Қазақ баспа ісі заманауи көшке ілесе ала ма?

Осыдан біраз жыл бұрын қазақ әдебиеті кеңістігінде кітаптың классикалық дәуірінің аяқталуы туралы бірқыдыру сөз болған болатын. Сол әңгіме уақыт өткен сайын үдей түспесе, тыйылар емес.
Әлбетте, бастапқыда үлкен-кішіге үрей тудыра келген сыпсың сөз мезгіл ауыса бере үйреншікті жағдаятқа айналып жататыны белгілі ғой. Қазір бұл тараптағы гөй-гөй тек авторлардың ғана емес, баспагерлер мен газетшілердің де басында тұрған жайға айналған. Түрлі деңгейдегі статистикалық деректер де жыл сайын баспа өнімдерінің азайып кетуімен бірге, кітапханаларға жазылушылар мен келушілердің саны да кеміп келе жатқанын көл­денең тартады. Дерек-мәліметтердің айтқанын мысал еткенмен, оқырман және жазарман ара­сын­дағы түрлі түйткілді мәселе шешіле кетпейді ғой. Қазір баспагерлер мен авторлар «кітап» де­ген киелі ұғым көпшілік үшін медиабизнестің бір түрі ғана болып бара жатқанын айтады. Ал оқыр­ман мен қаламгерлердің аға буыны жас ақын-жазу­шы­лар­дың жазғанына көңілдері толмайтынын тілге тиек етеді. Бұл мәселелерге өз қаражатына жинағын бас­падан шығарған жазарманның оны өткізу жолында басынан кешіретін қилы оқиғаларын қосыңыз. Бұл жағдаяттар алыс-жақын шетелде қалай шешілген?
Интернеттің игілігін әдебиетке пайдалану керек
Мәселен, Ресейде оқырман саны да, кітап саны да бізден анағұрлым көп. Аудитория кеңдігіне орай, баспалар жекелеген авторлардың жинақтарын өз дүкендер желісі арқылы саудаға салу үшін ақы ие­сінен 2000-3000 доллардай қаражат сұрайды. Ор­маны қалың орыс елінде қағаз өндіретін зауыт­тар да баршылық. Ал тұтас Қазақстанда қағаз шы­ға­ра­тын зауыттың жоқтығы қынжылтады. Ондай зауыт-фабрикалар бар болса, тек әжетхана қағаз­дарын шығаратыны да жасырын емес. Ресейде қағаз бағасы да, соған сай кітап бағасы да бізден арзан.
Біздің елдегі ресейлік ба­сы­лым­дар та­уар­ларының едәуір көп болуы да осыдан екені анық. Ал бізде баспа ісі кө­біне мем­ле­кеттік тапсырысқа тәуелді. Кі­тап тара­лы­мы да анау айтқандай мәз емес.
Жақында АҚШ-тың бір баспасынан қарағандылық белгілі журналист, Карлаг та­рихын зерттеуші Екатерина Кузне­цо­ва­ның екі бірдей кітабы жарыққа шықты. «Кар­лаг: сым темірдің екі жағында» және «Карлаг: ортақ таңбамен мөрленген тағ­дыр­лар» атты қос кітапта автор өткен ға­сырдың 80-жылдарынан бері зерттеп келе жат­қан ГУЛАГ бөлімшесінің тарихы және онда қамалған азапкер жандар турасында мол деректер жинақтаған. Қарағанды мен Қа­зақстан баспаларынан шығарса қым­бат­қа түсетін аталмыш кітаптарды оқығысы кел­ген кез келген жан www.karlag.org сай­тына еніп, қос жинақты АҚШ баспасынан ті­келей тапсырыс арқылы алдырып оқи алады.
Е.Кузнецова кітабын шығару үшін теңіз кешіп, АҚШ-қа барған да жоқ. Баспаның сайтына кіріп, кітабының мәтінін са­лып, тапсырыс бере салған. Lulu-дан кітап шы­ғару үшін автор еш шығын шы­ғар­май­ды. Оның жолы мынадай: мәселен, сіз 10 баспа табақ кітабыңызды түрлі-түсті қа­тыр­ма мұқабамен, 1000 дана таралыммен шы­ғаруға қаражат таба алмай жүрсіз де­лік. Бұл Қазақстандағы баспаларда ша­ма­мен 250-400 мың теңге тұрады. Ал бұл баспа сіз­ден 1 тиын да сұрамайды. Тек кітаптың мұ­қабасы мен мәтінін арнайы пішім-қа­лып­та жолдасаңыз, жетіп жатыр. Бүгін түс ауа тапсырыс берсеңіз, ертең баспаның сай­тында сіздің кітабыңыздың шыққаны туралы, оны сатып алу үшін тап­сырыс бе­руге бо­ла­тыны, бағасы жө­нін­де ақпарат жария­ланып тұ­рады. Баспа біздің ел­дегідей 1000 дана кітапты бастырып шы­ғарып, қа­рап отырмайды. Кітапты ав­тор не оқыр­ман талабына орай керекті тара­лыммен кө­бейтіп отырады. Мысалы, біз жоғарыда мы­сал келтірген Е.Куз­не­цо­ваның әр кі­та­бы­ның бағасы 14,99 дол­лар тұ­рады. Кі­таптың электронды нұсқасының ба­ғасы 2,99 доллар. Бас­паның автормен ке­лісім­­шар­тына орай, басып шы­ғар­ған кі­тап­тан түсетін пайданың 80 пайызы жа­­зу­шы­ға беріледі-міс. Бір қарағанда, автор үшін де, оқырман үшін де, экология жа­на­шыр­лары үшін де өте тиімді. Бірақ мұның сыр­тында батыс өрке­ниетінің кі­тапты құн­дылық деп бағала­уы­нан гөрі ме­диа­­бизнес са­ласы деп қарас­ты­ратыны анық аң­ға­ры­лады. Жоғарыдағы мы­сал­дан-ақ бай­қа­саңыз, клас­си­калық қағаз кі­таптан гөрі элек­тронды кі­тап­тың бағасы­ның арзан бо­луы қазіргі оқыр­манды екі­ұдай ойға қал­­ды­рады. 2000 теңгеге кі­тап сатып ал­ғаннан гөрі электронды нұс­қа­сын 450 тең­­геге сатып алған тиімді кө­рі­нуі бек мүм­кін.
