Каспийге техногенді жер сілкінісінен қауіп бар ма?

Өткен жылы Теңіз кен орнының маңында 4 балдық жер сілкінісі орын алды. Жер дүмпуін сезінген ТШО қызметкерлерінен басқа халық бұл жаңалықты бұқаралық ақпарат құралдарынан біліп, алаңдап-ақ қалып еді. Мұнай-газ кең көлемде игеріліп жатқан аймақта техногендік әрекеттердің әсері жоғарылап келетіні шындық, бұл жер қойнауының жағдайын өзгеріске түсіретіні де белгілі. Тепе-теңдіктің бұзылуы салдарынан болатын техногендік апаттар қара алтынды Атырауды айналып өте ала ма? Рас, күні бүгінге дейін ошағы Атырау жерінде орналасқан жер сілкіністері тіркелген жоқ. Бірақ бұл –мұнайлы мекеннің сейсмикалық қауіпсіз аймақ санатында болуымен байланысты емес, аймаққа сейсмологиялық зерттеулердің жүргізілмегендігінде.

Қарт теңіз қаһарына мінбесін деңіз...
Еліміздегі кен орындарын алғашқы ашу­шы, жер қойнауының құрметті барлаушы геологі Мақаш Рахметов «Атырау облысы бар­лық бәленің ортасында тұр» дейді. Арда­гер мұнайшының ойынша, мұнай кеніш­те­рінен қысқа мерзім ішінде көп өнім өндіру сал­дарынан болатын техногендік жер сіл­кі­ніс­терінен қашып құтылуымыз қиын. Осын­дайда мұнай-газ кен орындарын қарқынды игеріп, әлемдік рекордқа қол жеткізуді арман қып жүрген алпауыт компаниялар қара халық­тың қауіпсіздігі үшін қандай шаралар жа­сауда деген сауал да бас көтереді. Жер сілкіністерінің әлемдік тарихына көз жүгірт­сек, олардың біразы мұнай мен газды қар­қын­ды игерумен байланысты болғанын бағам­дау қиын емес. Айталық, Атырау секілді қауіпсіз белдемелердің қатарына жататын Өзбекстандағы Газли кен орнын 15 жыл үзіліссіз игергеннен кейін, 1976, 1984 жылдары күші 9 балға жеткен ала­пат жер сілкіністері болды. Сондай-ақ Кана­дадағы Shipe Like кеніші мұнай өндіре бастағанына – 7 жыл, Ресейдегі Старо Гроз­ненс 8 жыл дегенде табиғи апаттың құр­ба­нына айналды. Ал 600 млн тонналық қоры бар Ресейдегі Ромашкинское мұнай кенішінде 1987 жылдан 1997 жылға дейін 700-дей жер сілкінісі тіркеліпті. Оңтүстігі мен солтүс­ті­гі­нен: Теңіз кеніші, Қашаған, Құрманғазы, Қа­ра­шығанақ, Жаңа жол секілді ондаған мұнай-газ кеніші орын тепкен Атырауда, біз беті әрмен дегенімізбен, табиғи апаттың ықтималдығы теріске шығарылмайды.
«Теңіз кенішінде жерасты дүмпулері бұрыннан байқалып жүр. Мұнайды жер астынан есепсіз сору бүгін болмаса, бір күні апатқа әкелері сөзсіз. Қарт теңіз мінез көрсетсе, жағдайымыз өте қиын болады, осыны ойлануымыз керек». Бар өмірін мұнай саласына арнаған, көргені мен кө­ңіл­ге түйгені мол Мақаш мырза осылай дей отырып, техногендік жер сілкінісінің салдарынан АҚШ-тағы Willmingtоn мұнай кенішінде барлық ұңғы­малардың 8 метрге төмен түсіп кетіп, алапат апатқа әкелгенін алға тартады. Шынында, мұндай жағдай­лар Қашаған, Хвалынск, Құрманғазы кеніш­терінде не­месе келешекте іске қо­сылатын нысан­дарда болмасына кім кепіл?
