БАҚ-тағы қосымша құн салығы: алсын ба, қалсын ба?

Жиырма жылдан астам уақыт ішінде егемен елімізде заманауи талаптарға жауап беретін нағыз медиа-нарық қалыптасты. Бүгінде бұқаралық ақпарат құралдары – тауар нарығының бір бөлігі іспетті. Мұнда да экономикаға тән ережелер қолданылады. Табысына қарай салық төлейді.
Қазір отандық БАҚ үшін ең өзекті мәселе – қосымша құн салығы. Біздегі қосымша құн салығы – 12 пайыз. Әрине, ТМД кеңістігіндегі өзге елдермен салыс­тырғанда төмен. Бірақ 12 пайыз былай қарағанда аз болып көрінгенімен, төлейтін кезде қомақты сома шыға келеді. Өйткені ақпарат құралдары мемлекеттік тап­сырысқа да, түрлі тендерге де, жарнамаға да ҚҚС төлейді. Өз бетінше күнелтетін БАҚ-тың қиналатыны да сол.
Бір кездері осы қосымша құн салығына қатысты қызу пікірталас жүрді. Тиісті заң қабылданарда БАҚ-тың айналымнан түскен табысы ғана ҚҚС-нан босатылады делінген. Ал жарнама қызметіне ҚҚС қалды. Осынысымен де біздің заң ресейлік заңнан ерекшеленді. Бұл мәселенің бір есептен саяси қыры да бар-тұғын. БАҚ жұмысында бизнес, коммерция деңгейі жоғарылаған сайын оның ақпаратпен жұмыс істеу деңгейі де артады. Жасы­ратыны жоқ, біздегі БАҚ негізінен меншік иесіне тәуелді. Әсіресе, қаржы жағынан. Дотациялық қаржыға сүйенген баспа­сөздің дамуға деген құлқы төмен. Есесіне, тәуелсіз ақпарат құралдары арасында бәсеке күшті. Себебі жарнама берушінің бүйрегі ең мықтысына бұрады. Мұндай жағ­дайда БАҚ-тың беделін анықтайтын – нарық.
2001 жылғы көктемде Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі БАҚ-тағы жарнаманы ҚҚС-нан босату идеясын қолдағаны мәлім. Сосын заң Мәжіліс пен Парламенттің сүзгісінен өтті. Сөйтіп, 2001 жылдың 1 шілдесінен ол қолданысқа енді. Бұл арада мына бір жайтқа тоқталмай кетуге болмайды. Бізде осы заң қа­был­данғаннан кейін Ресейде айтыс басталып кетті. Себебі терістік көршімізде 2002 жылғы 1 қаңтарда әлгіндей заңның күші жойылуға тиіс еді. Ондағы сарап­шылар сөзді қысқа қайырды: әңгіме БАҚ-қа қар­жы­лай жеңілдік беруде ғана емес. Баспа өніміне ҚҚС енгізу және өзге де қатал ережелер онсыз да шағын нарықты қыс­паққа алады. Ал болашақтың тұр­ғысынан қарағанда, мұндай қысым мә­дени, керек десеңіз, гуманитарлық апатқа ұшыратады. БАҚ-қа салынатын қосымша құн салы­ғының саяси сипаты ХХІ ғасырдың басын­да осылайша айқын­далды.
Бізде болса, 2001 жылдан бастап тасқа басылатын басылымдар қосымша құн салығынан босатылды. Теле және радио­компаниялардың өздері шығаратын өні­міне қосымша құн салығының нөлдік мөлшерлемесі белгіленді. 2002 жылдан бастап радиожиілікті пайдаланғаны үшін жылдық төлем алып тасталды. Ал лицен­зиар-компаниядан радиожиілік но­ми­налына алғашқы рұқсат алған кезде ғана төлем алынды.
Өкінішке қарай, «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заман» ұзаққа созылған жоқ. 2005 жылғы 1 қаңтардан бастап ақпарат құралдары қайтадан ҚҚС төлеуге көшті.
2008 жылы қаржы дағдарысы бастал­ғанда жарнама нарығы күрт құлдырағаны мәлім. Сол кезде ақпарат құралдарында қаржы тапшылығы біліне бастады. Міне, осы кезде ҚҚС салығына қатысты мәселе қайтадан күн тәртібіне қойылды. Қазақстан Журналистер одағының төрағасы Сейіт­қазы Матаев «Тәуелсіздік алғаннан кейінгі бір жылдары бүкіл БАҚ-та ҚҚС-ның нөлдік мөлшерлемесі болды. Сосын оны алып тастады. Енді біз сол тәжірибеге қайта оралсақ» деген ұсынысын жеткізді. Бірақ сол кездегі мәдениет және ақпарат вице-министрі Ғазиз Телібаев бұл мәселенің қаржы және заң жағынан екшеуді талап ететінін мәлімдеген. Ми­нистрлік өкілі «салықты төмендету жағын қарастыруға болар, бірақ мүлде алып тастай алмаймыз» деп үміттендіріп қойған. Бірақ ол сөз айтылған жерінде қалды.
Биылғы мамыр айында біздің теле­арналар «Телерадиотарату туралы» заң талаптарын орындау үшін отандық теле­өнімдерді ҚҚС-нан босату туралы ұсы­ныспен шықты. Телеиндустрия сала­сындағылар Ресейде 1996 жылы қолға алынған осындай шараны алға тартты. Мамандардың пікірінше, Ресей Феде­рациясында телеөнімге ҚҚС салығын алып тастаудың әсері бізге тиген. Қазір көршінің телеөніміне қарқ болып отыр­ғанымыз соның нәтижесі.
Биыл министрлік БАҚ-қа көрсетілетін мемлекеттік қолдаудың артқанын мә­лімдеді. Мәдениет және ақпарат вице-министрі Арман Қырықбаевтың айтуынша, ҚҚС әлі де зерттеуді керек етеді. БАҚ-тағы ҚҚС-ны алып тастаудың қандай нәтижеге әкелетінін зерттеу жергілікті консалтинг компанияға жүктеледі.
Кейбіреулер мұндай қадам ең әуелі меншік иелеріне, баспагерлер мен акционерлерге пайдалы дегенге саяды. Ал екіншілері осы жеңілдік барлық БАҚ-тарға өз өнімін біртіндеп көбейтіп, бәсекеге қабілеттілігін арттыруға септеседі дейді. Мұндай нормалар бірқатар еуропалық елдерде, соның ішінде ДСҰ-ға мүше елдерде қолданыста екенін ескерсек, бізге де өркениетті елдердің жемісті тәжірибесін жүзеге асырған дұрыс шығар.