Күні кеше статистика агенттігі қазірде елдегі күнкөріс себеті 17 353 теңгені құрағанын, өткен жылдың мамыр айымен салыстырғанда, бұл көрсеткіш 7,7 пайызға өскенін мәлім етті. Сол-ақ екен, нақ осы күнкөріс себетіне қатысты мәселелер көкейін тесіп жүрген біраз қауым өзіндік пікірлерін айтып, «тиісті орындар бұқараның қамын ойласа, күнкөріс себетін қайта қарау қажет» десті. Жалпы, күнкөріс себетіне қатысты еліміздің Тағамтану академиясының мамандары тұтыну себетіндегі азық-түлік түрлерін 15-тен 43-ке дейін көтеру қажеттігін баса айтуда. Бұған қоса қайсыбір сарапшыларымыз да «күнкөріс себетін қайта қарап, оның ішіне коммуналдық төлемдер, телефон қызметі, дәрігерлік көмек, киім-кешек шығыны, қоғамдық көліктерге кететін шығын тағы басқа әлеуметтің қажетін өтеуі тиіс қызметтер енгізілуі тиіс» деп отыр. Ендеше, сараптап көрелік...
43 түрлі тағам жеу де – бір арман
Бағамдасақ, мамандардың «күнкөріс себетіне 43 түрлі тағам енгізу керек» деп тақымдауында өзіндік астар бар. Мысалы, біздегі күнкөріс себетінің 60 пайызы азық-түлік өнімдері болса, қалған 40 пайызы – халыққа қажетті тұрмыстық күнделікті тұтыну тауарлары. Бұдан шығатын қорытынды: күнкөріс себеті 17 353 теңгеге есептелсе, халық соның 11 мың теңгесін азық-түлікке жұмсайды, ал қалған 6 мың теңгесіне кіржуғыш заттарын және де тұрмысқа қажетті дүниесін түгендейді. Мұны ескерген мамандар «ай сайын 11 мың теңгенің көлемінде ғана тамақтанып салауатты өмір сүру мүмкін емес, сондықтан қарапайым халықтың жайын ойласақ, күнкөріс себетін тез арада қайта қараған жөн» дейді.
Мейрам ҚАБДРАХМАНҰЛЫ, сарапшы-маман:
– Біздің халыққа 43 түрлі тағам жеу қазір арман болып тұр. Өркениетті елдердегі тәрізді бізде әр отбасы толыққанды тамақтану жүйесін қалыптастыра алды десек, біз қатты қателесеміз. Себебі біздің елде тапқан табысы мен күнкөріс деңгейі қабыспайтындардың қарасы көбейген. Мысалы, 17 мың теңгеге қалай жан бағуға болады? Бір айға азық-түлік ең жоқ дегенде 50-60 мың теңгеге шығатынын біз білеміз. Халықтың ең көп тұтынатын тауары: нан, сүт, еттің бағасы күн сайын өсім беруде. Болашақта халық тұтынатын тауар бағасының төмен түсетініне ешкім кепілдік бере алмайды. Керісінше, баға әлі де өседі. Осыны ескеретін болсақ, бізге күнкөріс себетін қайта қарау керек. Себебі қазір біз әлеуметтік аз қамтылған топқа салмақ түсіріп отырмыз. Сол әлеуметтік аз қамтылған топтың қолында тіпті 17 мың теңгені де таба алмай жұмыссыз жүргендері де бар. Күнкөріс деңгейі елдің орташа жалақысына қарап есептелетіндіктен, бізге нақ қазір орташа жалақы көлемін 120-150 мың теңгенің көлеміне дейін өсіріп, күнкөріс себетін 30 мың теңгенің айналасында қайта жіктеу қажет. Сонда орташа шаруаға азық-түлігін түгендеу жеңіл болады. Ал әлеуметтік аз қамтылған, мемлекеттен әлеуметтік көмек алатындарға қатысты айтарым, олардың да мемлекеттік төлемдеріне үстеме косылуы керек. Сонда ғана халықтың күнкөрісі жеңілдеп, иығындағы жүк түседі.
Әкімдер қызықты механизмдер ұсынуы керек
Абзалында, күнкөріс себетін сөз еткенде қазіргі баға жыл өткен сайын жылдамдығын асырып отырғанын тілге тиек еткен мамандарымыз болашақта бұл ретте жергілікті әкімдер арнайы шаралар ұсынса дейді. Мәселен, тауар бағасының анағұрлым шарықтап кетпеуі үшін жергілікті жерлерде тауар бағасы арзандатылған жәрмеңкелер жиі өткізілуі керек. Әкімдер жергілікті кәсіпкерлерге тауар бағаларын өсірмеуі үшін қызықты механизмдер ұсынулары керек. Бұған қатысты мамандар «әкімдер тауар өндірушілерге тауарыңның бағасын сәл арзандатсаң, жергілікті бюджетке салық төлеуде сәл жеңілдіктер болады деген тәрізді қызықты ұсыныстар айтулары керек» деседі.
Айдар АХМЕТБЕКОВ, заңгер:
– Қазір қаншама жылдан бері коммуналдық төлемдер бағасы өсім беруде. Зейнеткерлерге тіптен қиын. Біздің қоғамда 20 мың теңгеге жетер-жетпес зейнетақы алатын зейнеткерлер де баршылық. Олардың қайсыбірі осы қаражатқа ас-ауқат ала ма, болмаса дәрі-дәрмегін ала ма, шарықтап кеткен коммуналдық төлемді төлей ме, болмаса басқа қажетін өтей ме? Айталық, алысқа бармай-ақ көрші Ресейді мысал етсек, Ресейде күнкөріс қоржынына телефон қызметі (тіпті ұялы телефонға бірлік салуға кететін қаржы мөлшері), коммуналдық төлем мөлшері, дәрі-дәрмек, киім-кешек шығыны – барлығы қарастырылған. Негізінде, тұтыну себеті жайлы сөз еткенде елдегі тауар бағасын да бағамдау керек. Мысалы, бізде бір лимонның бағасы – 100 теңге, ал Қытай елінде тура сол лимон біздің теңгеге шаққанда 15-ақ теңге тұрады. Тауарлары арзан болғанымен, Қытайдың күнкөріс себетіне енетін тауарлар түрі біздің елмен салыстырғанда төрт есе көп. Оларда күнкөріс себетіне енетін қызмет түрі 45-тен асады. Ал бізде бұл қызмет түрі санаулы ғана. Сондықтан біз үшін күнкөріс себеті тізімін қайта қарап, ондағы қызмет түрлерін көбейткен жөн. Бұған қоса азық-түлік тізімінің де ұлғайып, соған орай халыққа жалақы да төленуі керек. Шындығында, біздегі күнкөріс себетіне ай сайын 100-200 теңге көлемінде қаржы қосылып отырады. Бірақ қашанғы халықты емексітеміз?!
Сауда-саттықтың 50 пайызын мемлекеттік ету керек
Бұдан соң тұтыну себетіне қатысты мамандардың тағы бір айтары, елде сауда-саттық саласында мемлекеттік дүкендер ашуды қолға алған жөн. «Мұндай мемлекеттік сауда нүктелерін ашу, халықтық дүкендер желісін құру – инфляцияны тежеудің алғышарттарының бірі. Егер әр қалада кемінде бес-алты ірі көлемде мемлекеттік сауда нүктелері ашылып, сол сауда нүктелеріндегі баға мөлшері қатаң бақылауға алынатын болса, халықтың қалтасындағы қаржысы үнемді жұмсалатын болады» деседі мамандар. Бұған қоса сарапшыларымыздың пайымдауынша, күнкөріс себетін өсіру үшін елдегі кедейшілік мәселесін де жіті бақылап, талдап таразылауға алған жөн екенін алға тартуда. Жалған статистика беріп, кедейшілік мәселесін азайтып көрсеткеннен күрделі мәселелер шешілмейді.
«Жалпы, мәселенің арғы төркініне үңілсек, тығырықтан шығаратын мынадай тетіктер бар: ол үшін, біріншіден, елде дайын өнім өңдеу саласына жан бітіруміз керек. Бұдан соң кезіндегідей халықты азық-түлік өнімдерімен және тұтыну тауарларымен қамтамасыз ететін мемлекеттік дүкендер болуы тиіс. Міне, осы алғышарттарды сауатты орындауға кіріскен кезде халықтың күнкөріс қамы да жеңілдейді. Елде делдалдарсыз отандық тауарлар саудаға шығарыла бастайды. Бастысы – күнкөріс себетіне енетін тауарлар бағасы арзандайды. Бұдан соң халықтың да тұрмысы жеңілдей бастайды» дейді мамандар.