Атыраудағы алғаш мұнай бұрқағы атқылаған Доссор кенішінің де төмендеп кеткені жайлы қарт мұнайшылар сөз қы­лып жүр. Бірақ әлі күнге бұл кеніштің жағ­дайы сараланған жоқ. Техногендік бақылау жүргізілмегендіктен, пәлен деп айту да қиын. Сондай-ақ Теңіздегі және Каспий қай­раңындағы болашақ мұнай-газ кеніш­терінің негізгі құрамы әктас болып табы­лады, ал әктастың техногендік жер сілкі­нісіне бейім келетіні ғылымда дәлелденген жайт.
Техногендік тексеру дегеннен шығады, Теңіз кенішінде ресейлік мамандар 1988-1992 жылдар аралығында арнайы мони­то­ринг жүргізген еді. «Сол кездің өзінде олар Теңіздің оңтүстік жағында мұнай өнді­руді өте сақтықпен, қатаң бақылау арқылы жүргізуді ұсынған болатын. Және бұрын-соңды болмаған қайғылы оқи­ғаның ықтималдығын да айтқан еді. Қазір бұл жұмысты 1999 жылдан бері «Эко­Гео­Мұнай» ЖШС-і атқарып жатыр. Каспийдегі мұнай қоры қаншалықты көп болса, оның экологиялық қауіптілігі одан да зор», – дейді Мақаш Рахметов.
Кезінде КСРО-ның құрметті мұнайшысы атанған Мақаш Рахметов Каспийге тех­ногендік жер сілкіністерінен бөлек, улану қаупі төніп тұрғанын да айтып қал­ды. Оның ойынша, енді 15-16 жылдың ішінде теңіз суы улы суға айналып үлгеруі әбден мүмкін. «Теңіз мұнай кенішін игерген кезде ұңғы­малардың пайдалану құбырларында пай­да болған ақаулар күкіртті сутегі аралас газдар пайдалану құбырының сыртына жоғары қысыммен жиналып қалады. Осының кесірінен юра, бор, су қабаттары улы қосындыларға толады. Аталған су қабаттары күкіртті сутегімен аралас сұйықтықтар мен газдарды жұтып, Кас­пийге қарай аға бастайды. Және бірнеше жүздеген жылдардан соң теңізге қосылып, су маржандарын қырып салғаны өз алды­на, табиғаттың адамзатқа теңдессіз тартуын­дай болған теңізді уға бөктіруі ғажап емес», – дейді ол.
Солтүстік Каспийдегі қазу жұмыстарын жүргізу кезінде әсіресе Қазақстан мен Ресей елдері жауапкершілікті сезінулері тиіс, өйткені «теңіз тоқашының» басқа мемлекеттерге тиесілі үлесіндегі мұнай қабаттарында күкіртті сутегі жоқтың қасы. Не істеу керек? ҚР Жаратылыстану ғылым­дары академиясының академигі Мақаш Рахметовтің бұл турасындағы пікірлері жоқ емес. «Алдымен, – дейді ол, – өз тара­пымыздан экологиялық бақылауды күшей­ту жұмыстарын қолға алуымыз керек. Және Каспий теңізінде, Теңіз кені­шінде геодинамикалық бақылауды күшейткен дұрыс. Бұл техногендік апаттың қаншалықты жақын қалғанын біліп отыруымызға мүмкіндік береді. Сондай-ақ сейсмикалық байқау күн сайын жүргізіліп отырса деген ұсынысым бар».    
Табиғи апат төніп тұр...
