Орталық Азияда су соғысын тудыруды көздейтін кімдер?

Бүгінде әлем бойынша су ресурстары үшін қанды қақтығыстардың саны өсіп келеді. Орталық Азия аймағында да жағдай ушығып тұр. Себебі әрбір мемлекет өз жерінде жүздеген су қоймаларын салып, онымен су тапшылығы проблемасын туғызып отыр. Бұл жағдайдың Қазақстанға аса ауыр тиетіні рас. Себебі біздегі өзен-сулардың басым бөлігі шекараның арғы жағынан бастау алады. Сарапшылардың айтуынша, мұның барлығы – сыртқы саяси күштердің «ғаламдық жоспары». Оның негізгі мақсаты – табиғи байлығы мол «екінші сұрыптағы» елдерді бір-бірімен қырқыстырып қойып, жерасты ресурстарды емін-еркін игеру.

Су тапшылығы саяси шиеленіс тудыруы  мүмкін
Шыны керек, су ресурстарын тиімді пайдалану мә­селесі, бұл – ұлттық қауіпсіздіктің кепілі. Сол се­бепті осы саладағы бүгінгі жағдайды Қазақстан Рес­пу­бликасының Қауіпсіздік кеңесі жіті бақылап ке­леді. Оның болжамына сәйкес, 2025 жылға қарай әлем халықтарының 80 пайызы су тапшылығы мә­селесіне тап болады. «Өкінішке қарай, бүгінде Қа­зақ­стан сыртқы су ресурстарына тәуелді. Себебі жыл сайын ол судың 40 пайызы шекараның арғы жа­ғынан келеді. Оның азаюы көптеген экологиялық апат­тарға себеп болып, елдің әлеуметтік-эко­номикалық даму болашағына үлкен қауіп төн­діреді», – дейді Қауіпсіздік кеңесінің кеңесшісі Ер­жан Салтыбаев. Маманның сөзіне қарағанда, бү­гінде Орталық Азия аймағында су ресурстарын бас­қарудың интеграциялық жүйесін енгізу аса ма­ңыз­ды. Алайда онымен кейбір көрші мемлекеттер ке­ліспей жатыр. Бұл түптің-түбінде сан алуан теке-ті­рестерге әкеліп соқтыруы ықтимал. Ал оған басқа бір саяси күштер араласып кетсе, аймақтағы саяси-экономикалық шиеленістер ұзаққа созылып кетуі әбден мүмкін.
Сарапшы-мамандардың айтуынша, бүгінде сырт­қы саяси күштердің араласуымен Орталық Азия­дағы су тартыстары басталып та кеткен. Мә­селен, қазір Сырдария мен Әмудария өзендері бо­йы­мен су дұрыс тарамай жатыр. Себебі осы транс­ше­каралық өзендердің басында отырған Қыр­ғызстан мен Тәжікстан суды жеке энергетикалық мақ­саттарға пайдалануды көздейді. Ол үшін  Қырғызстан Сырдария өзені бойында «Қамбар ата – 1» гидро-электр стансысын салуды жоспарлап отыр. Биіктігі 275 метр болатын алып құрылысқа 5 млрд доллар жұмсалмақшы. Аталған құрылысқа АҚШ-тың инвестициясы тартылып отыр деген ақ­парат бар.
  Абай ОМАРОВ (коллаж)
Ал осы елдің Морган, Рокфеллер сияқ­ты ауқатты әулеттері бүкіл әлемнің қаржы-эко­номикалық жүйесін басқарып отыр­ғаны белгілі. Бүгінде олар барлық аймақ­тарды өзара бөліп, біреуі алмаз индустриясын басқарса, екіншісі алтын өндірісін өз иелігіне алып қойған. Үшіншісі су тапшылығы мәселесін «саудалап», одан өз пайдасын көріп отыр. Олар соның барлығын өздері емес, өзгелер арқылы істеп келеді. Бұл – «Ғаламдық жоспар». Оның негізгі мақсаты – табиғи байлығы мол «екінші сұрыптағы» елдерді бір-бірі­мен қырқыстырып қойып, жерасты ресурстарды емін-еркін игеру.
Мұхит СЫДЫҚНАЗАРОВ, Лев Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Заман­ауи зерттеулер институтының дирек­торы:
– Иә, қазіргі су мәселесі инженер-техниктердің құзыретінен шығып кеткелі қашан. Ол саяси мәні бар проблемаға айналды. Ал оны тиімді пайда­лан­бау­дың салдарынан көптеген шиеленістер болып жатады. Мәселен, соңғы 50 жыл­дың ішінде су үшін 507 текетірес туындаса, оның 21-і әскери соғыспен аяқталды. Су тапшылығы мәселесі Орта­лық Азия аймағында да өзекті болып тұр.
Қытай суды көптеп жинап алуды көздейді
Бүгінде Қазақстандағы өзен сулардың басым бөлігі шекараның арғы жағынан бастау алады. Соған қарамастан, әзірше елде аса бір су тапшылығы байқалмайды. Себебі біз Қытай сияқты көрші мем­ле­кет­тер­мен келіссөздер жүргізіп, судың дұрыс рет­телу мәселесін үнемі қадағалап оты­ра­мыз. Алайда кейбір шенеуніктердің кесірінен есе жіберіп қоятын кездеріміз де жоқ емес. Мәселен, жақында қытайлықтар Есіл мен Тобыл өзендерінің мәселесін бө­лек қарастыруды ұсынды. Бұл екі өзеннің Ертістен бастау алатыны белгілі. Бірақ олар Ресей Федерациясының жерінде қосы­ла­ды. Қытай жағы болса Ертіс суын бөлген кез­де, Есіл мен Тобылды қоса есептеуді көз­деді. Абырой болғанда, бас кезінде қазақ­стандық комиссияның жетекшісі М.Толыбаевтың «рұқсатымен» енгізілген бұл мәселе бүгінде күн тәртібінен алып тасталды. Соның өзіне екі жылдай уақыт кетті.
Қазақстан қазір барлық мәселені бір­ден шешіп алуды ұсынып отыр. Қы­тай­лықтар болса, бұл жұмысты бірте-бірте атқарған жөн деп санайды. Оның да бір қулығы бар. Қытай үшін Ертіс суын бөлу мәселесін ұзаққа созып жүріп алған тиімді. Себебі сол уақыттың ішінде ел аумағында су қорын барынша молынан жинап алғысы келеді. Синьзян-ұйғыр автономиялы ау­данын­да осы мақсатта жүздеген суқой­ма­ларын салып қойған. Сол арқылы Қытай Халық Республикасы су ресурстарын тиімді пайдалану туралы халықаралық шарт­тар­ды бұзып отыр.
Мәлік БӨРЛІБАЕВ, Қолданбалы экология бойынша қазақстандық агенттіктің атқа­ру­шы директоры:
– Негізі, су ресурстарын тиімді пай­далану бойынша Қытаймен жүргізіліп жат­қан келіссөздердің барлығы – тұнып тұрған проблема. Синьзян-ұйғыр авто­но­миялық ауданда 178 суқоймасын салу арқылы Қытай халық­ара­лық келі­сім­шарттарды бұзып отыр. Себебі Хель­синки конвенциясына сәй­кес, ортақ трансшекаралық өзен сулары бар мемлекеттер ірі гидро­техникалық қондырғыларды салған кезде, көрші елдеріне ескертуі шарт. Қытай жағы болса: «Сендер Қапшағай мен Бұқтыр­ма­ны салған кезде, бізбен келіскен жоқ­сыңдар ғой!», – деп уәж айтып отыр. Аталған суқоймалары Кеңестер Одағы кезінде салынды ғой. Ол кезде Тәуелсіз Қазақстан жоқ болды. Соған келіспей отыр олар.
Отандық мамандар жаңбыр сияқты метеорологиялық мүмкіндіктерді де қалт жібермеу керек деп есептейді. Себебі жыл сайын Қазақстанның үстімен 400 текше шақырым су (бұлт болып – авт.) өтеді. Оның барлығы Қытай жаққа ұшып кетеді. Ол болса, барлық ғылыми-техникалық әлеуетін салып, жауын-шашынды өз мүд­десі үшін пайдаланып жатады. Сондай-ақ сарапшылардың сөзіне сенсек, бүгінде Қазақ­стан үшін күріш егу тиімсіз. Себебі оған судың мол қоры жұмсалады. Оны өсіргенше, сатып алған арзан болып тұр.
Су үнемдеудің жарқын мысалы
Әлбетте, су тапшылығы келмей тұрып, суды үнемдеу жұмысын бір жолға қойып алған жөн. Мемлекет оны тарифтерді көтеру арқылы шешуді көздеп отыр. Ол да дұрыс шығар. Алайда халық су ресурстары саласындағы бүгінгі мәселелерді біліп, болашақ проблемасын жете түсінетін болса, өзі-ақ суды үнемдеуге кірісетін болады. Иә, ауылдың халқы онсыз да судың қадірін біліп отыр. Бірақ қала халқының суды үнемдеу мәдениеті әлі де төмен. Бір жылда бір-екі рет су болмай қалған кезде, «судың да сұрауы бар» екендігін түсінеді. Дегенмен ертесінде-ақ ұмытып қалады. Оны мойындау қажет.
Нұрмұхаммед ОРАЗБАЙҰЛЫ, ғалым:
– Бір рет конференцияға қатысу үшін Еуропаға барғаным бар. Сонда қонақүйде шетелдік әріптесім екеуміз қондық. Таңертең тұрып, сақалымды алып жатсам, жаңағы әріптесім маза­сыз­данып кетті. Сөйтсем, ол менің суды сарыл­датып қойғанымды көріп, қар­сылық білдіріп жатыр. Олар бір стақан сумен сақалын алып, тағы бір ста­қанмен тістерін жуады.
Міне, суды үнемдеу мәдениетінің жар­қын мысалы осы болса керек. Бәлкім, біз де осылай үнем шараларын жүргізетін бол­сақ, су тапшылығы мәселесі туындамас. Сонда кейбір саяси күштердің арам пиғылы да іске аспайды.