Талғат КЕҢЕСБАЕВ: ЛЕНИННІҢ БӘТЕҢКЕСІ
Белгілі жазушы, «Моцарт» романы, «Үнсіз нота», «Лениннің бәтеңкесі», «Гауһар», «Ойшоғыр» т.б. әңгіме-повестерімен жаңашыл әңгімелерімен қазақ оқырманына танылған Талғат Кеңесбаев мезгілсіз дүниеден өтті.
Талғат Кеңесбаев 1961 жылы 15 тамызда Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Сарыжал ауылында дүниеге келген. 1992 жылы Семей педагогикалық институтын тәмамдаған. Жазушы. Алғашқы шығармалары 1980 жылдары баспасөзде жарияланды. 1988 жылы республикалық «Жігер» фестивалінің лауреаты атанды.
Тұңғыш кітабы «Француз әтірінің иісі» 1990 жылы жарық көрген. 2017 жылы «Ұлт болмысы» журналы ұйымдастырған «Ұлт болмысы» әдеби конкурсында бас жүлдені иеленді. Қаламгердің артында қалған бала-шағасына, туыс-туған, ет-жақындарына қайғырып көңіл айтамыз.
ЛЕНИННІҢ БӘТЕҢКЕСІ
А, дүние, дүние,
Ақылға сонда кім ие?
Шәкәрім
Шошып оянған...
Осыған өте ұқсас қорқынышты түсті бұрын да көрген. Бес жыл бұрын облыстық мәслихатқа депутаттыққа үміткер болғанда. Нақтысы сайлаушыларына қытайдың қантын тегін таратып жүрген кәсіпкермен үзеңгі қағыстырып мәреге жеткен кезде. Сегіз адам. Алтауы төбе басына шыға алмаған. Көтерілген кәсіпкер мен Жазушы. Алда екінші айналым. Шешуші. Сайлау комиссиясы мен төрағасының шешімі баспасөзде жарияланды. Жазушы өзін жеңіске жеткендей сезінді. Кәсіпкермен тең түсті. Тіпті, біраз дауыс артық алды. Қолдаушы, тірегі жоқ Жазушы екінші айналымға шықты. Теледидар, газет, радио күндіз-түні ақша шашқан Кішкентайды мақтады. Бұл жаяу жүрген. Тоңған. Әу баста республикалық беделді газеттің меншікті тілшісі, бір прозалық кітаптың авторын жігіттер, студенттер қолдауға келген. Ақшасы жоқ екенін біліп біразы Кішкентайдың компаниясына кеткен, қалғандары теріс айналған. Бұл жалғыз қалды. Бірақ... бірақ... екінші айналымға шыққан. Халық қолдаған. Сол күні қорқынышты түс көрген.
Бүгін тағы көрді. Түсті. Шошып оянған. Баяғы сол базар екен дейді. Ағыл-тегіл адам екен дейді. Жалаң аяқ, жалаң бас қалың саудагерлердің алдында қайыр сұрап сұңқылдап отыр.
Терісаққан. Адамдар. Ала қап арқалаған, арақ, темекі сатқан өңкей жайсандардың ортасында Жазушының жалғыз өзі. Домбырасының құлақ күйін келтіріп алды да, әнге басты.
Бәрі аңтарылып бір сәтке қарады. Қарады. Ән салған шерлі қайыршы Жазушыға. Жұлым-жұлым жүдеу адамға.
Дертімді менің қозғама
Онсызда ғұмыр аз ғана,
Бәрі күбірлеп сөйлей бастады. «Апыр-ау, дауысы таныс». «Мынау, әлгі...».
Адасып жүрген ақбөкен,
Қайжаққа ауып барасың,
Қай жерден пана табасың.
Өзегі өксік дүние-ай,
Өртеніп іштен жанасың.
Ақбөкен-ау, ақбөкен...
«Ей, бейшара-ай».
«Осы жігітті қайдан көрдік...»
«Полигонда ақбөкен қырылып жатыр деп алғашқы дабыл қаққан осы жігіт емес пе?»
«Бір кезде жап-жақсы жазушы еді».
«Иә, әлгі миллионердің карманный жазушысы емес пе?»
Бәрі бұған мүсіркеп бір-бір доллардан тастады. Мың-миллион адам. Көк қағаз аспаннан жапырақтай жауды. Байқап тұр, тұп-тура 30 кг болды. Бұндай қуанбас. «Мамама үй әперем». Қайдан шыққаны белгісіз, бастығы жетіп келсін. «Сен сияқты бичке доллардың керегі не, сен менің идеологиялық құлымсың...»
Жазушы басын изеді.
«Мен саған бес жыл бойы айлық төлегем».
Басын шұлғыды.
«Сен мені сатып кеттің, оңбаған сатқынсың, жақсылықты білмеген итсің».
Бірдеңе айтқысы келген. Тілі күрмелді. Кішкентайдың мысы басты. Кір-кір тырнағымен жұлым-жұлым кеудесін тырналай берді.
-Ха, ха, жыласаңшы, сенің көз жасыңды, жалынғанынды көрсем, жаным рақаттанып қалады. Жалын кәне, жыла, жыла.