Кейінгі кездері әлемнің әр түкпірінде жер сілкіністері, цунами,торнадо, ауа райының аномалды құбылыстары көбейіп кетті. Бұрын 40 градус ыстықтың өзіне әзер шыдайтын атыраулықтар биылғы жазда 50 градус аптапқа амалсыздың күні­мен шыдамдылық танытты. Ұлттық Ғылым академиясының академигі, геология-минерология ғылымдарының докторы Мұфтах Диаровтың айтуынша, Атырау аймағына төніп тұрған табиғи жер сілкіні­сінің қаупі зор. «Табиғи апаттардың Каспий бассейнінің аумағын айналып өтпесі анық. Ұлттық Ғылым академиясының сейсмо­логиялық институты Каспий айлағын қосқандағы Атырау облысының аумағы Рихтер бағаны бойынша магнитуды 6 баллдық жер сілкінісі болуы мүмкін жер қыртысы учаскелеріне жатқызылған. Орта­лық Каспий айлағы магнитуды 7 баллға дейінгі жер сілкінісі болуы мүмкін аймаққа жатады. Қашаған, Қайран, Ақтоты, Коро­левское және Теңіз тәрізді ірі тұз асты мұнай және газ кен орындары жер қырты­сының тектоникалық белсенді учаскесінде орналасқан. Теңіз кеніші шеңберіндегі жер қыртысының жарылуының қазіргі қарқы­ны жылына 5 см-ді құрап отыр. 2000 жылы Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінің шығыс жағалауында жер бетінің үлкен көлемде шөгуі байқалды. Каспий теңізінің қазақстандық бөлігі тұз асты қабатындағы көмірсутегінің мол қорын үзіліссіз игеру табиғи геодинамикалық және техногендік факторлардың өзара әрекеті жағдайында жүзеге асып жатыр. Яғни төніп тұрған табиғи жер сілкінісінің қаупі де зор», – дейді академик өз болжамында.
Ғалымның сөзіне сүйенсек, табиғи жер сілкінісінен бөлек, техногендік сипаттағы апаттардың да қатері жоқ емес. Тектони­калық белсенді аймақтарда мұнай резервуарларынан мұнай мен газ өндіру кезінде қалпына келмейтін кеңістіктер пайда болады екен, ол өз кезегінде магни­туды 7 баллдан жоғары жер сілкінісіне әкеледі. «Техногендік жер сілкінісі барлық жерде болып жатыр», – делінеді академик Диаровтың дәлелдерінде. Бірақ «е-е, солай екен ғой» деп қол қусырып қарап отыруға болмайды. Жоғарыда айтылған Теңіз кенішінде 1993 жылдан бері көмір­сутегі қоры ерекше қарқынмен игеріліп жатыр. Бірақ «босап қалған кеңістіктер мен жарықтар сумен немесе газбен тол­тырыл­маған. Бұл – ондағы жер қой­науының статикалық жағдайы баяу болса да бұзы­лады деген сөз», – дейді ғалым.

Бар өмірін мұнай саласына арнаған геолог-маман да, экологияның білгірі – ғалым да, Атырауда табиғи және тех­ногенді апаттардың болу ықти­малдығын жоққа шығармайды. Мақаш мырза: «АҚШ-та жер қырты­сының жарылуы кен орнын өңдеуді бастағаннан кейін 15-20 жылдан соң бай­қалды. Кен орнын 1991 жылы игеруді қолға алған біздің елде де жер сілкінісі кез келген сәтте болуы мүмкін. Қазір бізде жер қабатының қысымын бірқалыпты ұстап тұру үшін күкірт­сутекті газды пайдаланады, оның орнына су қабатын айдаған әлдеқайда тиімді болар еді. Теңіз кен орнында қалпына келтіру жұмыстарын жеткі­лікті деңгейде жүргізбесек, эколо­гиялық талаптарды сақтамасақ, 5-6 баллдық жер сілкінісінен қашып құты­ла алмасымыз анық», – деп қорытты өз сөзін. Шынымен, сақтанған ғана сақ­тала алады. Қойнауы ел игілігін есе­лер байлық пен қазынаға толы Каспийді көзіміздің қарашығындай қорғасақ қана келер ұрпағымызға ама­наттай аламыз. Ал әзірге тара­зының басына байлық пен адамзаттың қатерсіз, тыныш-тіршілігін тең тартқан теңіздің қаһарына мінбеуін тілеу ғана ен­шімізде.