Қазақша ойлауға төте жол

Мемлекеттік тілді жедел­де­те оқыту мәселелері бо­й­ын­ша жүзеге асып жатқан бағ­­дарламалар жетерлік. Осын­­дай бағдарламаның бірін Ал­маты қаласы әкімдігі «Тіл»  оқу-әдістемелік орталығының мұғалімі Дюсембина Ғалия Жо­рабекқызы ұсынып отыр. Бұл бағдарлама тыңдаушыны бі­рінші күннен бастап өз ойы­мен жұмыс істеуге үйре­теді, сон­дықтан да кітап «Учим­ся мыслить по-казахски» не­месе «Қазақша ойлауды қа­лыптастыру» деп аталады. Бағ­дарламаның ерекшелігі – тыңдаушылар қазақ тілін жат­танды топик арқылы емес, өз ойы арқылы  қабылдайды, сон­дықтан  тілдік кедергілер, тіл шорқақтығы болмайды.
Бағдарлама орыстілді тыңдаушының өз ойын, айтарын қазақша жеткізуінің ұтым­ды жолын іздеу, түсіне отырып же­ңіл­детіп оқуға бағытталған. Өзге тілді үй­рену үшін ең алдымен сол тілдің грам­ма­ти­калық ережелеріне, өзіндік ерек­­­шеліктеріне көңіл аударып, сөздік қо­рын білу және пайдалана алу керек. Біл­ме­генім көп, сол «көптік» тілді меңгеруді қиын­датады. Бірақ та сол қиналуды же­ңіл­де­тіп қазақ тілін үйренуге қажеттілігі: то­ғыз-ақ ереже және үш қадам жол, сол ар­қы­лы тілді аз уақытта түсініп, толық сөйлеп кетуге бо­латыны айтылса, тыңдаушының көз­қа­ра­сы мүлде өзгереді.  Ол қандай жолдар? Кез келген тілді үйрену үшін зат есім мен етіс­тікті меңгеру керек. Қазақ ті­лінде зат есім­нің төрт жалғауы бар, етіс­тіктің бас­тап­қы деңгейде үш шағы және қа­лау райы қа­жет. Осы сегіз грамматика ережесінің кіл­ті – үндестік заңы. Сонымен, осы тоғыз ере­же арқылы өз ойымызды толық қа­зақ­ша­лауымызға үш қадам жолға әдет­те­нуіміз ке­рек.
1. Орыс сөйлемін құру.
2. Сөйлемдегі әр сөзге баяндауыштан сұрақ қоя отырып сөздердің орын тәртібін анықтау.
3. Бар зат есімдерді төрт жалғау бо­йын­ша жүргізіп, ал етістікті шақ бойынша анық­тау.
Негізгі тоғыз ереже, үш қадам
Бағдарламаның  негізі, жүйесінің ерек­­шелігі, оқу жолы, ұтымды әдістері пре­­зен­та­ция сабағында түйінделіп жет­кі­зі­леді. Осы бірінші сабақта тыңдаушылар орыс тілінде сөйлем құрап, оны тірек кес­телерін пайдалана отырып қазақшаға ау­да­рады. Тың­дау­шылар жарты жылдың ішінде айтарын қазақшаға еркін, тірексіз аудара білуі керек. Тыңдаушы бағдар­ла­маның бағытын, істейтін ісінің бас-аяғын тү­сініп, оңайлығына көз жеткізіп барып кі­ріскенде, тілді қабылдауы да жеңіл бо­лады. Кестелердің мақсаты, онымен жұ­мыс істеу тәртібі, нақты үш-ақ сабақта тү­сіндіріледі. Қандай кесте? Нені білдіреді? Қа­лай пайдаланады? Төртінші сабақтан бас­тап әр сабақта кестелерді пайдалана оты­рып, орыс тіліндегі сөйлемдерді қазақ­шаға ау­да­рамыз, содан соң лексикалық 15 тақы­рып­ты жалғастыра береміз. Бірінші айда сол тоғыз ережені жан-жақты түсініп, қол­данып, жаттанды түрге жеткізіп, сөз­дер­ді орын тәртібіне лайықтап қоя білуге дағ­ды­ландыру қажет.
