Киіктің көбеюіне заң мүдделі емес пе?

Кезінде сахарада қына теріп, мың-мыңдап еркін кезген бота көз киіктердің бүгінгі «алқындысы» «алқам шүкірге» жарағанымен, алаң көңілді жұбатуға жетпей тұрғаны рас. Сенсеңіз, өткен ғасырдың 50-жылдары қазақтың атақонысында киіктің жалпы саны 2 миллионнан асқан, ал 90-жылдары оның саны 1 миллионға азайыпты. 2000 жылдардың басында бұл миллионнан бар болғаны 23 мыңдай киік қалды.
2006 жылы қазақ киелі деп есептейтін бұл жануар Қызыл кітапқа енгізілгеннен кейін жасалып жатқан іс-шаралардың нәтижесінде оның саны бүгін 136 мыңнан асты. Кезінде Қытайда, Түрікменстан, Өзбекстан, Моңғолия аумағында еркін жосылған киіктердің бүгінгі «қалдығының» 90 пайыздайы қазақ жерін мекен етеді. Осыны меңзеген болуы керек, шетелдік сарапшылар бұл жануарды «ұлт­­тық брендке айналдырып, қорғауға алу керек­ті­гін» айтады. Құла түзге айналып бара жатқан қазақ да­ла­сының ұлттық проблемасының шешімі қайда? Бұл мәселе әсіресе ақтөбеліктерді көбірек алаңда­та­ды. Себебі даламызды жайлаған киіктердің 80 пайыз­ға жуығы осы өңірде.
2007 жылы Ырғыз ауданында киік санын көбейту мақсатында «Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи ре­зерваты» мемлекеттік мекемесі ашылған болатын. Сол жылы аумақта 7 мың ғана киік болды. Қазір бұл көрсеткіш 2012 жылдың күзгі санағы бойынша 86 мыңға жетті.
Ырғыз — облыстағы ең ірі аудандардың бірі. 4,2 млн гектар жерді алып жатқан Ырғыз даласының ау­мағы кәдімгі Швейцариядан 200 шақырымға артық екен. Осы жердің 1 миллион гектардан астамын «Ыр­ғыз-Торғай» резерваты (763 543 га) мен оған қарас­ты Торғай зоологиялық қаумалы (296 000 га) алып жа­тыр. Яғни аталған «Ырғыз-Торғай» республикадағы ең үлкен резерват болып есептеледі. Бұл саланы бас­қаратын ведомстволардың тілегі осы резерваттың үс­тінде болуы заңдылық.
Ғалымдардың айтуынша, киіктер оралдық, бет­пақ­далалық және үстірттік болып үшке бөлінеді екен. Ыр­ғыз өңірін Бетпақдаланың киіктері паналайды. Киік­­тің бір бөлігі көктем шыға Шалқар-Нұра қы­ра­ты­ның үсті мен етегіндегі кең жазықта төлдеп, Құр­дым те­ңіз сорының айналасындағы майқаралы бұйрығын­дағы кең алқапта күзгі шағылысқа түсетін киіктер осы алқапта қараша, желтоқсан айларындағы қақа­ған аяздарда мейлінше қозғалмастан тебінеді. Ой­дағы, қырдағы тағы бір бөлігі қазан айынан бастап «ел­ге келіп», Атанбасы, Қосбүйрек, Сұңқарқия тау­ларының етегінде жайылып, Қыземшек, Айырмола, Тең­гелбай қыраттары мен Жыңғылды өзек, Тегененің бо­йын мекендейді.
Деректерге қарағанда, 136 мың киіктің 35-40 мыңдайы Ақтөбе өңірінің Ырғыз, Әйтеке би ауданы ау­мақтарында қыстайды. Сәуірдің басында киіктер келе бастайды. 3-4 сәуірден әуеден бақылау арқылы киік­тер санағы басталды.
Аталған резерват директорының ғылыми жұ­мыстар жөніндегі орынбасары Болат Аймановтың ай­туын­ша, киіктердің 10 пайыздайы Қызылорда облы­сы аумағынан, қалған 90 пайызы, негізінен, Жез­қазған арқылы Қарағанды облысынан келеді.
2007 жылы елімізде шамамен 18 мыңдай киік бол­са, қазір 136 мыңға жетті дедік. Бұл көрсеткіштің өзі реверват аумағын үлкейтуді сұрап тұр. Осыдан аз­ғана уақыт бұрын Қостанай облысында жалпы ала­ңы 400 мың гектардай болатын «Алтын дала» ре­зерваты ашылды. Бұған да қанағат. Бірақ бренд деуге боларлық бұл жануардың көбеюіне неғұрлым жұмыстар жасалып жатқанымен, браконьер деген бәлелердің айылы соғұрлым жиылмай тұр.
Ерболат САРҚҰЛОВ, Ақтөбе облысы ІІД баспасөз қызметі жетекшісінің міндетін атқарушы:
– Киіктерді өлтіріп, мүйізін алу оқиғалары был­тыр бірнеше рет тіркелді. Мысалы, өткен жылдың ма­мыр айында Әйтеке би ауданы аумағында 63 киік­тің атылғаны туралы ақпарат келіп түсті. Мұның үшеуі аналық, қалғаны аталық киік болып шықты. Атал­ған оқиғаға байланысты жедел іздестіру ша­ралары жүргізіліп, күдікті ретінде Қызылорда облы­сы­ның бірнеше азаматы ұсталды. Күдіктілердің бұл ша­раға әбден дайындалғаны байқалып тұр. Қару­ла­рымен бірге «ТУРАЙ» спутниктік байланыс теле­фон­­дары табылды. Бұған қоса, мемлекеттік нөмір­ле­рі жоқ «Тойота Ландкрузер» маркалы көліктері радио жә­не навигациялық байланыспен жабдықталған.
