түрік ағайым да қосылып: «Иә, иә. Мектепте сенің мойныңа шешілмейтін крест тағады, ал сен одан құтыла алмай жүретін боласың» деді. Осыларды естіп алған мен әкеме оқуға барғым келмейтінін айттым. Әкем болса мені жұбатып әуре. «Осыдан қара да тұр. Оқуыңды бітірген соң қазаққа пайдаңды келтіретін үлкен азамат боласың. Менің айтқанымды тыңда, өзгелердің қаңқу сөздеріне құлақ аспа! Ауыздарына келгендерін айта берсін! Күннің көзін көрмей қаламын деп қорықпа! Қай ақымақ саған мұны айтып жүрген?» деді. Ал мен болсам «түрік ұстаз айтты» деуге дәтім жетпей тұрып қалғаным бар. Ал ұстаз барша ауылға сыйлы болатын. Сонымен не керек, менің қалаға аттанатын күнім де туды. Туыстар мен достарыммен қоштасып тұрып, көз жасымды көрсетпеуге тырыстым. Әкем атқа мінді де, мені алдына отырғызып алды. Дәл сол сәтте уақытша болса да әкемнің жанымда болуы көңіліме медет болды. Әйтпесе жылап жіберер ме едім, кім білсін!»
Ақмешіт қаласы
«Көп ұзамай біз Ақмешітке келіп жеттік. Осындағы үлкен үйлердің біріне тоқтадық. Маған қала өте шулы және үлкен болып көрінді. Өзімді осы қалада адасып кететіндей қорқып, әкемнің қолынан қатты қысып алдым. Алғаш рет орыс тілін өз құлағыммен осы қаладан естідім. Дәл осы орыстардай сөйлеп кете алмайтын шығармын деген ой басыма орала берді. Жан-жағыма қарасам барлығы кепкі мен фуражка киіп алған. Бір маңызды шаруаның ізінде жүрген кісілер сияқты. Солардың бірі маған ұрындай, өзімді қылмыскердей көріп қобалжып, әкемнің аяғына бір сүйкеніп, бір жармаса бердім. Әкемнің жүрісі жүйрік. Мен оған ілесе алмай арагідік жүгіріп-жүгіріп аламын.
Бір кезде маңдайшасында жазбасы бар тақтайша ілінген бір үйге кірдік. Онда адамдар мен өмірімде көріп білмеген ыдыстардан тамақ жеп отыр екен. Жан-жағыма көз жүгірте бастадым. Олардың әрекеттері мен үшін таңсық болатын. Біреуі орысша бірдеңелерді айтып, үстел бетін темір қасықпен тықылдатса, енді бірі оны құптаған кейіппен бастарын изеп қояды. Сөйтіп тұрып, көзім бір кісіге түсіп кетті. Ол үшкір бірдеңені (шанышқы) ауызына тыққалы жатыр екен. Мен қорқыныштан көзімді тарс жұмып алдым. Бірер сәттен соң көзімді ашсам, ол сол үшкір темірмен тамағын жеуді жалғастырып отыр екен. Әйтеуір, аман-есен.
Әкем отыра беруден жалықты ма, сыртқа мені ертіп шығып кетті. Күн жексенбі болатын. Сонан да болар көшеде адамдар ерсілі-қарсылы жүріп жатыр. Көпшіліктен менің басым айнала бастады. Қай бағыттан екені белгісіз, құлағыма музыка үні естіледі. Әкеме мұндай шулы жерде өмір сүре алмайтынымды айтып, «ауылға қайтадан алып кетші» деп жалындым. Ал әкем «бекер мазасызданатынымды, үйренісіп кететінімді түсіндіріп, біраз кеңестерін берді. Мен оның сөздерін құп көріп, бұдан әрі қыңқылдай беруімді қойдым.
