Қазіргі уақытта азаматтық қоғам ілгерілемейтін елде заман талаптарына сай даму қиын. Елдің қазба байлығынан бұрын азаматтық қоғамның қалыптасуы маңыздырақ. Бұл туралы Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Жолдауында "Азаматтық қоғамды қолдау, оның әлеуетін нығайту қажет, сондай-ақ аса маңызды жалпы мемлекеттік міндеттерді шешу үшін азаматтық қоғамның мүмкіндіктерін кеңінен пайдалану қажет" деген болатын. Президенттің осы сөзінен халық пен атқарушы билікті ортақ мүддеге біріктіру, қоғамдағы белсенді адамдардың заң шеңберіндегі бірлескен іс-қимыл үшін маңызды екенін түсінуге болады. Себебі азаматтық қоғамның белсенді қатысуы адами капиталдың, әлеуметтік-экономикалық дамудың, демократиялық құндылықтарды ел игілігіне айналдырудың негізгі алғышарттарының бірі.
ҚР Сенат депутаты, қоғам белсендісі Мұрат Бақтиярұлының айтуынша, азаматтық қоғам ешқашан бірден құрылмаған. «Біз тоталитарлық қоғамнан нарықтық қоғамға өттік.Ол кезде азаматтық қоғамның дамуына үлес қосатын институттардың жұмысы баяулады. Азаматтық қоғамның жандануына үлес қосатын жалғыз құрылым-үкіметтік емес ұйымдар болды. Біздің елде олар 2000 жылдан бастап қалыптаса бастады. Барлық функциялар орындалды және толығымен бекітілген деп айтуға әлі ерте. Тұтастай алғанда, азаматтық қоғам-бұл азаматтардың мемлекеттің ішкі мәселелеріне белсенді қатысуы. Көптеген шет елдерде азаматтық қоғам қалыптасты, біз олардың табысты нәтижелерін көріп отырмыз. Тіпті ауылдық округтің жұмысы халыққа байланысты. Бізде, ең алдымен, саяси сауаттылықты қалыптастыру қажет» , дейді ол.
Азаматтық қоғам биліктің көмекшісі болмауы керек, керісінше билік азаматтық қоғамның көмекшісі болуы керек. Бұл туралы Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өте жақсы айтады. "Халықтың дауысын еститін мемлекет" азаматтық қоғамның дамуына ықпал етеді. Енді мұны одан әрі дамытатын күш болуы керек. Алайда, биліктің орта немесе төменгі деңгейлерінде азаматтық қоғамның мәселелерін түсінбейтін және қолдамайтын көптеген мәселелер бар.
Елде азаматтық қоғам әлі де дамып келеді. Алайда, соңғы 5-10 жылда елдегі үкіметтік емес ұйымдардың саны артты, қамтылатын бағыттар айтарлықтай кеңейді. Азаматтық қоғам институттарына үкіметтік емес ұйымдардан басқа саяси партиялар, еріктілер қозғалысы және қайырымдылық қорлары жатады. Бұл процесс дамып келеді. Бүгінгі таңда ең өзекті мәселе еріктілер институты болып табылады. Азаматтардың шешім қабылдауға белсенді қатысуын қамтамасыз ететін шаралар мен бастамаларды қабылдау қажет. Сонда азаматтық қоғам мемлекеттің серіктесі ретінде көптеген мәселелерді шешуге ұмтылады.
Азаматтық қоғамды қалыптастырудың жалғыз жолы-бұл азаматтарды үкіметтік емес ұйымдар мен саяси партиялардың жұмысына, саяси процестерге барынша тарту. Олардың дауысы естілуі керек. Соңғы екі жылда қоғамда осындай өзгерістер байқалуда. Соңғы екі жылда қоғамда осындай өзгерістер байқалуда. Халық үйде отырмауы керек, билікпен бірге мәселелердің шешімін іздеуі керек, сонымен қатар билік туралы пікір айтуы керек.
Жапсарбай Қуанышев, саяси ғылымдарының докторы:
– Шындығында, елдегі азаматтық институттардың жағдайы керемет емес, әлі де сапалы дамуды қажет етеді. Себебі азаматтық қоғам демократияның дамуының көрсеткіші болып табылады. Бұл-халықтың қоғамдық-әлеуметтік, мәдени-рухани және саяси мәдениеті. Ол белгілі бір жағдайларда, іс жүзінде, қоғамды әлеуметтендіру кезінде азаматтарды игереді және оларды бір-бірімен байланыстырады. Азаматтық қоғамның белгісі, халық "мемлекет бізге не береді?"деп күтіп отырмай, керісінше " мемлекет дамуы үшін не істей аламыз?" деген сұрақты әркім өзіне қоюя тиіс. Осы идея аясында біріккен, құрылған қоғамдық ұйымдар азаматтық қоғамның негізі болып табылады. Егер бізде азаматтық қоғам институттарының жұмысы дамыған болса, онда жалпы азаматтық қоғам ұғымы қалыптасады. Мысалы, мектептерде бұрыннан өзгеше жағдай болған, мектеп ұжымы мен ата-аналардың жұмысы іс-шараларды ұйымдастырумен шектелмейтін еді, одан да терең байланыс пайда болар еді, білім сапасы мен балаларды тәрбиелеу мүлдем басқаша болар еді. Азаматтық қоғамның жұмысы жақсы болған кезде ғана біздің өміріміз жақсарады деп санаймын.