АҚШ және көптеген Еуропа елінде жолға қойылған кітапты және өзге де бас­па өнімдерін сұраныс бойынша тираждау ер­те ме, кеш пе, біздің елге де келеді. Оған қа­зіргі таралымның аздығы мен елдегі элек­­трон­ды ақпарат тасымалдау желіле­рі­нің қауырт дамуы кепілдік береді. Біз бұл та­раптағы көзқарасымызды қазақтың дәс­­түр­лі 1000 әні мен күйі шығарылған сәтте «ен­ді жазба және ауыз әдебиетіміз элек­­трон­ды нұсқада таралуы керек» деп жаз­ған бо­латынбыз. Қалай болғанда да, элек­­трон­ды кітаптар мен радио-интернет күн­­дізгі уақытының көбін қала көше­ле­рін­дегі кө­лік кептелістері мен жолда өткізетін жұрт үшін де, ұялы телефонның құлаққа­бы­нан әуен тыңдауға бейілді жас үшін де өте ке­рек-ақ.
Бәлкім, енді қазіргі жас азаматтар кітап оқымайды деп байбалам сала бергенше, қазақ тілінде электронды кітаптар мен электронды кітапханалар санын көбейтіп, са­пасын жақсартуды қолға алған абзал шығар...
Саны бар, сапасы қайда?
Қазақстанда 300-ден астам баспа ісі жә­не 800-ден астам баспахана жұмыс жа­сайды, олардың 1%-ы – мемлекеттік, 44%-ы – жекеменшік, 22%-ы жоғары оқу орын­дарына тиесілі және 27% баспа өнім­дерін өндіретін – басқа ұйымдар.
Қазіргі таңда республика өңірінде он шақты үлкен кітап сату ұйымдары қызмет етеді.
Қазақстанда таратылатын басылым­дар­дың көбі отандық кәсіпорындарда ба­сы­лады және олардың сапасы әлемдік стан­дарттарға сай.
Бүгінде маңызды басылым­дарды шы­ға­рудың айтарлықтай үлесі баспалар ара­сында мемлекеттік тапсы­рыс­ты бөлу жо­лымен жүзеге асырылады.
2004 жылы кітап топтамаларын әзір­леу және шығару үшін мемлекеттік бюд­жет­тен – 323,222 млн теңге, 2005 жылы – 339,383 млн теңге, 2006 жылы – 354,655 млн теңге, 2007 жылы – 262,9 млн теңге, 2008 жылы – 352,7 млн теңге, 2009 жылы 236,8 млн теңге бөлінген бо­латын.
«Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түр­ле­рін басып шығару және әзірлеу» рес­пу­бли­калық бюджет бағдарламасы шең­бе­рінде 6 мың басылым 74 мың баспа бет­ кө­­леммен шығарылып, келесідей та­қы­рып­­тарда таратылды: балаларға ар­н­ал­ған, тарих, сөздiк-анықтама, әде­биет, қа­зiр­гi қазақ қарасөзi, қазiргi қазақ поэ­зия­сы, құжатты-көркем, музыкалық, заң, қо­ғам­дық-саяси, ғылыми-танымдық әде­биет­­тер және т.б.
Кітап басып шығару ісінің басыңқы ба­ғыты түрлі түсті әсерлi суреттi балалар әде­биетін, әлемдік балалар әде­биет­інің клас­си­касын, Қазақ­станның атақты тұл­ға­ла­ры­­ның ғұмырнама­ла­рын және қа­зақ­стан­дық көпұлтты мә­де­ниетті, ұлттық және әлем­­дік мәдени мұ­ра­ғат­ты дәріптеуші му­зыка жә­не басқа да ба­сылымдарды шы­ға­ру­ға жұм­салды.