Осыдан тура үш апта бұрын, нақтылап айтсақ, сәуірдің 25-і күні «Ономастика мәселелері бойынша Қазақстанның кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң күшіне енген болатын. Аталған құжатқа сәйкес, сыртқы жарнамаларда қате табылса, кәсіпкерлер 10-50 айлық есептік көрсеткіш, яғни 17-86 мың теңгеден астам айыппұл төлеуге міндеттеледі. Алайда Президенттің өзі қол қойған заңды орындап жатқан бизнесмендер жоқ. Қазақ тіліндегі жарнама сөздері мен атауларда жіберілген өрескел қателер бәз-баяғы қалпында көшелер мен сауда орындарында көздің «жауын» алып тұр. Астанадағы бір Шоқан Уәлиханов көшесінің өзінде мұндай қателерден көз тұнады.
Осы көшенің бойында тұрған үйлердің бірінде қазақ халқының біртуар азаматы, ғалым-этнограф Шоқан Уәлихановтың суреті салынған тақтайша да бар. Оны көргенде ел үшін, жер үшін, қазақ халқының тілі үшін кеудеңді мақтаныш сезімі кернейді. Алайда тура сол үйден қазақ тіліндегі сансыз жарнама қателері басталады. Оның ішінде киім-кешекті өлшеп сататын бір дүкен бар. Халық соны білсін деп, дүкен иелері көшенің сыртына «Салмакка киім» деген жарнама іліп қойыпты. Сірә, киім-кешегінің салмағын өлшеп, келілеп сататын болуы керек.
Көшенің қақ ортасында «Тұлпар» сауда кешіні бар. «Неге «кешіні?» дейсіз ғой. Себебі ғимараттың кіреберісінде тура солай жазылған, тіпті орталықтың ішінде орналасқан бейнеэкрандарда да «сауда кешінінің» қате жарнамасы айғайлап тұр. Сосын біз осы жердегі тағы бір жазуды түсінбей қалдық. Бір тақтайшаға «Жол үстіне көлікті тұраққа қоюға тыйым салынған» деп жазып қойыпты. Сонда автожүргізушілер көлікті жол үстіне де, тұраққа да қоя алмай ма? Жоқ, әлде нақты жол үстіне тұраққа қоюға тыйым салынған ба? Түсінсек бұйырмасын. Бәлкім, жолдың бойында көлікті қалдыруға болмас. Орыс тіліндегі нұсқасы соны айтып тұр.
Ал көпқабатты бір үйдің төбесінде орналасқан дардай бір жазудың қазақ тіліндегі жарнама екенін тек «қ» деген әрпінен ғана білуге болады. Құдды бір, орыстың «Поле чудес» телебағдарламасының қатысушысы секілді, жетпей тұрған әріптерді ойша іздейсің. Сосын барып: «А, таптым, таптым!» – дейсің, «Құрылыс корпорациясы» деген сөз жасырылыпты.
Шыны керек, бүгінде бәріміз де ана тілімізде жазылған осындай жарнамаларды сканворд-кроссворд шешкендей оқуға мәжбүрміз. Қазақ тіліндегі жарнаманы мұндай күйге жеткізген Астананың ірі құрылыс компаниясының мемлекеттік тілге деген көзқарасын осыдан-ақ байқауға болады.
«Мехколонна-56» кәсіпорнының да тілге деген құрметі аса байқалмайды. Кәсіпорын басшылығының «вентиляцияны» «ауаны жаңарту» деп қойғаны былай тұрсын, «құрылыстану» деген жаңа терминді тапқаны қызық. Біз «абайтану», «дүниетану» сияқты сөздерді білеміз. Бірақ «проектирование» деген сөзді «құрылыстану» деп аударып көрген емеспіз. Шамасы, бұл жарнаманы жасаған кезде, олар орысша-қазақша сөздікке де қарамаған. Соның салдарынан «жобалау» жұмысы «құрылыстануға» айналып шыға келді.