Бір тепті де, алдындағы доллардың бәрін жинап алып кетіп барады.
Жазушы зар иледі: «Мамама үй әперейін деп едім. Тым құрмаса үш килосын тастап кетші... Бес жыл күндіз-түні шапқылағанымда үш килограмдық еңбегім жоқ па?».
Тағы тепті. «Мен саған айлық төлегем».
Жазушы зар еңіреп жылады.
Кішкентай ұзап барады...
Шошып оянған. Ағыл-тегіл жылап жатыр екен. Қуанды. Түсі болғанына. Түнемелден шығып мұздай суға жуынып алды. Гүлім мен ұлы диванда жатыр. Быжылдап тұрған телевизорды өшірді. «Мен жаман түс көріп жатқанда, шешесінің бауырына тығылып ұйықтап жатқанын қарашы» деп ұлына іштей кіжініп алды. Келіншегі оқушыларының дәптерін қарап тастапты. Ac үйге кіріп, суық шәй ішті. Радионың құлағын бұрап еді, гимнді баяғыда ойнап кеткен сияқты. Үнсіз.
Жылы жамылғы жапты. Гүлім ұйқысырады. «Ертең айлық бере ме екен?» Жүрегі шым етті. «Айналайын, Гүлім менің, мені сен ғана түсінесің». Гүлім - Күнім сенен басқа кімім бар?» Жүрегі шым-шым етті. Қапсыра құшақтады. «Папасы, қойшы, таңертең бірінші сабағым бар». Қоймады. Гүлімді құшақтап жатып ұзақ ойланды. «Мен неге осындай бейшара болып қалдым, адал жұмыс істемедім бе, еңбегім неге жанбайды». Жүрегі шаншып-шаншып кетті. Думан шешесін іздеп қыңқылдап жылады. «Бар, түнемелге барып жат, мен қазір...» Сүйретіліп орнынан тұрды. Балконға шықты. Аспаннан сол сәт бұны тосып тұрғандай жапалақтап қар жауды. Алғашқы қар. Әппақ. Есіне түсті. Баяғыда Алматыдан «День Валентинада» Гүлімге хат жазған. Жауап жоқ. Телефон шалған. «Аға, сізді тыңдап тұрмын». «Аға, бір құрбымның туған күніне бара жатыр едім...» қатты қызғанатын. Сол Гүлімге екі жылдан соң қолы жеткен. Думан дүниеге келгенде жер бетінде бұдан бақытты адам жоқ еді. Ұлын перзентханадан көтеріп алып шыққан. Сол кездегі қуаныш. Жүрегі бұлқынды.
-Папасы, тоңасың ғой.
Екеуі аппақ қар құшағына құс болып бірге ұшатындай. Қалықтап, сонау ғажап әлемге ұя салатындай. Келіншегі оның иығына курткасын жапты да, кұшағына ене түсті.
Гүлімнің шашынан сипады. Көзінен, ернінен сүйді.
-Ақылдым менің.
-Не ойлап тұрсың?
-Кімді деші? Сені, Гүлім! Тек сені ғана!
-Қойшы.
-Рас айтам, баяғыда «День Валентинада» саған жазған хатымды ойлап тұрмын.
-Жаным менің!
Гүлім күйеуінің мойнына асылды. Еркеледі. «Қойшы, сенің Алматыдан жазған хатың есімде жоқ курстастарыңның біреуіне жазған хатынды айтып тұрған жоқсың ба?»
Жазушының жүрегі тулап-тулап кетті. Зымыраған уақыт-ай. Кеше ғана екі бөлмелі үй алған сияқты еді. Думан биыл мектепке барды. Тек жұмыс... бәрі жақсы еді, бастығы...
Қар. Аппақ. Әдемі. Момын. Сонша нәзік. Ақырын-ақырын жауып тұр. Мәңгілік тыныштық. Сұлулық. Осының бәрін өзі бұзды. Бір-ақ ауыз сөзбен.
-Думанға қысқы етік...
Келіншегі құшағынан шығып, үйге кіріп кетті. Жазушы алғашқы қарға қарап ойланып тұр. «Адам қызық, бір сұлулықты көрсе, бір байлықтың шеті көрінсе мәңгілік екен деп ойлайды. Мына жауған қарды боран ұшырады, аяз қатырады, көктем келіп ерітеді. Жаз болады. Маса, шыбын-шіркей. Күзді аңсайды. Одан қайтадан қыс келеді. Өстіп быжырынып-тыжырынып жүргенде, өмірдің өткенін де білмей қалады». Өзіне-өзі ыза болады. «Осы менің басым істемейді, әйтпесе жұмыстан босаймын ба?». Шашына қонған қарды сілкіп тастап еді, мұрнына жарған қауынның исі келді. Тоңып кетті. Ішке кірді. Кеш болса да Гүлім телефонмен сөйлесіп жатыр.
-Мама, ренжімеңіз, папам ұйықтап жатыр ма? Жо, жо-жоқ... ертең бірінші автобустан ақша, ет, күріш, егер бар болса, біраз май беріп жіберші. Думанға етік...
Түнемелге кіріп кетті. Басын жастықтың астына тығып, ештеңе естігісі келмеді. Бірақ кеудесін тырнаған ыза-кек маза бермеді.
«Баяғыда,- деп ойланды Жазушы, -Жеңіске жетіп тұрғанымда ағаларым алдыма келгесін, Кішкентайға жолымды бердім ғой. Бұл жолын бермесе, Нәуке ағасы Парламентке өте алмайды екен. Екі күш, екі кандидат Нәукең мен Кішкентай бірігуі керек. Әйтпесе дауыс бөлінеді.»
Сайлау біткесін Жазушы онсыз да сұрқы кетіп тұрған қаланы алабажақ қылғысы келмей, өзінің суреттері, бағдарламасы ілінген жерлердің бәрін тазалап шыққан.
Ой. Ой. Ойлар...
Күн-түн демей жұмыс істеді. Республикалық басылымның бәріне шығарды. Мақтады. Болашағына сенді. Облыстық мәслихаттың депутаты ретінде бүкіл ел білді. «Қайырымды. Білімді қазақтың азаматы осындай болсын. Қалай бағасын білмей жүргенбіз». Тандайын қаққандардың қатары көбейді. Кішкентайдың имиджі көтерілді. Мерекелі, даталы күндерде бастығы теледидар мен радио, газет бетін босатқан жоқ. Осының бәрін Жазушы жазған. Жазушы жасаған. Оны бір құдай мен бастығы ғана біледі. Енді, міне, жұмыстан бос. Ешкімге керегі жоқ. Бес жыл. Бақандай бес жыл күндіз-түні шапқылаған. Өзімен бірге істеген жігіттер бір үй, бір мәшине алған. Жазушыға велосипед те бұйырмады. Енді, міне, баласының аяғына етік алып беруге шамасы жоқ. Жұмыссыз. «Жоқ. Жоқ...»
Далада алғашқы қар жапалақтап жауып тұр.
Жазушы үнсіз жылады.
Қорланып...
***
Жазушы күйіктен ішіп кетті. Басқа амалы құрыған. Өзгерген. Нұр шашып тұратын көздері кіртиіп, сөйлеген сөздері бұзылып көшеде кездескен танысына тура қарамай алға тарта беретін болтан. Тозған. Бір жақсысы таңертең келіп, кешке сүріне-қабына төсегіне кеп құлайтын көрінеді. Айықтырғыштың босағасынан аттап, халық әндерінің біразын сонда орындапты. Таныс полицей үйіне әкеп тастапты. Бірде ұрлық жасады. Кәдімгі мемлекеттік деңгейдегі ұрлық. Оған өзі ұялған да жоқ. Ол былай болған. Ертістің жағасындағы күн көсем Лениннің ескерткіштерінің біреуін әлдекімдер көтеріп алып кетіпті. Білетіндердің айтуынша түрлі-түсті металл сынықтарын қабылдайтын жерде өңделіп, қытай асып кететін көрінеді. Ұрлағандар өзі сияқты тәжірибесіз екенін Жазушы сезген. Өйтпей ше, күн көсемнің екі үлкен бәтеңкесін қалдырып кетіпті.
Ол ұзақ ойланды. Бәтеңкеге қарап. Таза мыс. Тәп-тәуір ақша. Расында мол ақша екен. Қол шанаға салып алып, қабылдау пунктіне тапсырғанда оған көзі анық жетті. Содан бері аузы аққа тиіп, қолы ұзарып, паркте саяси әңгімелерді бірге айтып, бас жазатын жігіттердің алдында беделі өсіп-ақ қалды.
Тағы бір байқағаны – ешкімнің ештеңеде жұмысы жоқ екен. Лениннің бәтеңкесі салынған шананы көшеде сүйретіп келе жатқанда бір адам «Шырағым, мынауың не?» деген жоқ қой.
Кеше драматургияны қолға алып жүрген бір жігітпен кездесіп қалған. Әй, бір жақсы азамат. Жазушыны керемет сыйлайды. Бұл да оның 50 беттік пьесасын бастан-аяқ қайта жазып, тыңнан кейіпкерлер қосып, жөндеп берген. Екеуден-екеу отырып бір сілтеген. Арғы жағы бұлыңғыр. Есінде қалғаны...
-«Аға, менің пьесамды үстінен қарап шыққаныңызды ешкімге айтпаңызшы... Сізді жұмыссыз қалдырмаймын. Жігіттерге айтып бірдеңе қылармыз.
-«Рахмет, бауырым, маған сенің жаның ашымағанда кімнің жаны ашиды. Қай жерге барсам да «Кішкентайдың советнигі едің ғой»- деп бетіме басады.
-«Сізге Волга беріп еді ғой».
-«Әй, әкеңнің»... – деп ыза болғаны соншалық, алдында тұрған қырлы стақандағы көкпеңбек арақты тартып жіберген.
... Шөлдеп жатып оянды. Түсінбей қалды. Өз құлағына өзі сенбеді.
«Жай шақырттың ба?»
«Қайдан жай болсын, анау әлі жатыр, айдан асты жұмыссыз. Оны қойшы, күнде үйге мас...» Екі беті ду ете түсті. Орнынан тұрмақ еді, онысынан ештеңе шықпады. Бір қырына аунап түсіп, жата берді. Мұрнына сәлден соң тамақ иісі кеп, жұтынып қойды.