Қыркүйек айында да Шалқар ауданының Бозой ауылы маңында жалпы салмағы 16 келі болатын 137 киік мүйізін өңгеріп алған жамбылдық азаматтар ұс­тал­ды. Ерекше қорғауға жататын жануарларды өл­тір­гені үшін күдіктілердің бірі кінәлі деп танылып, ол аза­мат екі жылға шартты түрде бас бостандығынан айы­рыл­ды. Шілде айында Ырғыз ауданының Қалалыкөл ауылы маңынан киіктің бес мүйізін қор­жы­­нына салған «Субару-Форестер» көлігі ұсталды.
Резерват қызметкерлерінің айтуынша, бра­коньерлер киік аулауға әбден да­йын­да­лып шығады екен. Мысалы, «ТУРАЙ» спут­никтік байланыс телефондары қа­ра­пайым адам түгіл, резерват қыз­мет­кер­лерінің өзінде жоқ көрінеді. «Анау-мынау кө­л­ікке жеткізбей кететін бірнеше джип кө­ліктеріне спорттық мотоциклдерді тиеп алып, өздері зерттеп алған киіктің шо­ғыр­ланған жерлерін қоритындардың 90 па­йыз­ға жуығы Қызылорда облысы ба­ғы­тынан келеді» дейді резерваттықтар. Осы­дан төрт-бес жылдай уақыт бұрын Арал аудандық ішкі істер бөлімінің қыз­мет­керлері табельдік қарумен киік атып ұс­талып, жұмыстан босатылып, жазасын ал­ғаны белгілі. «Жасыратыны жоқ, бра­ко­ньер­лердің көбінің жоғары жақта қор­ғау­шылары болуы мүмкін. Мысалы, кө­ліктің ал­дыңғы жағына бір мемлекеттің, артқы жа­ғына екінші мемлекеттің нөмірін салып алып жүретін джиптер бар. Бұлай жасау қа­рапайым адамға оңай емес. Тағы бір дә­лелі қолымызбен ұстап, ішкі істер бөліміне тап­сырған күннің өзінде жауаптан сытылып кететін адамдар бар», — дейді Б.Айманов. Мұздай қаруланған әккі браконьерлермен күрестің қиындығы – осында. Және заң­ның жұм­сақтығында. Қазіргі заңдылық бо­­йын­ша олар тек шартты түрде ғана бас бос­­тан­ды­ғынан айырылады және киіктің ата­­лы­ғын аулағандығы үшін —  200, ана­лы­ғы мен лағы үшін 150 айлық есептік көр­сеткіш көлеміндегі айыппұл төлейді. Ал бұл сома «көкесі» барлар үшін, тиын-тебен бо­луы мүм­кін... Браконьердің барлығы дерлік киікті мүйізі үшін өлтіретіні белгілі. Көбіне киік текесін көздейді. Бейресми деректер бойынша, киік мүйізі 30-40 мың теңгеге, еліміздің кейбір өңірлерінде келісі, тіпті 200 мыңға дейін бағаланады екен. Дәстүрлі медицинада дәрілік шикізат ретінде пайдаланылатын киік мүйіздері Қытайда 3-4 мың доллар төңірегінде қолдан-қолға өтеді. Қызылорда, Ақтөбе облыстарында жасырын түрде киік мүйізін сатып алатындар бар екені бейресми түрде еріннің емеурінімен ғана айтылады.
Болат АЙМАНОВ, «Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты» мемлекеттік мекемесі директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары:
— Ерекше қорғауға алынған резер­ват аумағы — қорғау, буферлік және яд­ро, яғни ұйытқы аумағы болып үшке бө­лінеді. Ядро аумағы резерват ау­мағының 75 пайызын алып жатыр. Киік­тердің жүретін, лақтайтын, күйекке түсетін жері, негізінен, осы аумақ. Қорғауға қиыны да осы жер. Себебі көліктер ескі. Екіншіден, мен биолог ретінде қауіп етіп отырған мәселе — инфрақұрылым дамуының табиғатқа әсері. Әрине, инфрақұрылымның да­муы ең алдымен, адам үшін керек. Алай­да табиғаттағы тепе-теңдікті де ұмы­туға болмайды. Мұны айтып отыр­ғаным, резерваттың жүрегі болып сана­латын ядро аумағынан өңірді Аста­на­мен жалғайтын күре жол салынып жатыр, бұл — бір. Ғасыр жобасы аталған Жезқазған-Бейнеу теміржол магистралі да ядро аумағынан өтеді, бұл — екі. Осы аумақ арқылы елордаға қарай газ құбырын тарту жобасын іске асыру жұмыстары басталды, газ құбыры да ерекше қорғалатын аумақтың үстін кесіп өтеді, міне, бұл — үш. Еліміз үшін маңыздылығы аса жоғары мұндай же­тіс­тіктерге мен қарсы емеспін, алайда Қор­шаған ортаны қорғау министрлігі, ға­лымдар, экологтер аталған ұлы жос­пар­лардың табиғатқа зиянының ықти­мал­дығын, мейлінше, азайту жолдарын қарастырғаны жөн. Киік – өте үркек жан­уар. Ертеңгі күні бұл жұмыстар сәтті жүзеге асса, өзіміз әзер дегенде санын өсіріп отырған киік саны 35-40 пайызға азайып кетуі бек мүмкін. Резерват ашыл­ғанда 7 мың болған киік саны қа­зір 80 мыңнан асты. Онсыз да олар жү­ретін, лақтайтын, күйікке түсетін жер ау­мағы тарлық ететіні аян.