Екінші айдан бастап тыңдаушы күн­де­лікті жүріп-тұруын, іс-әрекетін қазақ тіліне ау­даруды әдетіне айналдыруы керек. Осы ба­ғытпен жұмыс істей отыра, төрт айда «мен орыс сөйлемін қазақшаға аударып отыр­мын ба?  Е, ойымды аудармай-ақ қа­зақша жеткізіп отырмын ба?» деген сұрақ туа­ды. Тыңдаушы сөздік қорымен жұмыс істегенде, сабақ сайын сегіз зат есім және сегіз етістік сөзін, зат есім және етістікке арналған «жаңа сөзбен жұмыс істеу кес­тесіне» енгізе отырып, сөздерді жаттанды түр­де емес, ойлана отырып, ережелерді қай­талай отыра, бар өзгерістерді байқай оты­ра, саналы түрде қабылдайды. Зат есімнің кестесі бойынша екі тілде төрт жал­ғаудың жекеше және көпше формалары қай­таланады. Етістіктің тұйық, болым­сыз­дық, қалау райы және үш шағы үнемі қай­та­ланып отырады. Оқу барысында бірінші дең­гейде 15 лексикалық тақырып бар. Әр та­қырыпта 32 жаңа сөз беріледі. Осы сөз­дер­ді пайдалана отырып, екі тілде сөз тір­кестері, жаттығулар, телефон әңгімелері, екеу­ара әңгімелер, аудио, видео, ин­те­рак­тив тақтасы бойынша түрлі жұмыстар бе­рі­леді. Бір сабақтың үстінде оқу, аудару, тың­дау, түсіну, сөйлем құру, ережелерді өз сө­зінде және сырт сөзде аңғара білу, көру-есте сақтау зейінін дамыту жұмыстарын қа­растыру керек.Теледидар, радио тың­дап, газет-журнал оқып, түсіне білу, сырт сөз­ді қабылдау талабын қоямыз. Төрт ай­дан соң ойымызды қағазсыз, еске түсіру қа­білетін пайдалана отырып әңгімелесеміз. Бір тақырыпты белгілеп, сол тақырыпты жан-жақты білгеніміздің бәрін қоса оты­рып, бір-бірімізді жалғастыра отырып әң­гіме құрамыз. Қойылатын талап – бар өт­кен сөз қорын пайдалану. Сөйтіп, «сөздік дор­бамызды» өзімізбен сабақтан-сабаққа та­сып жүреміз.
Тіл меңгерудегі екі тәсіл
Тілді оқыту үдерісінде мұғалім тек қазақша сөйлеп, тыңдаушылар естігендерін қайталай отырып, үйренуге болады. Бірақ та мұндай әдіс мектепте ғана қолайлы. Өйткені мектеп оқушылары қазақ тілін аптасына 5-6 рет үзбестен оқиды және олардың басты жұмысы – оқу.
Ал екінші тәсіл жұмыстағы мемлекеттік қызметшілердің өз бетімен тіл үйренуіне ыңғайлы. Грамматиканы, оқу жолдарын тек орыс тілінде түсіндіріп, лексикаға келгенде қазақ тілінде сөйлесеміз. Тыңдаушы қазақ тілі грамматикасын, мең­геру жолдарын орыс тілінде түсіне отырып, белгіленген қадам әдісін ойлана отырып, кес­телерге сүйене отырып өз бетімен жұ­мыс істейді. Сол кезде қазақша сөйлеп, зе­йінін өзіңе аударып, ойын бөліп, кедергі жа­самау үшін солардың ой үн­дестігіне сәй­кестене отырып, орысша түсіндіре оты­рып жұмыс істеу керек. Тыңдаушы сабаққа бір ай үзіліссіз қатысса, сол мерзімде бар мә­ліметті, әдісті меңгереді. Ары қарай сөз­дік қорды молайта түсуге күш саламыз. Ал са­бақ барысын үзіп алған тыңдаушылар топ­қа ілесіп жұмыс істеп кете алады. Өйт­кені оқу әдісі бойынша курс негізі алғашқы бір айда толығымен өтіледі. Лексикалық тақырыптар, сөздік қоры бойынша қатыса алмаған сабақтар қатты қиындық тудыр­майды.
Тыңдаушылар мәтінді тез қабылдау үшін кітап өте жеңіл, қарапайым тілде жа­зылған.
Әдістеменің негізі
Ұсынып отырған әдіс – тоғыз ереже арқылы қазақ тілін меңгере алу, таза сөйлеп кету әді­сі. Мұғалімнің міндеті – бағыт беру, қа­лай жұмыс істеу керек екенін түсіндіру,  ал тыңдаушы тек дайын мәліметті қа­был­дау­шы емес, ол – ізденуші. Жаттанды түр­де емес, күнделікті тәжірибелік жұмыс үс­тінде, жұмысының әр қадамын түсіне оты­­рып, өзінше жұмыс істеп, білімді өзі та­бады.
Әдістеменің ерекшелігі – бар мә­лі­мет­тің тұтастығында, оңайлығында. Бұл әдіс­­теме Алматы қаласы әкімдігі тың­дау­шы­ларының, Сhek Pount, KIT бизнес ор­­та­­лықтарының, Еуропа қайта құру және да­му банкі, Темірбанк, Халық Банк, USKO, Ре­гион – Медиа, ORAKL, Atlas Copco, Net­work, Мұғалімдердің біліктілігін көтеру инс­титутының, «Хабар» арнасының, «Ве­чер­­ний Алматы»  газетінің жақсы пікір­ле­ріне ие болған.
Ғалия ДЮСЕМБИНА, Алматы қаласы әкімдігі «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы