Әмірхан БАЛҚЫБЕК: Жер бетiнде не қалды ендi аялар?!
Ақын, сыншы, түркітанушы, мифолог ӘМІРХАН ЖҰМАБЕКҰЛЫ БАЛҚЫБЕКТІҢ туғанына – 50 жыл!
Әмірхан Жұмабекұлы Балқыбек 1969 жылы 19 мамырда Оңтүстік Қазақстан облысының Жетісай ауданына қарасты Ленин атындағы ұжымшарда дүниеге келген.
1986 жылы Шардара қаласындағы М. Әуезов атындағы орта мектепті бітірді. 1989-1990 жылдары Шардара аудандық «Өскен өңір» газетінде тілші болып қызмет атқарды. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетін 1995 жылы журналист мамандығы бойынша тәмамдаған.
1995–2000 жж. «Парасат», «Жас Алаш», «Ана тілі» секілді республикалық басылымдарда қызмет атқарған. «Қазақ әдебиеті», «Жас қазақ» газетінде әдеби сын бөлімінің меңгерушісі, «Дала мен қала» газетінде әдеби редактор болып қызмет еткен. Топтама өлеңдері «Ауылдан ұшқан аққулар», «Толқыннан толқын туады», «Жас ақындар поэзиясының антологиясы» секілді ұжымдық жинақтарға енген. Әмірхан Балқыбек Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі. Әдебиет саласы бойынша екі рет (1997, 1998) Президент стипендиясын иемденген. Сонымен қатар, «Метамарфоза» (1996), «Сынған сәуленің шағылысуы» (2001), «Қасқыр құдай болған кез» (2008), «Ақын апологиясы» (2015) кітаптарының авторы.
2014 жылдың 8 сәуірінде өмірден өтті.
Шамырқану
Өр теңiздiң
Қайтуы мен тасуын
Ай бiледi...
Бiр бұл емес жасуым.
Жарылуға шақ-шақ қалды шыдамым,
Одан бетер келiп кеттi ашуым.
Пайғамбар деп құрметтеген арабта
Көрiпкел деп дәрiптеген Бабылда,
Ақын ұлын теңеп берген жарымға
Не бетiммен көрiнемiн мына елге,
Не айтамын мына ессiз қауымға?
Кешiр,
Есiл кетсе менен бiр айып,
Ақыл айтқан ауызыңды ұрайын.
Саналарын сәлде ағартқан молдалар
Жайнамазға бас қойғанда
Жырға бас ұрғандығын сезбей ме екен,
Құдайым!
Мен туған шақ
Мезгiл сiрә өлiара,
Қасиеттi қамайтындай қораға
Жалаңаяқ деп сөгедi, ал өзi
Жалаңаяқ бармайтындай молаға.
Жүйелi ойдың жетегiнде жүрмей ме!
Тек тәттi емес,
Қатты айтады-ау тiл кейде.
Қойныма салса қызын қақпас шал
Менен батыр ұл туарын бiлмей ме?
Жолсыз түнде
Жұлдызынан адасқан
Бiр мен бе екем,
Ол жайлы ендi жақ ашпан.
Бақытым бар бiр басыма жететiн,
Өз далам бар, жұтар ауам, бар аспан.
Өр теңiздiң
қайтуы мен тасуын
Ай бiледi...
Бiр бұл емес жасуым.
Күн көзiнен ұялды ма көктегi,
Сабасына түсiп қалды-ау ашуым.
Еш өкпем жоқ
Жарымаған жатырда,
Ақымаққа, Алпауытқа, Пақырға,
Мен қоярмын, қоярмын мен өлеңдi,
Жұрттың бәрi айналғанда ақынға.
Бiр ақымақ керек шығар елге де.
1991 ж.
Аңыз
Жiгiт пен қыз бiрiн-бiрi
Сүйген едi сонау бiр шақ.
Суық пенен сол суықты
Жылытатын алау құсап.
Серт байласты бiр-бiрiне
Жар болуға адал мәңгi.
Рас едi екеуiнiң
Бiр-бiрi үшiн жаралғаны.
Рас едi, рас бұл да,
Арман отқа оранғаны,
Туған жерге жау пиғылы
Қанжар болып қадалғаны.
Кiрiп кеттi қан майданға,
Оқ тидi де өлдi жiгiт.
Тәнмен бiрге топыраққа
Көмiлдi арман, көмiлдi үмiт.
Қайғы жанды сыздатады,
Кiмге керек қаралы арман?
Көп ұзамай қыз байғұс та
Құлап өлдi жаға жардан.
Қажет болса құрбандыққа
Махаббат та шалынады.
О дүниеде, амал қанша,
Бiрiн-бiрi танымады.
Бiрi тозақ, бiрi бейiш
Тұрғынына айналғасын,
Жәннат бақта сайрандасын,
Көңiл қалай қайғы алмасын?
Түстi Құдай көңiлi де:
Ұлы сезiм өтеуiне
Бұл фәниде табысуға
Ғұмыр бердi екеуiне.
Қанат жайып шуақты арман,
Жайлы сырға жанды бөлеп
Бiрiн-бiрi тану үшiн
Әлi қанша ай, күн керек?
