БАҚ-тағы қосымша құн салығы: алсын ба, қалсын ба?
Жиырма жылдан астам уақыт ішінде егемен елімізде заманауи талаптарға жауап беретін нағыз медиа-нарық қалыптасты. Бүгінде бұқаралық ақпарат құралдары – тауар нарығының бір бөлігі іспетті. Мұнда да экономикаға тән ережелер қолданылады. Табысына қарай салық төлейді.
Қазір отандық БАҚ үшін ең өзекті мәселе – қосымша құн салығы. Біздегі қосымша құн салығы – 12 пайыз. Әрине, ТМД кеңістігіндегі өзге елдермен салыстырғанда төмен. Бірақ 12 пайыз былай қарағанда аз болып көрінгенімен, төлейтін кезде қомақты сома шыға келеді. Өйткені ақпарат құралдары мемлекеттік тапсырысқа да, түрлі тендерге де, жарнамаға да ҚҚС төлейді. Өз бетінше күнелтетін БАҚ-тың қиналатыны да сол.
Бір кездері осы қосымша құн салығына қатысты қызу пікірталас жүрді. Тиісті заң қабылданарда БАҚ-тың айналымнан түскен табысы ғана ҚҚС-нан босатылады делінген. Ал жарнама қызметіне ҚҚС қалды. Осынысымен де біздің заң ресейлік заңнан ерекшеленді. Бұл мәселенің бір есептен саяси қыры да бар-тұғын. БАҚ жұмысында бизнес, коммерция деңгейі жоғарылаған сайын оның ақпаратпен жұмыс істеу деңгейі де артады. Жасыратыны жоқ, біздегі БАҚ негізінен меншік иесіне тәуелді. Әсіресе, қаржы жағынан. Дотациялық қаржыға сүйенген баспасөздің дамуға деген құлқы төмен. Есесіне, тәуелсіз ақпарат құралдары арасында бәсеке күшті. Себебі жарнама берушінің бүйрегі ең мықтысына бұрады. Мұндай жағдайда БАҚ-тың беделін анықтайтын – нарық.
2001 жылғы көктемде Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі БАҚ-тағы жарнаманы ҚҚС-нан босату идеясын қолдағаны мәлім. Сосын заң Мәжіліс пен Парламенттің сүзгісінен өтті. Сөйтіп, 2001 жылдың 1 шілдесінен ол қолданысқа енді. Бұл арада мына бір жайтқа тоқталмай кетуге болмайды. Бізде осы заң қабылданғаннан кейін Ресейде айтыс басталып кетті. Себебі терістік көршімізде 2002 жылғы 1 қаңтарда әлгіндей заңның күші жойылуға тиіс еді. Ондағы сарапшылар сөзді қысқа қайырды: әңгіме БАҚ-қа қаржылай жеңілдік беруде ғана емес. Баспа өніміне ҚҚС енгізу және өзге де қатал ережелер онсыз да шағын нарықты қыспаққа алады. Ал болашақтың тұрғысынан қарағанда, мұндай қысым мәдени, керек десеңіз, гуманитарлық апатқа ұшыратады. БАҚ-қа салынатын қосымша құн салығының саяси сипаты ХХІ ғасырдың басында осылайша айқындалды.
Бізде болса, 2001 жылдан бастап тасқа басылатын басылымдар қосымша құн салығынан босатылды. Теле және радиокомпаниялардың өздері шығаратын өніміне қосымша құн салығының нөлдік мөлшерлемесі белгіленді. 2002 жылдан бастап радиожиілікті пайдаланғаны үшін жылдық төлем алып тасталды. Ал лицензиар-компаниядан радиожиілік номиналына алғашқы рұқсат алған кезде ғана төлем алынды.
Өкінішке қарай, «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заман» ұзаққа созылған жоқ. 2005 жылғы 1 қаңтардан бастап ақпарат құралдары қайтадан ҚҚС төлеуге көшті.
2008 жылы қаржы дағдарысы басталғанда жарнама нарығы күрт құлдырағаны мәлім. Сол кезде ақпарат құралдарында қаржы тапшылығы біліне бастады. Міне, осы кезде ҚҚС салығына қатысты мәселе қайтадан күн тәртібіне қойылды. Қазақстан Журналистер одағының төрағасы Сейітқазы Матаев «Тәуелсіздік алғаннан кейінгі бір жылдары бүкіл БАҚ-та ҚҚС-ның нөлдік мөлшерлемесі болды. Сосын оны алып тастады. Енді біз сол тәжірибеге қайта оралсақ» деген ұсынысын жеткізді. Бірақ сол кездегі мәдениет және ақпарат вице-министрі Ғазиз Телібаев бұл мәселенің қаржы және заң жағынан екшеуді талап ететінін мәлімдеген. Министрлік өкілі «салықты төмендету жағын қарастыруға болар, бірақ мүлде алып тастай алмаймыз» деп үміттендіріп қойған. Бірақ ол сөз айтылған жерінде қалды.
Биылғы мамыр айында біздің телеарналар «Телерадиотарату туралы» заң талаптарын орындау үшін отандық телеөнімдерді ҚҚС-нан босату туралы ұсыныспен шықты. Телеиндустрия саласындағылар Ресейде 1996 жылы қолға алынған осындай шараны алға тартты. Мамандардың пікірінше, Ресей Федерациясында телеөнімге ҚҚС салығын алып тастаудың әсері бізге тиген. Қазір көршінің телеөніміне қарқ болып отырғанымыз соның нәтижесі.
Биыл министрлік БАҚ-қа көрсетілетін мемлекеттік қолдаудың артқанын мәлімдеді. Мәдениет және ақпарат вице-министрі Арман Қырықбаевтың айтуынша, ҚҚС әлі де зерттеуді керек етеді. БАҚ-тағы ҚҚС-ны алып тастаудың қандай нәтижеге әкелетінін зерттеу жергілікті консалтинг компанияға жүктеледі.
Кейбіреулер мұндай қадам ең әуелі меншік иелеріне, баспагерлер мен акционерлерге пайдалы дегенге саяды. Ал екіншілері осы жеңілдік барлық БАҚ-тарға өз өнімін біртіндеп көбейтіп, бәсекеге қабілеттілігін арттыруға септеседі дейді. Мұндай нормалар бірқатар еуропалық елдерде, соның ішінде ДСҰ-ға мүше елдерде қолданыста екенін ескерсек, бізге де өркениетті елдердің жемісті тәжірибесін жүзеге асырған дұрыс шығар.