Асылбек Қожахметов, заңгер:
– Отбасында, қазан-ошақтың жанында, әйелінің алдында мемлекетті сынай алатын адамдар бар. Ас үйден аспайтын мұндай белсенділік кімге керек? Ал сенбілік болған кезде, экологияның жақсару уақыты келгенде, бұл адамдар сыртқа шықпайды. Мұхтар Әуезов "Ел болам десең, бесігіңді түзе" деген. Сондықтан бесік-бұл ең алдымен сенің үйің, сенің пәтерің, сенің ПИК-терің. Кіреберісте есік болмаған жағдайда тұрғындар бірден әкімдікке қоңырау шалып, дабыл қағады. Мен мұндай әрекетті түсінбеймін. Тұрғындармен бірнеше ай бойы жиналудың орнына, бір күнде қаражат жинап, есік жасай аласыз. Ең алдымен, сізде сана, көршілерге әсер ету керек. Әрине, біз бәріміз бірдей емеспіз. Жақсы адамдар бар. Егер адам көшбасшы болса, онда адамның ісі әрқашан сәтті бола ма?
Содан кейін көрші тұрғындар үлгі алады. Көп қабатты үйлердің тұрғындары бірігіп, аулада балалар ойын алаңын құра алады. Алматыда әйел де жұмыс істейді. Оның жобасы да бар. Ол қыс мезгілінде балалар ауласында мұз айдынын салады. Бірақ мұндай азаматтарды саусақпен санауға болады. Психология, адам, арендовавшего пәтер, үстемдік жалғастыруда. Ол өз үйі мен жерін санамайды. Расында, халық бар, бірақ нағыз азаматтар жоқ.
Биліктен бірдеңе сұрау үшін алдымен бір нәрсе жасау керек. Осыған байланысты Сіз жоғарыда аталған ойын алаңын жасай аласыз. Ия, біз билік жаман деп ойлаймыз. Ал сіз Отанымыздың гүлденуіне не үлес қостыңыз? Теледидар алдында отырмаңыз, бірақ айналаңызға қарауыңыз керек. Егер қоқыс болса, лақтырыңыз, егер сынған зат болса, бағыныңыз және бояңыз. Міне, бізге осындай сана, азаматтық белсенділік жетіспейді.
Мен ауылға жиі барамын. Кейбір адамдарда қоршаулар мен сарай қирады. Оған біреу кінәлі ме? Сіз бар материалмен өзіңіз жасай аласыз. Ауланы әдемі ету керек. "Бала көргенін жасайды". Болашақ ұрпақтың санасы дұрыс болады. Өз үйіне, ауласына, ауылына деген жауапкершілікпен және сүйіспеншілікпен. Олар өз үйлерінің, ауылдарының иелері болады. Бұл билік емес, бірақ билік осы адамға байланысты болады. Атқарушы билік бұл адаммен есептеледі. Билік кәсіпкерлікпен емес, пайдалы қазбалар арқылы үлкен қаражат іздейді. Кәсіпкерлік сананы, жауапкершілікті, инновациялық өзін-өзі тануды арттыру туралы ойламайды. Бұл-халық пен билік арасындағы диалогтың орнамауының бір себебі. Билік бәрін халыққа береміз деп ойлайды. Бірақ билік бермеді, тек бағыттады.
Біз «мемлекет неге қаражатты халыққа бөлмейді?" дейміз. Бұл да дұрыс көзқарас емес. Себебі билікте бір тиын жоқ. Онда халықтан алынған қаражат қана бар. Демек, билікте халықтың қаражаты бар. Бізде осындай сана болуы керек. Биліктегі азаматтар ақшаның халыққа тиесілі екенін түсінбейді, сонда мүлдем басқа көзқарас болады ма? Халықтың қаражатына жауапкершілік артар еді.
Қарапайым адамдар құралдарға қатысты әртүрлі санаға ие. Бізге несиелер, субсидиялар берілді, біз бұл "биліктің ақшасы" деп ойлаймыз, мүмкіндігінше тезірек жұмсауға тырысамыз. Сайып келгенде, бұл біздің ақшамыз екенін түсінбейміз. Біз көктен түскен қаражат ретінде қараймыз. Керісінше, біз оны мүмкіндігінше үнемді, тиімді пайдалануымыз керек.
Қазақстандықтардың ай сайынғы табысы тым аз екенін жасырмаймыз. Бірақ табысы төмен мемлекеттер бар. Айырмашылығы-олар біз сияқты үйлену тойына жұмсамайды. Табысы аз елдердің азаматтары ғана емес, дамыған және бай елдердің азаматтары да мұны жұмсамайды. Мен жақында Америкадан келдім. Жиені осы мемлекеттің азаматына үйленді. Олар бай немесе тым кедей деп айтуға болмайды. Олардың бірнеше бизнесі бар. Бұл ретте қонақтар саны 110 адамнан аспайды. Бұл азаматтық сана!
Азаматтық қоғам-азаматтардың бірлігі. Еліміздің тұрақтылығы мен болашағы үшін өсуге ықпал ететін орта қалыптастыру қажет. Мұндай ортаның қалыптасуының тағы бір себебі-сыртқы факторлар. Қазіргі уақытта әлем елдері өзара бәсекелестік жағдайында өмір сүретіні белгілі. Бұл да уақыт талабы. Мұндай бәсекелестікті қолдау үшін, ең алдымен, азаматтарды жандандыру және біріздендіру, ортақ мүдделер үшін келісімде жұмыс істеу қажет.
Айнұр Нұрсабет