Соңғы бірнеше жылда сутекті таза энергия көзі ретінде пайдалану әлемде танымал бола бастады. Жаңартылатын энергияның халықаралық агенттігінің (IRENA) болжамдары бойынша, 2050 жылға қарай сутегі жалпы әлемдік энергия тұтынудың 12%-ын өтей алады. Бүгінгі таңда көптеген дамыған елдер сутегін өндірудің ірі кәсіпорындарын құруда. Ең бастысы, сутегі энергиясы Еуропалық Одақ елдерінде төленеді, дегенмен Қазақстан таза отын өндіруде өз орнын табуға тырысып, шет қалмады.
Ғалымдар әлі күнге дейін экологиялық таза энергия көздерін іздеуде. Бүгін сіз алып жел генераторларымен немесе күн панельдерімен, ядролық реакторлармен және биоотынды резервуарлармен ешкімді таң қалдырмайсыз. Планетаның жер қойнауындағы қазба қорлары шектеулі, ал оларды өндіру күрделене түседі, қауіпті, табиғатқа зиянды және қаржылық тұрғыдан қымбатқа түседі.
Жаңартылатын энергия көмірсутектерге балама болды, бірақ олар әлі күнге дейін әлемдегі өндірілетін энергияның аз пайызын құрайды. Бүгінгі таңда әлемдегі көмір мен табиғи газға жалпы көлемнің 50% - дан астамы тиесілі. Гидроқұрылыстардан алынатын энергия үлесі - 16 %, ядролық - 10% құрайды. Жел және күн энергиясына тиісінше 5 және 2,6% ғана келеді.
Жаңартылатын энергия көздері Еуропаның, Азияның және АҚШ - тың дамыған елдерінде көп қолданылады, ал басқа мемлекеттер үшін "таза отын" қол жетімді емес сән-салтанат болып табылады. Мәселе мынада, ең аз шығарындылары бар энергия өндірісі жаңа технологиялық шешімдерді, елеулі инвестицияларды және тиісінше білікті кадрларды талап етеді.
Табиғи газ бағасының өсуіне және негізгі энергия көздерін жеткізудің үзілуіне байланысты 2021 жылы басталған әлемдік энергетикалық дағдарысты ескере отырып, ЖЭК-ке сұраныс тек қана өсетін болады.
Жасыл сутегі-мұнайға балама?
"Жасыл" сутегі (H2) немесе оны Климаттық бейтарап сутегі деп те атайды, судың электролизі арқылы алынады. Электролиз су молекулаларын екі элементке бөлуге мүмкіндік береді: оттегі және сутегі. Бұл жағдайда ыдырау реакциясы нәтижесінде алынған сутегі ең таза отын болып табылады. Ғалымдардың пайымдауынша, бұл болашақта мұнай, газ және көмір сияқты дәстүрлі энергия көздерін алмастыра алады.
Алайда сутегі экономикасына апаратын жол оңай емес. Бұл мәселеде "жасыл" сутегі өндірісінде қолданылатын технологияны анықтау маңызды. Технологияның өзі отынды мүмкіндігінше арзан, бірақ сонымен бірге экологияға зиян келтірместен өндіруге мүмкіндік беруі керек.
Мысалы, "көгілдір" сутегі табиғи газдан өндіріледі, сондықтан мұндай өндірісті толығымен экологиялық таза деп атауға болмайды, өйткені атмосфераға көмірқышқыл газы шығарылады. Жыл сайын планетада 70 миллион тоннаға дейін "көк" сутегі шығарылады, демек, көміртегі бейтараптығы туралы айтудың қажеті жоқ. Алайда Қазақстанда бұрынғысынша тек "сұр" сутегі (метанды пайдалана отырып) өндіріледі. Ол "көгілдір" әдіспен шығарылады, бірақ қоршаған ортаға парниктік газдар одан да көп шығарылады.
"Жасыл" сутекті өнеркәсіпте де, көлікте де әртүрлі салаларда қолдануға болады. Сонымен қатар, сіз оны бірнеше жолмен ала аласыз, бірақ тек ЖЭК көмегімен, әйтпесе бұл отын экологиялық таза болмайды. Мысалы, Климаттық бейтарап сутекті гидроэлектр станцияларында, АЭС, жел электр станцияларында, тіпті күн энергиясын қолдана отырып жасауға болады.
Қазақстанда "жасыл" сутекті қайда өндіреді?
Қазақстан Үкіметінің жоспарлары бойынша 2060 жылға қарай ел көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге тиіс және сутегін пайдалану бұл мәселеде басты орын алады. Бір жыл бұрын Мемлекет басшысы бейінді министрлікке сутегі энергетикасын басымдыққа айналдыруды тапсырды. Президент бұл жас салаға инвестиция тарту қажеттігін, сонымен қатар елдегі сутегі индустриясының дамуын жеке өзі қадағалайтынын атап өтті.
"Жасыл" сутекке қатысты Қазақстанда үлкен жоспарлар бар. Ел ішкі нарық үшін экологиялық таза отын өндіріп қана қоймай, экспорттауды да жоспарлап отыр. Мұның бәрі Біз жылдық көлемде өндірілетін миллиондаған тонна туралы айтып отырмыз.
Республикада жасыл сутегі саласын дамыту әлеуеті айтарлықтай жоғары, Қазақстанда таза сутегі өндірісіне қатысатын жел станцияларын салуға болатын кең аумақтар бар. Сонымен қатар, елдің орталық, солтүстік және батыс бөліктерінде жыл бойы тұрақты және күшті жел соғып тұрады. Индустрия министрлігінің деректері бойынша, жалпы алғанда, Қазақстанның жел энергиясын өндіру бойынша мүмкіндіктері 1 триллион кВтсағ-қа жуық деп бағаланады. Сонымен қатар, оңтүстік және батыс аймақтарда күн энергиясын дамытуға болады, бұл "жасыл" сутекті алудың тағы бір көзі. Ең батыл болжамдар бойынша республикада таза отынның 10 әлемдік өндірушісіне кіруге барлық мүмкіндік бар.
Қазақстанда климаттың мүмкіндіктерін (желдің күші мен Күннің энергиясын) пайдалы арнаға бағыттай отырып, пайдалану туралы шешім қабылдағанға ұқсайды. Осылайша, елімізде Азиядағы ең ірі "жасыл" сутегі өндіретін зауыт салу жоспарлануда. Болашақ өндіріс орны Маңғыстау облысы болады. Рас, жоба неміс және швед инвесторларымен бірге жүзеге асырылады. Зауыт жел электр генераторларын, сондай-ақ күн электр станцияларын салуды көздейді. Жоспар бойынша бұл қуаттылықтар жыл сайын екі миллион тоннаға дейін жасыл сутегі шығаруға жеткілікті болады. Алайда, мұндай маңызды өндірісті салу және іске қосу үшін бірнеше жыл қажет болады.
Өндірістерден басқа, Қазақстанда сутегімен автожанармай құю станцияларының құрылысы жоспарланған. Жоба еуропалық әріптестерімен бірге іске қосылады, бірақ Франциядан. Айтпақшы, Италиядан келген инвесторлар 2022 жылы БҚО-да жасыл сутегі алу бойынша пилоттық жобаны іске қосуға дайын.
Жақында елде жасыл сутегі Альянсы құрылды. Оған тек қазақстандық технологиялық компаниялар ғана емес, еуропалық компаниялар да кірді. Бірлестіктің мақсаты-республикада жасыл сутегі өндіру жөніндегі технологияларды бірлесіп дамыту, сондай-ақ Жасыл экономика саласында озық идеялармен алмасу.
Сутегі өндірісінде тағы не ескеру керек?
Жасыл сутекті пайдаланудағы тағы бір маңызды мәселе-оны сақтау және тасымалдау. Сутегі өндірушісі үшін оны сақтау үшін үлкен резервуарлардың болуы маңызды. Сонымен қатар, бұл газ тәрізді немесе сұйытылған болатынын анықтау керек. Мәселе мынада, метан экспорты кезінде қолданылатын дәстүрлі құбырлар сутекті тасымалдауға жарамайды. Сутектің тағы бір ерекшелігі - бұл ауада өте жанғыш, яғни сутегі өндірісіндегі қауіпсіздік атом электр станцияларының деңгейінде болуы керек.
Бүгінгі таңда таза сутектің танымалдығы бүкіл әлемде өсіп келе жатқанына қарамастан, оны "өндірудің" құны әлі де өте жоғары. Бұл факт әлі күнге дейін оны өндірудің нақты пайдасы туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Бірақ сарапшылардың пікірінше, болашақта технологияларды жеңілдете отырып, жасыл сутекті алу шығындары соншалықты төмендейді, ол газ бен мұнайдың бағасы бойынша бәсекелесе алады.
Қазақстан сияқты елдер қазір не істеп жатыр? Ең бастысы, халықаралық сарапшылар атап өткендей, жасыл энергетиканы дамытуға қолайлы инфрақұрылымды тезірек жолға қою керек. Бірінші кезекте елімізде өндірілетін электр энергиясының жалпы көлеміндегі ЖЭК үлесін (күн мен жел) арттыру қажет, әзірге бұл көрсеткіш жыл сайын өсім көрсетіп отырғанына қарамастан, 4% - дан аспайтыны белгілі. Болашақта жаңартылатын энергия көздерінің қуаты жасыл сутегі энергия жүйесін дамытудың негізгі платформасы болады.
Әлемдік энергетикалық дағдарысты ескере отырып, сутектік жарыс таяудағы онжылдықта жалғасады деп болжауға болады және Қазақстан осы тауашаны иелену мүмкіндігін жіберіп алмауға тиіс. Бұл, әсіресе, Республика өзінің энергия тасымалдаушыларын Еуропаға экспорттау арналарымен байланысты проблемаларға тап болған кезде өзекті болып отыр.
Айнұр Нұрсабет