1992 ж.
Ауа түстес жыр
әкем Жұмабекке
Өткен күндер әсерлерiнiң өңi әлi
Кеткенi жоқ көңiл — көзiмнен жоғалып,
Бала күнгi әңгiмеге өмiрiммен өзектес,
ауық-ауық, жиi-жиi соғып тұрамын оралып.
– Сөйлеп берсең тiлiңнен сөз емес бал тамады,
Әй, әй, әке, әйтсе де бiтiргенiң шамалы.
Егiн ектiң, жер жырттың, бiрақ одан не пайда,
Осыны да айтшы, әке, мәндi өмiр деп атай ма? –
Деп кергiдiм,
Менiң де кергитiндей жөнiмдi,
Сол бiр оқу жылында еңбек етiп өнiмдi,
Бәрiн беске бiтiргем,
Кiтабым бар оқыған.
Оқу өтсе маңдайдан,
Қалай тыныш отырам.
Айтып салдым бәр-бәрiн, ой келтеде сөз бұзық,
Түктi көрмей шамасы кеткен болды-ау көз қызып,
Айтып салдым бәр-бәрiн, не күтесiң тентектен,
Әкем бiрақ еш қабақ танытпады селт еткен.
Сәлден соң сөз бастады,
Ойға алғанын бақылап,
Айтқан сынды жымыңға толып кеттi атырап:
–Байқа, балам, қыр — сары, менiң бағым көкпеңбек,
Төккен тердi кiм айтар, қане, босқа кеткен деп.
Бұның бәрi Тәңiрдiң iсi десе нанасың,
Бәрiнен де ауасын, ауасын айт, ауасын.
Таза ауамен, қарағым, қолқа тынысың аршылар,
Тек таласпа,
Кiтаптан оқығаның бар шығар,
Бiр адамның ғұмырын асырайды әр шынар,
Олай болса менiң де бiр iзгi iсiм бар шығар.
Оған бола ешкiмнен сый сұраған жоқ күнiм,
Осы менiң бар болса көңiлiмнiң тоқтығы...
Әке сөзi сананы салмақтатты,
Ауа түсiн аңсызда аңғармақ кiм?
Жаңа, жаңа байқадым:
ауа таза
екен, екен мен жұтқан.
Бiлмегенiм,
шығады екен-ау ойнақтап тiлге менiң,
Дұрыс, дұрыс болмапты тiлдегенiм
Әке, сенi,
Кешiргiн,
жүр екен-ау
тек кеуде емес,
сен айтқан сөзден ұқтым,
Сен өсiрген ағашта, гүлде демiм, –
дегiм келдi, ештеңе айта алмадым,
сездiм тек әлдененiң шайқалғанын.
Әкем еккен сол бiр дән көңiлдегi,
түйсiк — топырағыма көмiлгелi
Мен де ауаны тазартқыш өскiндеймiн.
Елемеген еңбегiм ешкiм мейлi,
Болса болсын,
Әйтсе де түйген түйiн –
Өскiн барда әсерлер ескiрмейдi.
Өткен күндер әсерлерiнiң өңi әлi,
Кеткенi жоқ көңiл көзiмнен жоғалып,
Жаңағы жайға өмiрiммен өзектес,
ауық, ауық, жиi-жиi соғып тұрамын оралып.
Содан берi өтiп кеттi қанша күн,
Ең соңғы дем қалып қойды кеудесiнде
қаншаның
Шүкiр, қазiрге тарылған жоқ тынысым,
Алатаудың ақ шыңына басты тiреп жыр жазам,
Өз жайымен жүрiп жатыр жұмысым.
Ауаны сол кiм бередi, адам ба?
Табиғат па?
Оған да
Кездерде бар ой бөлместен кететiн,
Тек кей кезде қапырық боп жететiн
Жаздың күнi тынысты тарылтпаса өте тым.
Бiрақ әсер сол бiр күннен жадымда,
кей сәт қызу байқалғанда қанымда,
Содан берi жатқан дарбыз теңкиiп
Мен үшiн құр қабық емес,
Таза ауаның қамбасындай көрiнетiн секiлдi.
Кейде өмiрде әсерлер бар не түрлi,
Қарапайым әкем де тәңiрi тектес
сезiлетiн секiлдi,
Қапырық күн жел желпiсе бетiмдi,
Сол әкемнiң күс-күс қолы секiлдi
Көрiнедi,
Ей, Таза Ауа, саған мен,
Қолдан келсе жырдан сарай салар да ем,
Көзiң болса кереметiме нанар да ең.
Оған шейiн есебiңнен өзiңнiң
Өзiмдi сәл жеңiлiрек сезiнгiм
Келiп кетсе,
кешiрiм ет,
маған да
оңай емес мына ессiз заманда.
Қиял құсын қанат қаққан ұшырып,
Танауы емес, түйсiгiмен түсiнiп,
Менiң де сол ауа түстес жырыма
Әлдекiмдер жатса деп тұшынып.
Мендегi сол кiсiлiк пен кiшiлiк.
1992 ж.