Дүкен
Мені қайран қалдырған тағы бір орын - дүкен болды. Онда жаныңа керектің түр-түрі бар екен. Алғаш рет ақшаны көрдім. Әкем белбеуінен бір қалташа шығарып, оның ішінен тиындар ала бастады. Сөйтті де сол ақшаларын сатушыға беріп, орнына зат алды. Бұл көрініс маған біртүрлі таңсық көрінді.
Алғашқы орыс тілі
Біз бұл күні мектепке бармадық. «Неге?» деген сұрақты да қойғым келмеді. Заттарды өзіміз тоқтаған үйге апарған соң әкем екеуміз қонаққа кеттік. Ақмешітте оның саудамен айналысатын татар досы болатын. Ол бізді құшақ жая қарсы алып, өзіміздің дәстүр бойынша жайғарды. Осы үйге келгелі біраз еркінсіп, өз-өзіме келе бастадым. Алғашқыдағы қорқынышым да сейілді. Әкем әңгіме барысында татар досына мені орыс мектебіне беруге әкелгенін айтты. Татар болса оның дұрыс жасап жатқанын айтып, құптай кетті. «Мейрам сайын біздің үйге келіп тұр» деп менің иығымнан да қағып қойды. Іштей өзіме деген сенімділігім пайда болды. Әйтеуір, бұл қаладан мен арқа сүйейтін бір адамның табылғанына қуандым. Бір күн осы үйде түнейтін болдық. Айтпақшы, татардың балалары бар екен. Мен олармен тез достасып кеттім. Ал бұл балалар орыс балаларымен бірге ойнайды екен. Өзімді орыс балаларымен қатар ойнап жүріп ыңғайсыз сезіндім. Қазақша сөйлемейтін, оның үстіне орыстың сары балаларын көру сондай таңғажайып нәрсе болатын. Бір жағынан, орысша үйреніп алатыныма қуандым. Солардың ішінде Васька деген бала болды. Ол менен «орысша білесің бе?» деп сұрады. Мен үндегем жоқ. Сонымен не керек, Васька маған орысша үйретін боп өз мойнына алды. Бірақ оның мектепте нағыз бұзақы бала екенін ол кезде білмейтінмін. Васька менің қыр соңымнан қалмай қойды.
- Как будет по-казахски «отец»? - деп сұрады.
- «Ата» дедім мен.
- А «мать»?
- «Шеше».
- Ну если так, тогда запомни, что по-русски «ата» - атец, а «шеше» - шешец. Понял?
- Понял.
- Не забудешь?
- Нет.
Менің қуанышымда шек жоқ. Васька мен үшін пайдалы болайын деп тұр. Соның арқасында бүгіндікке екі сөз жаттадым.
Мектеп
«Келесі күні әкем екеуміз мектепке бардық. Оқытушыға мені таныстырды. Оқытушы жақсы кісі болатын. Менімен бірден қазақша сөйлесті. Басымнан сипап, маған орысша сөйлеу мен жазуды үйрететінін айтты. Осы оқуыңды бітірген соң Ташкентте біліміңді жалғастырасың деді. Тек ұқыпты, тілалғыш болуымды ескертті. Ал мен баяғы мақтангөйлігіме салынып, орысша екі сөз білетінімді айттым. «Ол қандай сөздер?» деп ұстаз таңғалды. Мен «ата - атец, шеше - шешец» деп қойып қалдым. Оқытушы күлді, ал әкем болса түсінбей аң-таң. «Бұл сөздерді кім үйретті?» деп сұрады мұғалім. «Васька» дедім мен. Содан соң оқытушы маған Васькадан аулақ жүруімді ескертті.
Тіркеу жұмыстарымызды бітірген соң әкем екеуміз ауылға қайтып, мен оқу алдындағы демалысымды ауылда өткіздім. Ал күзде Ақмешітке қайта келдім.»
Мария Шоқайдың «Я пишу Вам из Ножана…» естелігінен.
Орыс тілінен аударған Еркебұлан Ерлен
namys.kz сайтынан алынған