Әнет бабаң – Арғынның ел ағасы,
Әрі би, әрі молла, ғұламасы.
Орта жүзге үлгі айтқан ғаділ екен,
Сол кезде тоқсан беске келген жасы, – деген Шәкәрім Құдайбердіұлының «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы шумақты оқымаған адам кемде-кем. Тобықтыдан тарайтын ағайындас бауырлар Қалқаман мен Мамырдың ісіне төрелік айтқан Әнет баба жайлы не білеміз? Қазақтың үш биінің тілашар ұстазы болып, Әз Тәуке ханның «Жеті жарғысын» жасасқан ханның кеңесші биінің тағылымды данагөйлік сөздері қанша ғасыр өтсе де ескірмек емес.
«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» жылдары, қалмақ-қазақ қырғындарында халықты ымыраға шақырған Әнет баба Кішікұлын қазақ «Билердің биі» деп атаған. Ақылгөй қария туралы сол ғасырдың тарихынан сыр шертетін дастандар мен Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің шешендік сөздері туралы кітаптардан «Әнет баба айтқан» деген нақылдарды да кездестіру қиын емес. Атақты Қожаберген жыраудың «Ақтабан шұбырындыны» жырлаған «Елім-айында» бабадан бата алған ұл ол кісінің қасиетінен былайша хабар береді:
«Толыбай сыншы кенже ұлы ем Қожаберген,
Бата алған Әнет пенен Әз Тәукеден.
Күйзелген ел жағдайын көзбен көріп,
Өзегім өртенген соң айттым өлең».
Қазақ совет энциклопедиясында Әнет баба туралы мынадай дерек бар: «Әнет баба Кішікұлы (1626-1723) – Орта жүз биі. Арғын ішінде тобықты руынан. Бұхар медресесінде оқып, ғұлама атанған. Түркістанда хандық құрған Әз Тәукенің кеңесші биі болған, әдет заңы – «Жеті жарғыны» жасасқан. Әнет баба қазақ хандығын нығайтуда, қалмақ-жоңғар шапқыншылықтарынан елін қорғауда ақылшы мәмілегерлігімен халық сеніміне ие болып, «Әнет баба» аталған» (Қ.С.Э. 2-том, 42-бет). Ал қазақтың шешендік өнерін зерттеуші Балтабай Адамбаев қазақ пір тұтқан үш биге «Адалдыққа жақ бол, арамдыққа жат бол» деп бата берген жасы да, жолы да үлкен абыз атасы саналғандығын жазады.
Жас кезінде Бұхар-Шарифте үйсін Сарышуаш жыраумен бірге медресе бітірген Әнет Кішікұлы ислам қағидалары мен шариғат ережелерін мықты ұстанған діндар болған. Бірде бабадан «Жеті қазынаға не жатады?» деп сұраса, «Әйел, ер жігіт, ілім-білім, жүйрік ат, қыран бүркіт, берен мылтық, алғыр тазы» десе, біреу тұрып:
– Баба, қазақ «Бала белде, қатын жолда» деуші еді. Ер жігіт қатынды жаудан олжалап та, қалың малын беріп те алады. Тағы бір мәтелде «Қойныңдағы қатыныңа, астыңдағы атыңа сенбе» десе, тағы бір мақалда «Атың жаман болса, сатып құтыларсың, қатының жаман болса, қайтіп құтыласың?» деген сөзі бар. Соған қарағанда, әйелді жеті қазынаның біріне жатқызуға болар ма екен? – деген сөзіне Әнет баба:
– Әйел – жеті қазынаның бірі ғана емес, біріншісі. Дүниедегі бар тіршілік атаулының анасы – әйел. Адам бойындағы асыл қасиеттердің бәрі ананың ақ сүтінен дариды, әлдиі мен ақ бесіктен басталады. Сондықтан оған тіл тигізуге, қол көтеруге болмайды. Пайғамбардың өзі әйел затын қатты құрметтеген. Ал бірді-екілі ауылдық бейпіл ауыз әйел туралы жаман сөз айтар болса, ондайларға тыйым болу керек. Ол халықтың, көптің пікірі емес, – деген екен. Әнет бабаның осы сөзінен кейін «әйел – жеті қазынаның бірі» дегенге күмәнмен қарамайтын болыпты.
Ел ішіндегі тіршілік қажеттіліктеріне арам деп тыйым салған дүмше молдаларға «Ислам діні – парыз ғана емес, ілім. Ілімді адам өз жүрегімен саралап ұғып, дамытып отыруы керек. Дамымаған ілім тұрып қалған су секілді адамды өзінен жиіркендіреді. Пайғамбар «Бесіктен бейітке дейін оқы» десе, Құранның ең алғаш түскен аяты «иқра», яғни «оқы» деген сөзден басталған» деп, діннің надан, оқымаған жауларын хадистерді арабшадан оқып, аударып беріп, аузын жауып, көзін ашқан, білімге шақырған.
Тәуке ханның тоқсан мың қолын басқарған Қалқаман ұлды болғанда:
Есімің Бұхар болсын,
Мінгенің тұлпар болсын.
Дауысың сұңқар болсын,
Ісіңе халқың іңкәр болсын! – деп батасын беріп, атын қойған Бұхар жыраудың қандай адам болғанын дүйім ел біледі.
P.S.
Шыңғыстаудың ақсақалдары билердің ұстазына арнап Абай ауданының орталығы Қарауылдан алаң ашып, ескерткішін қою мақсатында «Әнет баба» қоғамдық қорын ашқан-ды. Қордың төрағасы Манат Ғалымұлы келелі істі жүзеге асырып, бабамыз ұрпақ санасынан өшіп қалмасын, шешендік сөздерін кейінгі буын айтып, жадына түйіп жүрсін деген ниетпен талмай еңбек етуде. Ал ескерткіштің жобасын жасаған мүсінші, ҚР Суретшілер одағының мүшесі, Әнет бабаның тікелей сегізінші ұрпағы Сәкіжан Әскербек ескерткіш жобасын жасауға 90-жылдары кіріскендігін айтады. Тіпті түсіне бабасы кіріп, «мені былай бейнеле» деп болашақ мүсін үлгісін көрсеткен де екен. Күлтөбенің басында малдас құрып отырып қалың қазаққа ақыл айтқан, елмен кеңесе отырып шешім қабылдаған тура бидің тұлғасын сомдап, мәңгілік ескерткіш қалдыруға қаражат қажет-ақ. Бауырына тартқан, намысына қызған ұлт жанашырлары шығып, Әнет баба бейнесін алаңға орнатып береді деген ниеттеміз.
«Әнет баба» қоғамдық қоры
Есепшоты № KZ04319T010003270530
PHH: 181900210859
Банк: филиал «Семей» АО «БТА банк»
Кбе: 17
БИК: ABKZKZKX
ИИК: KZ04319T010003270530