Метаморфоза
Баллада
Балалық шақ шық болар таңда демi,
Тамсандырған тылсым сәт аз ба менi,
Мөлдiр едi айдыны көңiлiмнiң,
Көршi аулада өскен гүл арман едi.
Арман едi, сезiм — көк шиырланып,
Жеп қойғаны шындықты миымды анық.
Сонда-дағы қойғам жоқ көз сүзудi
Көршi аулаға гүл өскен жиi ұрланып.
Аспан сезiм көңiлде, өңiрде өмiр,
Мен де бiрмiн, жанбаған көмiр де бiр,
Ғашығыңа көз сүзу ғажап шығар,
Қолың жетпеу әйтсе де өмiр ме бұл.
Күндер ақты саудырлап парақтары,
Саудыр күнмен гүл де өстi, қанаттанып.
Көршi аулаға көз салар үмiттене,
Үзсем деген менде сол талап қалды.
Талап, талап... талапты елеп, ескер,
Күнiм құрсын деп сезiммен ерегескен.
Көршi гүлге бiр күнi айқай салдым,
«Сен өскен жер маған да жер емес пе?
Неге, неге мен жаққа қарамайсың,
Бойың биiк болса да әлi баладайсың.
Саған деген көңiлiм ақ, ақ көңiлдi
Елемей қанша тағы жаралайсың.
Көзге iлмейсiң қалғандай өзiң боп қап,
Сұлулыққа орын жоқ сезiм тоқта.
Неге, неге мен жаққа қарамайсың,
Қасiретiмдi көрместей көзiң жоқ па?»
Тербелдi гүл өзiнiң шеңберiмен,
Тербелгенiн тылсыммен тең көрiп ем.
Аспан сезiм мендегi сезiп қалды,
Бояу иiсi аңқуын жөргегiнен.
«Ер мақтаса қыз жүрер жасап қалып»
Деген сөздi дәл айтқан жас-а-ақ халық.
Шуағында тербеле көктем — күннiң,
Гүл сөйлейдi көркiне масаттанып:
«Неге, неге дейсiң-ау, неге, неге,
Көп негеден көңiлiң көгере ме?
Бойың анау тапалтақ тарбақталған,
Қуыс кеудең құр тасқа төбелеме.
Неге керек мәнсiздi сынақтамақ,
Көркiме тамсанғанша құлап қарап.
Күнге ұмтылған, өзiңдi дәлелдегiн,
Мен десең сол қоярым бiр-ақ талап».
Гүлдiң сөзi намыс-ә, намыс қатты,
Сезiмiм жұпарды емес, шаң ұстапты.
Бағым менiң кетiптi өткен күнмен,
Күнмен өскен гүл менен алыстапты.
Сезiм, қайғы, ызамен қабатталып,
Мен де өстiм өкiнiштен қанаттанып.
Таңданыс пен алданыс арпалысқан,
Санама сол бiр сәттен сабақ дарып.
Күндi көрiп, көрместен мүлде маңым,
Өстiм, өстiм, есте тек гүл талабы.
Мұңның жасы көзге тек шел қаптатар,
Басы болса бiрбеткей жүлде алады.
Жылуы екенiн байқатпай қай қабақтың,
Өр талабын күн сайын қайталап күн.
Сезiм ояу бұл күндер, көзiм жұмық,
Өстiм, өстiм, қанша өстiм, байқамаппын.
Өсетұғын шыбық деп елеп менi,
Ер еккенi белгiсiз, ел еккенi.
Өз бойыма қарасам көзiмдi ашып,
Тұр екенмiн бiр күнi терек болып.
Қалай өстiм, ұғар-ау миы бар жан,
Дiңiм тiп-тiк, төменге иiле алман.
Бiр өтеуiн жасымның берер Тәңiр,
Айрылғаным барлығын жиып алдан.
Сезiм өртте ойға орын табылған ба,
Бiр сәт демеу iздеген дамылдан да,
Төмен жаққа қарап ем, бас айналды,
Гүлге қолым жетпедi қағынғанда.
Өс, өс дедi, менде өстiм санамменен,
Жүректiң лүпiлiмен жанар денем.
Көршi аулада өскен гүл, рахмет,
Пейiлiм ақ, өкпем жоқ саған деген.
Өттi күндер мен биiк, ол төменде,
Жанарда жас көкте күн көлбегенде,
Ол мақтады мен жасып қалғанымда,
Мен нәр болдым гүлiм сол шөлдегенде.
Жапырағым бар да әлi жалбыраған,
Тәттi әсерге көздiнi нандыра алам.
Гүл үзiлдi бiр тойдың құрметiне,
Биiктiкке құмарту қалды маған.
Құдiрет-ау сезiм боп тасқанда адам,
Дастаным сол әлi күн басталмаған.
Тауды аламын тұлға қып өлеңiме,
Төрелiкке мен күллi аспанды алам.
Әр күннiң қанатында жүйiткiген,
Мен шексiз сұлулықты сүйiп келем.
Өлмеймiн мен, тамырым тү-у-у тереңде,
Арманға өлшем барда биiк деген.
Қайшы келмес заңына шариғаттың,
Жан дүниесiн арлы ұлдың тани жатқын,
Қиялында күллi әлем — әуен тұнық,
Жырларында өзi бар табиғаттың.
Шелли ажалы
Ұлықбек Есдәулет ағаға
Шелли ақын суға батып өлерде,
Ненi ойлады асау толқын көмерде?
Сездi ме екен асыл жүрек тұншыққан,
Өлiмi де айналарын өлеңге.
Туған жердiң тәркi еткендей қолатын,
Не себептi суға кеттi сол ақын?
Iштарлық па досынан да сезiнген,
Құштарлық па тек шабытта болатын.
Жықтырмастан сұлулықтың жалауын,
Серт қып түйiп жүрегiнiң қалауын
Өлдi Шелли, өлiмiне өзгеше
Өлең ғана бердi әдiл жауабын:
– Ажалдың да батыл қақса есiгiн,
Ақындарға болу керек кешiрiм.
Жер бетiнен таза парақ таба алмай
Суға жазды, дейдi ол, Шелли есiмiн.
1994 ж.
Белгiсiз қала
Тоғыз жолдың тоғысқанмен торабы,
Қайда екенiн таба алмайтын қонағы
Бұл қалада көктемдi ешкiм бiлмейдi
Мұнда өйткенi он екi ай қыс болады.
Алып тауға байлап қойған шынжырлап,
Бұл қаланы қарғыс атқан мың жылға.
Жер жылжуда, жермен бiрге қала да
Қара жылым жаққа баяу жылжуда.
Нөкерлерiн ертiп шығып моладан,
Бұл қалада түнде сайтан салады ән.
Бiраз адам айырылады ұйқыдан,
Ал көп адам айырылады санадан.
Жын-жыбырдың болғаннан соң мекенi,
Бұл қалада тосын жайлар жетедi.
Даналықтың басын жарып тасада,
Сұлулықты шешiндiрiп кетедi.
Бұтқа пұттай табынғасын қашаннан,
Шал-құтаны жас қыз аулап жасарған.
Бұл қаланың, ең ғажабы, құдайы,
Көкте емес, көк қағаздан жасалған.
Арман мұнда қалталарға батады,
Сонда өледi, ешкiмнiң жоқ шатағы.
Мұнда Муза қайыр сұрап көшеде,
Ал, ақындар мас боп бара жатады.
Бұл қалада тiзе берсең көп қызық,
Көр, арала, босқа уақыт өткiзiп
Алып жүрме. Тек перiште болмағын
Қала жайын жүрер көкке жеткiзiп.
Тоғыз жолдың тоғысқанмен торабы,
Қайда екенiн таба алмайтын қонағы,
Бұл қалада көктемдi ешкiм бiлмейдi,
Мұнда өйткенi он екi ай қыс болады.
Жұлдыз бiткен көкте бетiн шымшылап,
Бұғау буған жатыр қала су сұрап,
Жылтылдаған сәулесiндей үмiттiң
Әр қабатта сөнбейдi тек бiр шырақ.
1995 ж.
Жұлдызды шақ
Ескi түркi тiлiнде қатын сөзi анаға,
әйел затына құрмет белгiсi ретiнде қолданылған.
Мынау қай түн?
Жыр жазар түн ақындар.
Толған, ақын,
Өрт сезiм бар, ақыл бар.
Ақ қағазға көзiңдi сүз
Тiрлiктен
Төсегiне қисайғанда қатындар.
Қатыныңның келбетiне қарада,
Басыңды iй ұйқыдағы анаға,
басыңды iй жатыр жайлар балаға.
Мынандай түн
Бүгiнiң мен ертеңiң
Ұйқы-тұйқы ұйқаспаса бола ма?
Жетпiсiнде жар құшып бел шайқаған,
Шал қуатын несебiнен байқаған,
Қатын болған,
Ал сен оның қасында
Ақынсың деп бiрақ кесiп айта алам.
Солай, ақын,
Сенiң сәби өлеңiң
Дүниенi өзгертердей көремiн.
Өзiм соған сәбидейiн сенемiн.
Мен де өйткенi
Түнгi аспандай көнемiн.
Түн бiр уақ боп қалды ма,
несi бар.
Сәт болады құрсау көңiл ашылар.
Түн қойнында Ай көшедi аспанға,
Сен қатынның қойынына көшiп ал.
Қанша сайра, жетер емес ақылым,
Ер парызы — босамасын тақымың.
Жұлдызды жыр жазылмаса,
Мына түн
Жұлдызды ұлды жазсын саған, ақыным.
Түн аспанды көмкергенде гүлменен,
Бақ қалмайды адам жаны кiрмеген.
Шабыттанса қатын, ақын жазатын,
Бiлген жанға
Жұлдызды ұл — бұл да өлең!
1995 ж.
* * *
Мен Пушкин емеспiн, бұл анық,
Болмасам болмайын, уайым ба.
Жер басып жүргенге жұбанып,
Жыр жазам ғашықтық жайында.
Махаббат — сезiм бұл киелi,
Деймiн де оранам жалынға.
Жүрегiм сол қызды сүйедi,
Кеудемде тiршiлiк барында.
О дүние бар болса егерде,
Онда да сүйемiн нұрлымды.
Уақытқа махаббат көнер ме,
Үйренер әлi-ақ ол мың тiлдi.
Мың тiлде сөйлейдi жырларым,
Жоғалтпай нәшi мен бояуын.
Сезем мен жырға айтқан сырларын,
Ғашыққа ел ескерткiш қоярын.
Тұғырдан тұрармын қарап мен,
Бейдауа ғашықтың көзiмен.
Әр таңын атырған талаппен
Құрдас боп заманның өзiмен.
Әйтсе де керек пе жанға сол,
Тас тұғыр, барда әлi өмiрлер –
Жырымды жатса оқып сан ғасыр,
Сандаған перiште көңiлдер.
Сезiмдер өлмейдi, түбiнде,
Шабытқа шағында шөлдеген,
Көктемгi жауынның тiлiнде,
Жыр болып оралам жерге мен.
Мұндай бақ Пушкинге қонбаған,
Абайдың кiрмеген түсiне.
Содан соң ғашықтар жолдаған,
Жүрермiн хаттардың iшiнде.
Кеудеге ұялап жыр емген,
Сезiмiн тоңдырмай ызғарға,
Әлi де сан ғасыр жүрем мен,
Жер басып көк тайғақ мұздарда.
1994 ж.
Алты арнау
М-ға
I
Ләйлi мен Ләйләнiң қатары ең,
Ғашықтың жайын шын бiлер кiм?
Қара тас сияқты қатал ем,
Сен менi нәзiк қып жiбердiң.
Өзiне бағынбас өз басы,
Көгiнен бұлттар жиi ауып,
Бiр сәтке тыйылмас көз жасы
Аспан боп кеттiм мен жылауық.
II
Мен оқыған кiтаптардың төресi,
Үндiлердiң құдай жайлы жырында
Жыр туралы керемет ой айтылған
Балдай тәттi түсiнiкпен ұғымға.
Жанға қимас жанымның шын төресi,
Сол туралы ең бiр асыл сырымда.
Нұрдай қызға қаншама өлең жаздым мен
Балдай тәттi түсiнiкпен ұғымға.
Көркемдiгi көрiктiммен қарайлас
От кеудемде талай жырлар тұтады.
Оларға тең келе алады тек қана
Үндiлердiң құдай жайлы кiтабы.
Жанымның сол жүлгеленген жырлары
Жеткен шақта ғасырларға келесi,
Олар жайлы айтса-ау бiреу осы ед деп
Мен оқыған өлеңдердiң төресi!
III
Саған сәлем бере алады көп кеще,
Ең құрыса соның бiрi болмадым.
Амал бар ма, көздiң жасы кеппесе,
Көк тайғақ боп қалып жатты жолдарым.
Борандарда мұңға оранып жүрдiм мен,
Сен жайлы ой жылу берiп жаныма.
Шақтарда да ұмытқам жоқ жүзiңдi
Жүзiм суы шарпылысқан қаныма.
Жабыққанда сан жұбатты-ау жыр тiлi,
Қар да ерiдi басқа түскен қайғымнан.
Құдайға да алғыс айттым бiр күнi
Менi осынша байтақ мұңға бай қылған.
IV
Тамсантқан түс емес өңiмде
Ерiксiз айырып еркiмнен,
Бiр ғажап бейненi көрдiм де
Құдайдың барына сендiм мен.
Армандап келсе де сан ғасыр
Көрмеген ақындар әлемi,
Әсер боп түйiлдi жанға асыл
Сол бейне пейiштей әдемi.
Жаны мен тәнi тең жарасым,
Айқабақ тұратын мұндалап.
Гүлiмнiң қиыла қарасын
Жындымын, берер ем жырлап-ақ.
Санасын сезiмге жеңдiрген
Мәжнүн өзiм боп бұ маңда,
Сол қызға бағымдай сендiм мен,
Софыдай сенетiн Құранға.
Шабыттың шалқыған кезiнде –
Жырменен нәштеген Құранын,
Есiмде, бой ұрып сезiмге,
Құдай да ақын деп тұрғаным.
Құр жыр не дедiм де содан соң
Бейнесiн зердемде зерледiм.
Тәңiрдей тәкаппар болған соң
Ол оның бiрiн де көрмедi.
Ал сосын бақытсыз пендедей
Белшеден баттым да күнәға,
Кеттiм мен өңдi де өң демей
Ол бар деп мен көрер жұмада.
Тартайын тауқымет көп мейлi,
Тым қатал және де ең iзгi
Ол жайлы ой басымнан кетпейдi
Бейкүнә көлеңкем тәрiздi.
V
Ғайыптан ғажайып боп кезiккенiм,
Мен сенi қиялда да құшқаным жоқ,
Тек ессiз есiмiңдi ежiктедiм.
Қиын-ау табыспаған, қарыштаған,
Қиялдан қажып кетiп көзiм жұмсам
Жұмақтай елестейдi таныс ғалам.
Басымнан қыс көшiрдiм, жаз көшiрдiм,
Жұмбағын шешсем дедiм пешенеммен
Осынау есiмдi алған сазды есiмнiң.
Бiлдiм мен жыр етерiм кiм екенiн,
Бағзыдан қалған кiтап айтып бердi
Құдайдың жүз атының бiрi екенiн.
Бұны бiлiп көңiлiм жатты түлеп,
Құдайдың жүз атының бiрiн бiлген
Тағы айтқан сол кiтапта бақытты деп.
Бақыттан бас айналды, мас та болдым,
Ерiнiм кезергенде ернiңдi аңсап,
Жанардан тамып кеткен жас та болдым.
Құп-құйттай жүрегiмен халыққа алаң
Сенiң сол тегi бөлек есiмiңдi
Әлдекiм қатты айтса да налып қалам.
Айыра алмайтұғын бақтан мұңын
Әумесер әпербақан қайдан бiлсiн
Құдайдың атын атап жатқандығын.
VI
Жүректе жас арман бекiнiп
Жатқанда,
жүрместен жайыма,
Басы асау шабыттан лепiрiп
Жыр жаздым Аспанның Айына.
Қолыма қон дедiм асылым,
Ал қонса үлдеге орардай.
Мен дедiм Мәжнүндей ғашығың,
Бейнебiр ол Ләйлi болардай.
Күн өттi өрiлiп көп өлең,
Жыл өттi жүктi боп жырларға
Ал қазiр бiлмеймiн не дерiм
Сондағы сол ессiз сырларға.
Аспанда Ай жалғыз әлi күн,
Жалғыздық шаршатты менi де.
Сол жұмбақ Айымның жарығын
Жыр қылып тарттым мен елiме.
Иттерi тасадан үрген көп
Ақын деп таныды аймағым.
Мен бiрақ ол кезде бiлгем жоқ
Жерде де қол жетпес Ай барын.
1994-1995 ж.ж.
* * *
Кеудесi кендi шабыт пен
Қонаққа ғана шөлдеген,
Бұл қазақ бес күн жалғанда
Бiр-бiрiн жүзге бөлмеген.
Бұл қазақ жүзге бөлмеген,
Аруақты, сенiм-нанымды,
Тектiлiкпенен
Тек қана
Тәңiрге ғана табынды.
Сұраса салып жол үстi,
Әп-сәтте өре-шөре боп,
Әңгiме шоғын қыздырар
Адай мен найман бөле боп.
Әпшесiн алса,
Оңай ма!
Сызылтып айтса сөз де сын.
Қоңырат қызы қинайды-ә,
Дулаттан шыққан жездесiн.
Кiрмегiн қайсы ауылға
Ұзақ жол, шаршау, түн айдап,
«Ықылас жауыз жауыз ғой,
Ықылас күйшi ұнайды-ақ»
Деп төсiн тосып самалға,
Көресiң қартты отырған.
Ұнайды маған
О, қазақ,
Бағзыдан сенiң сол тұлғаң.
Даласы тұнған даналық,
Ұлдары шеттен дарынды,
Жұлдызы биiк қашаннан
Қазақтың қарға тамырлы!
1996 ж.
Әке жыры
Оңашада үйiр екен ойға мұң,
Ұлым сенiң ертеңiңдi ойладым.
Кей ойыңның мiнезiнен шошынып,
Кей қиялдың тәттiсiне тоймадым.
Ботақаным, бауыр етiм, бүлдiршiн,
Сенi әйтеуiр бейбiт күндер күлдiрсiн.
Қазiр әкең — тас қамалың жаныңда,
Ертең халiң не болады, кiм бiлсiн?
Екi ой басып, бiрi — күдiк, бiрi — үмiт,
Отырғаным бiр суып, бiр жылынып.
Сенi мақтан қылар ма екем, жоқ әлде
Бiр iсiңнен кетер ме екен түңiлiп.
Ертеңiңдi ойлаумен-ақ алқындым:
Қызығына түспей атақ, алтынның,
Тек әйтеуiр намысы ояу, жүрегi от,
Азаматы болсаң екен халқымның.
1996 ж.
* * *
Кiргiзетiн кiшкене үйдiң қызуын,
Қызым менiң, кiп-кiшкентай қызығым.
Қазiр сенiң былдыр қаққан бесiгiң,
Ашар ертең кең дүниенiң есiгiн.
Аспан, күндi өз көзiңмен көрерсiң,
Жаратқанның құдiретiн сезерсiң.
Ой ойларсың ұзақ түнге жатып ап,
Не болмаса сол ойлыны бақылап.
Тек әйтеуiр адал болсаң болғаны,
Осы болды жан әкеңнiң арманы.
Жағалауға жүзген жандай жан сала,
Басы қатты ой-қиялдан қаншама.
Сол ой-қиял сенi де алып кетердей,
Мiне, отыр ол қасыңда
жөтел қысса да жөтелмей.
Тiлек айтпас дана бол деп ол саған,
Тiлек айтпас бала бол деп ол саған,
Ерте ме кеш балалық шақ өтедi,
Бiр ғұмырға бiр балалық жетедi.
Кезiң келер таным-талғам толысқан,
Тек аман бол, өз iсiңе бекем бол,
Бiр адамға бiр ғұмырға жетер сол.
Жан әкеңдей сыйла туған тiлiңдi,
Тiл деп жүрiп жүрегi оның тiлiндi.
Мiнезiмен ұқсап қалған далаға,
Оған емес, ұқсашы ана анаңа.
Көшесiне әкең ойы шашылған,
Мына қала сипамайды басыңнан.
Бiр тұрғанда дала желi әкелген
Өзгерек бол, кiшкентайым, әкеңнен.
Алда талай сырласар сәт бар әлi,
Шешең сынды болсаң алғыр жарады.
Ниетi мен пейiлiн де бiрге алғын,
Әлi талай жазылатын жырымда,
Екеуiңдi егiз қылып жырлармын.
Қызым менiң, кiп-кiшкентай қызығым,
Кiргiзетiн бiздiң үйдiң қызуын.
1997 ж.
Бiздiң кезең
Құр ауаға қалды асылып қанша әнiм,
Жер бетiнде сенделем бе әлi көп.
Мен жарықты күте-күте шаршадым,
Ендiгi өмiр түс сияқты мәнi жоқ.
Уақытымды күте-күте бiттi әлiм,
Маңай тұман, жұлдыз бiткен адасты.
Кiм бiледi кiмдер не iстеп жатқанын,
Кiмдер қалай жұбатарын алашты?
Қасiретiмдi түсiн мейлi түсiнбе,
Өз талайын әркiм өзi тапқандай.
Жонарқамда, жұлынымның iшiнде,
Жауынқұрты қабiр қазып жатқандай.
Тас төбемде шұбалады бұлттар,
Шұбалшаңдай қорқынышты көздерi.
Бiздiң кезең, кiм бiледi, Рухтар
Жер бетiне түсе алмайтын кез бе едi?
Осы болды-ау зар-заманға жалғас ән.
Есiмдi алып арқан қиған алқымдар
Жапан түзге шығып алып зарласам,
Сырласым боп қарға ғана қарқылдар.
Мен ендiгi өмiрiмдi түс көрем,
Не боларын оянғасын болжармын.
Бұрын соңды ешбiр әруақ түспеген
Ортасында жүргендеймiн жанжалдың.
Мешiт құр үй, молда болса iбiлiс,
Қырсыққанда ақыл берер аға аяр.
Ендiгi жер неге керек кiдiрiс,
Жер бетiнде не қалды ендi аялар?!
Оянғанды алда көпiр күтедi,
Қайта ұйқыға кетедi ол да құласа.
Маған, маған қас-қағым сәт жетедi,
Барлығын да көру үшiн жаңаша.
Кеудемдi өртеп жанарымнан жас тамар,
Жас емес пе ем, қалай ғана алқындым?
Ендiгi өмiр түс сияқты, басқа амал
Қалмағасын оянуға талпындым.
Тас төбемде шұбалады бұлттар,
Шұбалшаңдай қорқынышты көздерi,
Бiздiң кезең, кiм бiледi, Рухтар
Жер бетiне түсе алмайтын кез бе едi?
Сана сайтан, жүрек болса iбiлiс,
Кез болып тұр арлы үшiн де арланар.
Ендiгi жер неге керек кiдiрiс,
Жер бетiнде не қалды ендi қарманар?
1998 ж.
Шәмбi туралы баллада
iнiм Нұрсұлтанға
Бұрында да тұрмаған-ды жұтынып,
Тiршiлiгi қазiр тiптен жұпыны
Қарсы алды ауыл ақын ұлын будақтап,
Мың үйiнiң мұржасының түтiнi.
Хал-жағдайын бiлу үшiн бауырдың,
Жиналатын әдетi ғой ауылдың.
Әр қиырдан сыр тартып-ақ отыр ем,
Шығатұғын көңiлiнен қауымның.
Мiнезiн кiл қыңырлықтан құраған,
Кенет iнiм жасы төртке құлаған,
Бұл көкемнiң көргенi көп дедi ме,
Қызып кетiп қызық сауал сұраған:
– Әжемiздiң ашатыны пал кiлең,
Ұш құмалақ түседi ылғи алдымен.
Кеше бiрақ сiздi шайдан көргенбiз,
Шыққаныңыз рас па, аға, шәмбiден?..
Ар жағында қалып қойған көп белдiң,
Еске түстi балалық шақ, өткен күн.
Осынау бiр лебiзiнен iнiмнiң,
Исi аңқыды-ау қарлы қыста көктемнiң.
Еске түстi сағынғаным ауылды,
Сағынғаным мына мiнсiз қауымды.
Қайғы-мұңға көнтерiлеу жүрегiм,
Осы жолы қуаныштан ауырды.
Отарба да әрең тартар ойымды,
Сол ойды һәм көтере алар бойымды
Үйге келiп тiктедiм мен, бiлгесiн
Бiздiң ойды бiлген бала ойынды.
Алғашқыда ырым ғой деп күлiп ем,
Кейiн бiлдiм тамырласын дiлiммен.
Туған ел-ай, ақиқатты тұспалдап,
Айтқызатын сәбиiнiң тiлiмен!
***
Көркiнен көзiмдi алмасым
Жат болып кеттiм деп жасқанба.
Сен жайлы айтары болғасын
Әдемi боп кеттi тастар да.
... Әлi күн әнiм боп келесiң...
Оянар сезiмдер көп менде,
Еске алып әз күндер елесiн
Сен жүрген жерлермен өткенде.
Сен жайлы естелiк аз айтпас
Есiк те мен талай телмiрген.
Батылым жетiп шын аша алсам,
Бақыттың бағына ендiрген.
Көкейде орын жоқ кiрбiңге,
Болсаң да жанымның әлегi.
Сен жүрген жерлердiң бұл күнде
Бәрi де, бәрi де әдемi.
2003 ж.
* * *
Туған жер тамаша-ау таныса!
Даламда жаңбырға жуынған,
Көктемгi гүлдермен жарыса
Осында бiр кезде туылғам.
Қай заман ол гүлдер солғалы,
Гүл-тағдыр — тым қысқа емес пе!
... О, сонда даламның жолдары,
Бастайтын жол ма едi келмеске?!.
Жоқ, олай ойламан тiптi де,
Санада жарқ етер сауалдай,
Мынау гүл сезбейтiн түктi де,
Бiр гүлден сондағы тұр аумай...
Кел, гүлiм, тiл бiтер дөңеске,
Жырлайық туған жер даласын.
Мен кетсем кетермiн келмеске,
Сен бiрақ осында қаласың.
Сондықтан салып ап құндаққа,
Өзiмдi көргендей қайта бiр.
Болашақ бәйшешек ұрпаққа,
Мынау бiр жырымды айта жүр.
Қыс болып келетiн қар басқан,
Ұры деп елемей уақытты.
Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан,
Туған жер гүлi де бақытты...
О, сонда тамаша-ау таныса,
Туған жер жаңбырға жуынған,
Жырымды гүлдермен жарыса,
Осында бiр кезде туылған!..
Екiұшты тағдыр
Әкеме
Тiршiлiкке бейiмi жоқ ұлыңа,
Қазiр сенде болып жүр-ау аз өкпе.
Кiтап алып қаламақы пұлына
Екi-үш жырым басылғалы газетке.
Бала кездегi өлеңнен
Айтушы ең Омар Хаямды,
Оқушы ең жырын жатқа да.
Деушi едiң тек жыр баянды,
Басқаны, балам, мақтама.
Сағдимен сырлы мазалап,
Жәмимен жора қылып ең.
Хафиз боп бiрде ғазалдап,
Бедiл боп бiрде күлiп ең.
Ауылдың жайлы кешiнде,
Жұмекен дедiң жыр пiрi.
Сол бiр сөз әлi есiмде,
Есiмде әлi жүр тiрi.
Ақыннан елге қалары
Екi-үш жыр дедiң болғаны.
Жыр жазғын нөпiр қаралы –
Қалғаны соның жолдары.
Екi-үш жыр... жаздым, жазбадым?
Иемiн екi жинаққа.
Ақында басқа аз ба мұң?
Екi-үш жыр... менi қиналтпа!
Жоғалмас мәңгi жарқылы,
Сендердi жазбай кетем бе!
Екi-үш жыр... ақын тағдыры –
Екi ұшты тағдыр екен де...
2005 ж.
Соңғы жыр
Уа, Аруаһ!
Қалмасам да тұралап,
Бiздiң бастан ұшады ендi сiрә, бақ,
Ақының боп аңырайын соңғы рет,
Соңғы сөздi Тәңiрiмнен
Сұрап ап.
Жатыр жайлап өмiр көрдiм,
Өкiнбен.
Басым байлап өлiм көрдiм,
Өкiнбен.
Түз жұртында ақын болдым,
Өкiнбен.
Қыз-қырқынға жақын болдым,
Өкiнбен.
Сөзсiз мыңға татыр болдым,
Өкiнбен.
Көзсiз және батыр болдым,
Өкiнбен.
Өз елiм ғой,
Тұлпар түгiл есегi,
Озсыншы деп елеңдедi ес тегi.
Батқан күннiң атар таңы бар ғой деп,
Өкiнгем жоқ сатқанда да дос менi.
Төзiм шiркiн болмаса да темiрден,
Еш өкiнбей өту үшiн өмiрден,
Қаны қара жауыма да қасқайып,
Қарап тұрдым тауға құмар көңiлмен.
Тәңiр берген теңiмдi де тектi ғып,
Ару сүйдiм жанға рахат шектiрiп.
Шыбығымды қадап кеттiм және мен,
Қос алма тау, жатыр дала деп бiлiп.
Басты қылыш қаққанымен,
Есiмiм
Талайға әлi сұратады кешiрiм.
Бес күн жалған арман болды, амал не,
Ешкiмге тек тие көрме кесiрiм.
Бiттi бәрi,
Баяғыдай болмайды.
Өз iсiне жауапсыз жан оңбайды.
Басым ұшты, өкiнгем жоқ,
Тек, әттең,
Жендет қолы қалтырады — сол қайғы.
