Байлық көп, барлайтын маман жоқ

Менделеев кестесіндегі барлық элемент елімізден табылады деп жар салғанда дабысымыз жер жарады. Алайда сол жер астындағы қазба байлықты игеруге келгенде бүгінгі күні кежегеміз кейін кетіп тұрғаны рас. Әсіресе геологиялық барлау жұмыстары тағасына тас батқан аттай кібіртіктеулі күйде. Тіпті бұл сала шабынан түртпесе шабуды ойға да алмайтын шабан ат секілді. Осы саланың алға жылжуы үшін атқаратын шаруа шаш етектен.
«Қазақстан – 2020» бағдарламасында геология саласын реформалау және жер­асты байлығын игеруге басты басымдық берілген. Осы бағытты тиімді жүзеге асыру үшін бағдарлама құжатында тиісті мем­ле­кеттік органдар шикізат және өңдеу са­ла­сында жұмыс атқарып жүрген мамандар мен компания басшыларын ілкімді істі ілгерілету үшін жұмыла жұмыс істеуге үндеуде. Индустрия және жаңа технология­лар министрлігіне қарасты Геология және жер қойнауын пайдалану комитетінің төр­аға­сы Базарбай Нұрабаев жуырда Әулие­ата өңіріне ат басын бұрған болатын. Сон­да комитет басшысы жамбылдық жер қой­науын пайдаланушыларға еліміздің 2015-2019 жылдарға арналған ми­не­рал­ды шикізаттық кешенді дамыту бағ­дар­ламасына белсене атсалысуға шақырды. Ба­зарбай Нұрабаев: «Бүгінде әлем бо­йын­ша тау-кен өндіру ісі тұрақсыздық танытуда. Нарық та шатқаяқтап тұр. Жер­асты бай­лық­тары қоры таусылуға жақын, сапасы да жыл өткен сайын төмендеп барады. Жер қойнауын аршу жұмыстары аса тереңдікте жүргізілмейді. Басқа барлау жұмыстарын да қолға алу керек. Біздің міндетіміз – ішкі нарықты толықтырып, әлемдік нарықта елі­міздің мерейін асыру. Ұлттық ком­па­ния­ларға комитет тарапынан сауалдар жол­данған. Әлеуметтік кәсіпкер­лік кор­по­ра­цияларына да өздерінің нақты ұсы­ныстарын жолдауы керектігі ескертілген бо­латын. Геологиялық барлау жұ­мыс­та­рының 2015-2019 жыл­дарға арналған бағ­дарламасына келетін өздерінің жер қойнауын пайдалану туралы нақты ұсы­ныс­тарын жолдауы тиіс. Онда қар­жы­лан­дыру мәселесі де назардан тыс қалмауы қа­жет. Бағдарлама бойынша 594 мил­лиарда теңге көзделген, ал республи­калық бюджеттен – 165 мил­лиард теңге, инвес­тиция­дан 430 миллиард теңге жұм­салуы тиіс», – деген болатын. Жер қой­науын пайдаланушылардың ісі ілгерілеуі үшін не істемек керек? Геологиялық барлау жұмыстарының алға жылжуы үшін қандай шаралар қарастырылуы тиіс? Бұл бүгінгі күні басы ашық сұрақтардың бірі болып тұр. Расында, бүгінде геологиялық ақпа­ратқа қолжетімсіздік басым, оның құпия­лы­лығы басым. Осы салаға қатысты заңға толықтырулар мен өзгертулер енгізіліп, Парламентке ұсынылып қойды. Бірақ оның қашан мақұлданатыны белгісіз. Осы саланың жілігін шағып, майын ішкен ма­ман­дар қажетті мағлұматтық құпиялы­лы­ғын сақтау керек деп санайды. Алдағы уа­қыт­та еліміздегі аймақтардың ми­­­­не­ралды-шикізаттық базасын тере­ңі­рек зерт­теу қолға алынбақ. Тағы бір өзгеріс жыл­­дың аяғына дейін осы салаға қатысты шы­ғынды бонитетті жүйе бойынша қай­таратын болады. Мамандар осы салаға инвесторларды көптеп тарту үшін, оларға геологиялық барлау тартымды болуы үшін қаржылық жүктемені азайтуды ұсынып отыр. Геологиялық барлауда жаңа тех­но­логияны қолданушыларға коммерциялық пайда табуда бонустарды алып тастау, қосымша салықты алып тастау, компания­лар­ға пайызы аз несиелеуде жеңілдіктер болуы керек деп санайтындар баршылық. Сонымен бірге пайдалы қазбалардың есептемесі туралы ұлттық стандарттар жойылып, оны халықаралық стандарттарға сәйкестендірмек. Жер қойнауын пайда­ла­нушылардың айтуынша, осы салада қа­лыптасқан бүгінгі жағдай оларды қа­нағат­тан­дырмайды. Келісімшартты алу мен құжаттандыру ісі тым қиын дейді олар. Одан бөлек, аспанмен таласқандай алапат айыппұлдармен қорқытатындар да жоқ емес екен. Инвестициядан түскен табыстың жартысын аймақтарда қалдыру керек деп ұсыныс айтқандар да көп болды.
Сайын ҚЫДЫРМАНОВ, «Южказнедр» аймақтық департаментінің басшысы:
– Жамбылдық пайдалы қазбаларды игерушілер әзірге өте сылбыр. Олардан нақты ұсыныс аз. Келісімшартқа отырған 37 қазба байлықты игеруші өздерінің мін­деттерін орындамаған. Олар өздеріне ар­тылған міндетті орындауы тиіс, әйтпегенде келісімшартты жоғалтады.
Әрине, жеріміздің астында да, үстінде де игерілмеген қазба байлық жетерлік. Со­ған сай қолға алынып жатқан бағдар­ла­ма­лар да баршылық. Дегенмен басы ұран­датып басталып, аяғы құмға сіңгендей кү­міл­жіп аяқталмаса болғаны. Әйтпе­ген­де сол жерасты қазба байлықтардың еліміздің қазынасын қомақтыландыруға қосар үлесі мол болары сөзсіз. Кемшіліктің де орны толар, олқылық та орындалар, тозығымыз жаңарар, ілкі тұс іріктелер де­ген үміт басым.