Міне, жоғарыда көрсетілген жарнама қателерінің бәрі де тек бір көшенің бойында ғана табылды. Одан тыс жерге шықсаң, одан да сұмдық жайттерге тап боласың. Мәселен, кейбір астаналық кәсіпкерлер әлі күнге дейін «дүкен» деген қарапайым сөзді жаза алмай жүр. Оның орнына «дукен» немесе «дукені» деп қоя салады. Ал Ықылас Дүкенұлы көшесіндегі 30-үйде орналасқан «Аю» атты дүкеннің маңдайшасында ол да жоқ. «Дү» және «і» әріптері ғана тұрғалы біраз болды. Ал орыс тіліндегі «магазин» деген сөздің жеті әрпі сап-сау тұр.
Негізі, елорданы ерінбей араласаң, бұдан да сорақы әрі күлкілі жарнамаларды кездестіруге болады. Осыдан бірталай уақыт бұрын Бөгенбай даңғылы мен Әуезов көшесі қиылысында әлемге әйгілі бір брендтің «Сеть свадебных салонов» деген дүкені ашылған болатын. Бас кезінде олар бұл сөз тіркесінің қазақ тіліндегі аудармасын былай деп жазды: «Үйлену тойы салондарының ауы». Иә, дәл солай, «сеть» деген сөзді «ау» деп бадырайтып қойған, тіпті диодтық жарықпен жасатып, күні-түні жарқыратып қойған кездері болды. Қазір ол жазу басқаша, «Тойдын салонының желісі» болып өзгертілді. Бірақ мұнда да әріп қатесімен қатар, сөйлем құрылымының да бұрыс екенін байқау қиын емес. Оны «Үйлену тойы салондарының желісі», ал бір қатарға сыймаса, «Той салондарының желісі» деп те беруге болады ғой. Сол сияқты, Оңтүстік-Шығыс шағын ауданында орналасқан бір дәмхананың иесі «живая музыканы» қазақшалап, «тірі әуен» деп көше бойындағы маңдайшаға шығарып қойды.
Бір өкініштісі сол, бүгінде жарнама қателерін түзетуді көздейтін заң қабылданса да, «сауатсыз» кәсіпкерлерді жазалаудың нақты тетігі әлі жоқ.
Светлана СҮЛЕЙМЕНОВА, Астана қаласының Тілдерді дамыту басқармасының ономастика жұмысы бойынша бөлім меңгерушісі:
– Шыны керек, заң қабылданса да, оны іске асыру тетіктері, яғни жарнама қателерін түзетуге міндеттейтін шаралар әлі де қарастырылмаған. Бізге жоғары жақтан бір нұсқау түсуі керек. Әзірше қате жарнама үшін жазалап, айыппұл салу туралы ешқандай тапсырма берілген жоқ. Негізі, бұл жұмыс прокуратура арқылы жүргізіледі. Біз тиісті хатпен бірге тексеріс жоспарын жіберіп қойдық. Бірақ оның алда қалай болатыны белгісіз. Былайша айтқанда, Үкімет бізге қате жарнамалар үшін айыппұл салуға рұқсат беруі керек. Сонда ғана біз оның барлығын өзгерте аламыз. Бұған дейін біз жарнама қателерін заңсыз тексеріп, түзетуге кеңес беріп көрдік. Кәсіпкерлер «өзім би, өзім қожамын» деген сыңай танытып, қолды сілтей салатын. Ондай адамдарға біз не істей аламыз? Қолымызда нақты жазалау құқығы да жоқ қой.
Тақырыпқа тұздық
Таяуда төтенше жағдайлар министрі Владимир Божко 62 өрт сөндірушінің қосымша жұмыс істеп, нан тапқаны үшін жұмыстан шығарылуына байланысты «Заңның аты – заң. Ал заң орындалу керек» деген еді міз бақпай. Сол айтпақшы, жарнама қателерін түзететін заң да неге тура солай орындалмайды? Мәселе қазақ тіліне келгенде неге «заңның аты – заң, орындалуы тиіс!» дей алмаймыз? Неліктен майырылып қала береміз?