-Сені шақырады,- деп ұлы түнемелге кіріп шықты. Соңғы уақытта әкесіне бұрынғыдай еркелеуді қойған. Жазушы соған ыза болады. Ішкен кезде бір-екі рет құлағынан тартып: «Сен менің ұлым емессің», -деп жылатып қойған. Орнынан зорға тұрып, ваннаға кіріп біраз бөгеліп шықты. «Қайдан ғана жетіп келіп еді?»
-Сәлеметсіз бе?- деді қарсы кездескен енесіне.
-Балам, қалың жақсы ма?
-?
Дастарқанның шетіне барып отырды. Буын-буыны дір-дір етеді.
Енесі үлкен кесеге құрт қосылған көже құйып әкеп берді. Қара бұрышты сеуіп-сеуіп жіберді. «Шіркіннің иісі, бір жүз грамм болса».
Ойын ұға қойды ма, енесі ортаға бір бөтелке арақ қойды.
-Жақында омыртқаға көршілерді шақырғанбыз, сарқыт қой, өзің құйып ішерсің, балам.
«Молодец, теща». Бата алмай біраз отырды.
-Ойбүй, газға сүт қойып едім,- деп енесі ас үйге қарай кетті.
Жазушы бір кесе арақты бір-ақ төңкерді. Борша-борша тер кетсін.
-Ненавижу тебя! –Гүлім күйеуіне жиіркене қарады. -Алкаш несчастный.
Жазушының беті бүлк етпеді. Көжені баппен ішіп отыр.
-Кәне, балам, ыстықтай құйып әкелейін, терінді сүртші,- деп ас үйден қайтып келген енесі гүлді орамал берді. Жазушы белуарынан тұрған бөтелкенің түбін әп-сәтте көрсетіп тастады. Ағыл-тегіл терлесін.
-Думантай, тамақ ішпеуші ме едің?
-Жоқ, апа, ертең екеуіміз «Собачий бойға» барайықшы.
-Онысы несі, тағы?
-Стадионда иттерді төбелестіреді.
-Әкең екеуің бармайсыңдар ма?
-Онда ақша жоқ.
-Қой, үлкен кісіні мазалама,- деп Жазушы баласына зекіп тастады.
Енесі екеуі шай ішіп отыр. Бағанағыдай емес, ол өзін еркін сезінді.
-Таймас қалай, үре ме?
-Енді, ит болғасын үреді ғой... Әйтеуір қораға ұры-қарыны жолатпайды. Соған шүкір дейміз. Қазір не көп, екі аяқты қасқыр көбейді ғой.
Ауылдың адамдарына қиын боп тұр.
Думан шиқылдап күлді. Әкесіне қарап. Жазушы ыңғайсызданды. Атасы есіне түсті.
-Ағам қалай?
-Ағаң сол, жүр, шал болғасын ептеп ауырып қояды. Жақында пенсия берген, өткен екі-айдың... сосын өздеріңе келіп кетейін дегеніміз ғой.
Шайді ұзақ ішті. Екеуден екеу. Гүлім мен ұлы өз бөлмелерінде. Тым-тырыс.
-Гүлім ванна дайындап қойыпты. Қазір күн аяз, жастықпен байқамайсындар, аяқтан өткен суық қиын болады,- деді енесі.
Сол күні Жазушы тұяқ серіппей ұзақ ұйықтады.
***
Стадион толы қазақ. Шу-шу етеді. Көбінің қолында көк бөтелкеге құйылған қытайдың сырасы. Жазушы жұтынып қойып, нағыз итше таласып жатқан иттерге қарап отыр. Жеті атасы Шыңғыстаудың қасқырынан қасқыр қоймаған дәу төбеттің неміс овчаркасынан жеңіліп қалғаны. Жеңілгенде қан жоса болды. Қан. Қып-қызыл. Бірақ төбет қыңсылаған жоқ. Құлақ шекесінен қан сорғалап жатыр. Иесі одан да өткен намысқой екен, қонышынан жарқ еткізіп кездікті суырып, төбеттің дәл жүрек тұсынан бір-ақ ұрды.
Қазақтар ал кеп шуласын.
«Нағыз азамат, жақсы ит өлігін көрсетпейді деген осы».
«Жеңілген иттің керегі не?»
«Сол үшін алып қоялық...»
Жазушы жұтынды. «Жүз грамм болса ғой». Бір кез шуылдап отырған адамдарға көзі түсті. Таныды. Ағалары. Жерлестері. Кішкентайды жеңіп тұрғанда бәрі кезек-кезек келіп: «Бізді тындасаң, Кішкентайға жолынды бер. Елден ұят. Кейін өзіңе бәрін жасаймыз». Кандидатурасын алған. Ағаларын сыйлаған.
...Кішкентайдың банкетіне осы ағалары қауқаулап бұны апарған еді. Жомарт екен. Кішкентай: «Жазушы ініме бір – «3129», қызметке шақырамын». Бұл балаша қуанды. Әкесіне берем деп қуанды. Ауырады ғой. Қалаға ауруханаға келіп жүрсе болды. Керемет қуанған. Бірақ... бірақ сол «Волганың» өзі түгілі доңғалағы әлі күнге дейін жоқ. Бастығына бір-екі рет айтып еді, «Кредитті жаба алмай жатырмын»- деген. Бес жыл күндіз-түні жұмыс істеген Кішкентайға. Рас, айлық алды. Бірге істеген жігіттер де айлықпен бірге... Бұған түк те жоқ.
Осы қорлықтың бәріне Жазушы төзді. Шыдамай кеткені де бар. «Менің еңбегімді қайсың бағалап жатырсың?»- деген. Бастығы: «Қой, Жазушы мырза, өйтіп айтпа, сен біз үшін керексің»,- деді.
«Сен халыққа керексің, - деді көмекші бала. Жазушы оларға сенген. Аферистерге. Алданып қалған. Ұрысқан. Өзіне-өзі. «Осы менің жоқ жерден бала сияқты болып кететінім-ай...»
Қазақтар шу-шу етеді.
Иттер қан-жоса болып таласып жатыр.
Ол ағаларына қарады.
-Нәуке, Нәуке, сізді қайтадан сайлаймыз,- деді біреуі.
-Нәуке, бүкіл Парламентте сізден алғыр ешкім жоқ,- деді екіншісі.
-Нәуке, Нәуке, көптен бері келмей кетіп едіңіз, бізге өкпеңіз бар ма?- деді үшіншісі.
-Кешке біздің шалдың үйіне барып осы мәселені жақсылап тұрып ақылдасамыз,- деді жылп-жылп еткен қара жігіт.
-Өздеріңе сеніп келдім ғой,- деп Нәукесі сақалын бір сипап, көзілдірігін орамалмен ұқыптап сүртіп, жан-жағына қараған кезде бір бұрышта бүрісіп отырған Жазушы інісін көріп жүзі жалтарып кетті.
Иттер таласып жатыр.
Ыр-ыр...
Жазушының басы айналды. О, құдірет, құлағына шу-шу еткен көп қазақтың даусы емес, марқұм Жәнібек ағасының үні келді.
Ағалар-ай,
Көңілін інілердің жараламай,
Бірге ұшып, бірге қонып жүрсеңдерші,
Қатарын бұзбайтұғын бал арадай
Өздерің қонақтайтын бәйтеректің,
Тамырын балталамай, араламай
Әттең, әттең, ағалар-ай!
... Кешкісін театрға бару ойында жоқ-тын. Оның үстіне Жазушы дел-сал күйде еді. Оған енесі болды ма? Билет алған. Баяғыда депутаттыққа кандидат боп тіркелгенде күйеу баласына әперген костюмді үтіктеп, жарқыратып қойыпты.
Басынан ақ орамалын тастамайтын, жүзінен үнемі бір мейірімділік шуағы білініп тұратын енесі үлкен-кішіні сыйлайды. Сондықтан Жазушы енесіне жақын. Атасы да жақсы. Бірақ кісі жұмсағыш. Сосын бұл да жоламайды. Театрға баруын барғанмен өң мен түстің арасында отырды. Өзі жазған драма. Дұрысы қайта жазып шыққан дүниесі.
Шымылдық жабыларда көрермендер «Автор, автор!»- деп сахнаға алқызыл гүлдер лақтырды.
Жазушының маңайынан пана іздегендей қанаттарын сатыр-сұтыр қағып, мың-миллион кептер пайда болды. Теңселіп барып түзелді. Енесінің иығына басын сүйеп:
-Тәте, такси ұстаңызшы,- деді. Үйге келісімен сұлқ түсті. Қай жері ауыратынын білмейді. Біресе денесі күйіп-жанып, біресе тісі-тісіне тимей қалш-қалш етеді. Енесі бәйек болып жүр. Жазушы баласын жанына алып жатып: «Ұлым менің»,- деді. Маңдайынан иіскеді. «Құлыным. Өмірімнің жалғасы...» Ұлын бауырына басқан әкеден бақытты кім бар?! Думанды қатты құшақтады. Әрі қарай...
«Папа, саған не болған?»
Иттер таласып жатыр.
«Әттең, әттең, ағалар-ай.»
-Апа, апа, папамды қа-р-а-ааа».
«Қара, қара, қа-р-а-ааа».
Думан қол-аяғы мұздап бара жатқан әкесін құшақтап жұлқылап жатыр:
Өлмеші, папа, өлмеші...
***
Жазушы екі күннен кейін аурухана төсегінде көзін ашқан болды. Гүлімді көрді. Анық. Жағы суалып жүдеп кетіпті. Бота көздерінен мөлт-мөлт етіп жас тамды. Жазушының кеберсіген ерніне бір тамшы жас тамды.
-Папасы, есіңді жинашы.
Гүлім күйеуін қолынан мықтап ұстады.
-Гүл...
Жазушы сөйлей алмады. Бірақ есін жинады. Бір тамшы жас. Шөлдеген жүрегіне нәр берді. Тілі күрмеліп қалған. Көзі бақырайып келіншегіне қарап жатыр. Енесі келді. Сөйледі. Бұл ұқпады. Әне, Гүлім бірнеше дәрі-дәрмектің қорабын шешесіне көрсетіп жатыр. Екеуі бастарын шайқап-шайқап қояды. Бір кез енесі қолынан сақина, білезігін шешіп қызына берді. Гүлім жылдам шығып кетті.
Жазушының көз алды бұлдырады...
Екі кісілік палатаға көшірілгеннен бері жағдайы жақсара бастады. Жанындағы орыстың шалымен бір-екі партия шахмат ойнады. Шал мықты. Ойыншы. Ойлы. Күрсіне береді. Ол бірде сұрады Жазушыдан.
Осы қазақта иттің киесі деген ұғым бар ма?
-Бар,- деді Жазушы.
-Онда мені құдай атты,- деп шал өз-өзіне «мат» жасап, орнынан атып тұрды. -Преставляешь, мені атып өлтіретін адам жоқ.
-Неге?
Шал айтты. Бәрін. Стадионда дәу төбетке әлсірететін дәрі салған. Текті итке. Өте сирек кездесетін асыл тұқым Қазақы төбетке. Таластырудың алдында иесі көп өтінген. «Менің итім бәрін жеңеді. Бірақ біреудің овчаркасынан жеңілуі керек». Көп ақша берген. Бұл салған. Уколды. Енді, міне, сол ақшаға дәрі-дәрмек укол алып, өзінің жаны қалған.
Жазушының безгегі ұстағандай қалтырады. Шалға: «Итің жаман десе, намыстанған қазақ, бүгінде...»- деп айтпақ болған. Айтпады.
Шал сөйлеп отыр, сөйлеп отыр. «Әттең, әттең, ағалар-ай».
***
Жазушы жұмысқа шықты. Он күннен кейін. Ауруханадан жазылып шыққан соң, ауылдан анасы келген: -Құдағи, сізді қорқытып аламыз ба?- деп, хабар бермегенімізге ренжімеңіз. Анасы жылаған. Ұлының маңдайынан сүйген. «Жарығым, аман жүрші, соңғы уақытта түсіме жиі кіріп жүрдің. Жүрегім сезіп еді». Маған үй әпермей-ақ қой, балам, өзің аман болшы». Жылаған. Анасы. Жұбатты. Енесі. Шай ұзақ ішілді. Жазушы байқамай жүр екен. Думан суретші. Тәп-тәуір. Әсіресе, Ертіс жағасындағы балықшыларды салғаны ұнады. Шәйді келіні қайыра бір демдеп әкелгенде, «Құдағи, кұлағыңа тәуір сырғанды неге тақпай жүрсің?» - деп сұрады.
-Құдаңыздың бір жас келіншекке көзі түсіп, соған сыйлап кеттім, - деп жауап берді Жазушының енесі.
Күлді. Бәрі. Үйдің іші шаттық. Жылылық. Жазушыға осындай туыстық жылылық ерекше ұнайды. Енесінің жауабына ерекше риза болды. Басқа біреу болса: «Сенің ұлың ауырып жатқанда дәріге ақша таба алмай сатып жібердік»,- деп бір емес, бірнеше рет айтар еді. Енесі өйтпеді. Әзілге бұрды. Жасырды. Сыйластық. Шынайы. Бірлік. Татулық. Екі жастың шаңырағын сақтап тұрар туысқандық қасиет.
Екі кемпір жарысып ән айтты. Балаларының үйінде. Сосын. Екеуі екі бағыттағы ауылдарына қайтқан.
Жазушы жұмысқа шықты...
***
Жанын салған. Жұмысқа. Бір күні қызық болды. Түскі үзіліске таман қағаздарын реттеп отыр еді, ақ телефон шар етті. Гүлім. «Тез кел». Тастай салды. Құстай ұшты. Үйге . Кіріп барды. Ентелеп. Өз көзіне өзі сенбеді. Ағалары. Дәл бір әкелерінің үйіне келгендей тайраңдап жүр. Жазушының жүрегі тоқтап қала жаздады.
-О, біздің бауырымыз келді!
-Ой, сағындық қой сені!.. - Бармысың, бауырым - деп құшақтады депутат ағасы. Халың қалай, көптен көрмедік қой...
-Жазушы ас үйде жүрген келіншегіне шүйлікті.
-Мыналарды кім шақырды?
-Мен қайдан білем...
-Неге кіргіздің?- деді кіжініп.
-Ағаларың ғой...
-Болса қайтейін.
-Папасы, қойсаңшы, одан да маған көмектесіп жібер.
-Мен саған...
-Доғар енді, -Гүлім күйеуіне тіктеп қарап. - Менің қайбір төркінім келіп жатыр, келсе өзіңнің ағаларың.
-Жазушы жым болды. Дастарқанға отырды. Туыстарымен. Ішті. Арақты. Ағалары айтты.
-Сен бізге жақын жүр.
-Сені мақтан етеміз.
-Сен нағыз талантсың.
-Әкең жарықтық, қандай кең еді, осы отырған бәрімізге студент кезімізде көмектескен. Сен нағашыларыңа тартқансың ба, нашарлаусың,- деп Нәуке көзіне жас алды. Жазушы ағасының бетінен сүйді. –Ағалар,- деді толқып, -Сіздер үшін, аман болыңыздар!
Бәрі орнынан тұрып, алып қойды.
-Бауырым, рахмет!
Туыстар. Тартып-тартып жіберді. Арақты.
Думан сабақтан келді.
Арқасындағы арқалаған сөмкесін жерге қойып:
-Ассалаумағалейкум!- деп жағалай үлкендермен қол беріп амандасты.
-Шалдың ұлы,- деді Жазушы маңғазданып. -Атасына тартқан.
-Алтынның сынығы, асылдың тұяғы ғой,- деп Нәуке ағасы баланың қолын алды. Бірақ. Иіскемеді. Маңдайынан.
-Гүлім, ағаларыңа бірдеңең бар ма? - деп айғай салды Жазушы.
-Жоқ-керегі жоқ,- деді ағаларының біреуі. -Келген шаруаларымызға көшейік, мына ағаң келер жылы қайта сайлауға түспек, сенің ойың қалай, қолдаймыз ба? Намысымыз қайда? Елдігіміз... әруақтан ұят емес пе, өз туысымызды өзіміз қолдамасақ... Не болғанымыз?.. Елдіктен кеткеніміз ғой...
Олар ішкен. Түнімен. Туыстар.
Ертеңіне одан да қызық болды. Келген. Түстен кейін жұмысқа. Бірінші шақырған. Барды. Отырды. Бастығы бір кезде:
-Сіз,- деді нығырлап ақ қағаз ұсынды. -Жұмыстан кету туралы маған өтініш жазыңыз. Он күннен кейін қол қоямыз ба, жоқ әлде... бір айдан соң оны хатшы қыздан білерсіз, әзірге орныңызға барыңыз.
Жазушы екі қолымен басын ұстады.
«Әттең, әттең. Ағалар-ай».
Жегені желім болып бір ай жүрді. Өзіне тапсырған жұмысты атқарып жатыр. Хатшы қыздан хабар жоқ. Жұмыстан кететіні есіне түссе, жанын қоярға жер таппайды. Кей күндері дөңбекшіп ұйқы көрмеген кездері болды. Уақыт емші. Ойламады. Ештеңе. Өйткені жұмысы көп. «Ел мен Жер» бағдарламасын жасап, қабылдау бөлмесіне апарып берген. Тым-тырыс. Серт берді. Өз-өзіне. Ешқашанда ағаларына жоламауға. «Тек, аман болсын...»
Кабинетіне үлкен бастықтың өзі келді. Жымиып қана жылы амандасты. Үндеген жоқ. Қайта шығып кетті. Осы үндемегені ескі жараның аузын жұлды.
...Ауруханадан шыққан күні бастығы кімнен телефонды алғаны белгісіз, өзі хабарласқан. «Ертең келіп кетсеңіз». Барған. Сөйлескен. Қызметке кіріскен. «Не болды сонша, кім жұмыстан кешікпей жатыр, кім үйіне қонақ келсе ұрттап қоймайды екен». Іштей бастығын қимады. Жақсы жігіт. Көп уәде бермейді. Айтқанын орындайды. Сөзінде тұрады. Енді, міне, үш-төрт ай үйреніп қалған жерінен кетпек. Не үшін? Ағаларын үйінде қарсы алғаны үшін бе? Жоқ, әлде осыдан біраз жыл бұрын бүгінгі бастығы Кішкентайдан теперіш көргені үшін бе? Өткен сенбіде түс көрген. Түсінде жаман түс көрген. Түсінде жаман іс көрген Жазушы. Қарлы боран арасында жалаң аяқ қалған бұдан қараң-құраң етіп біреу қашып барады. Аяғына Лениннің бәтеңкесін киіп алыпты. Жалынды. Жазушы: -Бәтеңкені тастап кетші. Үйде нан алатын ақша жоқ...» Сол түс осыған көрінген екен ғой. Телефонға жармасты.
-Алло.
-Иә, папа, тыңдап тұрмын.
-Мамаң қайда?
-Жұмыста.
-Сен мамаңа айтшы, бізде жұмыста қысқарту жүріп жатыр.
-Ну, папа, қызықсың ғой, мен сурет салып отырмын,- деп Думан трубканы тастай салды. Жазушы аласұрды. Кабинеттің ішін шыр айналды.
Қоңыр телефон шар етті. Бар күшін жинап буынын бекітті. Көтерді.
-Тындап тұрмын.
-Маған кіріп кетіңізші.
«Маған кіріп кетіңізші». «Кетіңізші». «Кет...» Бастығына келе жатып есіне түсті. Пенде емес пе? Жаны танауының ұшына келгенде... Ойлады. Өтінішін орындаған. «Әкем туралы естелік жазып берсеңіз. Көзі тірі адамдармен әңгімелесіп, мағлұмат жинасаңыз. Еңбегіңізді жемеймін».
Жазушы айтқан: «Бірге істеп жүрміз, сөзіңіздің садағасы». Жазған. Кейіпкерінің өзі тамаша адам болған екен. Мол мағлұмат жинады. Он күн отырып жазып тастаған. 1500 жол. Үш тарау. Ой келген. Үшке бөлді. Үш үлкен мақала. Алматыға жіберген. Суреттерімен. Құдайға шүкір, беделді журналистердің бәрі Жазушының сөзін екі етпейді. Керемет сыйлайды. Айдың аяғында үш мақала беделді үш газетке жарқ-жарқ етіп шыға келген.
Қуанған. Бастығы. Көзіне жас алған: «Осы жақсылығыңызды өмір бойы ұмытпаймын»,- деген.
-Отырыңыз.
Креслоға жайғасқан болды. Бастығы кнопканы басты.
-Шай әкеліңіз. Жазушының есіне әкесі марқұм:
«Балам, қабырғаң сынып кетсе де сыр білдірме» деген сөзі түсті. Бойын тіктеді. Қарсы алдында отырған басшының көзіне тура қарады.
-Тыңдап отырмын.
-Әңгіме былай, Жазушы мырза, Сіз жасаған «Ел мен Жер» бағдарламасы біздің фирманың, анығырақ айтсақ, менің болашағым...
Өз құлағына өзі сенбеді. Көпке дейін мең-зең күйде отыра берді. Шай ішкен соң, өз-өзіне келді.
-Сіз басқадай ойламаңыз,- деді бастығы, -Мынау қаламақыңыз, он бес мың доллар...
Жазушы орнынан атып тұрды.
-Жо, жоқ, ал...
-Отырыңыз,- деді әмірлі дауыс, -Мен капиталиспін, өзіме еңбек еткен адамға тиісті ақшасын беруге міндеттімін. Оның үстіне әкем марқұмның:«Балам, біреудің маңдай тері мен табан ақысын өтеусіз қалдырма»,- деген өсиеті бар еді...
Он бес мыңы бар болсын. Жазушы қара терге түсті. Кішкентайға бес жыл еңбек еткенде далада қалып еді. Төрт айға толар-толмаста он бес мың. Өңі ме? Түсі ме? Білмеді...
-Таза еңбегіңіз, алаңдамай жұмысыңызды істей беріңіз, айтпақшы, мынау ана жолы жазған арызыңыз, жеке архивіңізге сақтаңыз керек болады. Жазушы бірдеңе айтпақ болған. Хатшы қыз кірді.
-Шетелдіктер келіп тұр.
-Кешіріңіз, - деді бастығы, - Уақытым жоқ, бір өтінішім, арақ ішпеңіз, сосын менен доллар алдым деп жалпақтамаңыз, алсаңыз - өзіңіздің қаламақыңыз...
Шықты. Сыртқа. Қар жауып тұр. Наурыз қары. Жұмсақ. Әдемі. Ұлпа. Жел жоқ. Құстай ұшты. Үйге.
Үш күн Гүлім екеуі табанынан таусылып мамасына үй іздеді. Сатылатын үй баршылық. Бірақ бәрі ескі. Кешкісін Думан ұйықтап қалған еді, есіктің қоңырауы соғылды. Ашты. Орта бойлы мығым келген немістің шалы.
-Вам кого?
-Ассалаумағалейкум,- деді таза. –Босағада өстіп тұра берем бе?.
-Жоғарылаңыз, -деді таңқалған ерлі-зайыптылар.
Шал үйін сатпақ. Ертең келіп көрулеріне болатынын айтты. Мекен-жайын жазып алды. Таңды әрең атқызды. Екеуі барды. Көрді. Керемет. Алты бөлме. Он төрт мың доллар. Бір цент түсірмей қойды. Шал. «Алмасаңдар өздерің біліңдер, негізінде бұл үй жиырма бес мыңның үйі, асығып тұрмын. Кемпірім мен немерем Германияда. Қазақтарды сыйлаймын. Саржалды адамның көзі қалай қиып кетеді дейсің, амал жоқ немерем үшін бара жатырмын. Қазақ десең өзіңе тиеді. Аласыңдар ма өзі, алмайсыңдар ма?» — деп шал ашуланды. Гүлім келісті. Жазушы ойлаған. Он мыңға үй. Қалғанына машина... Оған шал көнбеді. Үй керемет. Екі күн әуре болып кілтті қолдарына алды.
Атама барып құран оқытамыз деп Думан қуанды. Кешкі автобуспен Гүлім мен ұлы ауылға кетті. Мамасын ертіп келмек. Ақылдаспақ. Жоспар құрмақ... Мамасы қуанатын болды. Автобусқа мінгелі тұрғанда Гүлім айтты. Үйді мамаңның атынан Думанға оформить етуіміз керек. Жазушы ойлаған, көзі тірі адамның немересіне мұра қалдырғаны бір түрлі екен. Бірақ үндемеді. Иығынан ауыр жүк түскендей болды. Екі жүз долларды өзіне алып қалды. Енесіне алтын сырға, сақина әпермек. Кешке барып алты бөлмелі үйге жалғыз өзі қонды. Үстіне әкесінен қалған қара тонды жамылып, каминде жанып жатқан отқа қарап жатып ұйықтап кетіпті.
Түс көрді. Үш облыс бірігіп, бұлар аймақтың орталығы болыпты. Халық қуанып жүр екен дейді. Жәнібек ағасы тірі екен дейді. Ұлы әнші үкілі домбырасын қолына алып ән салды.
Саған ғана жан сырымды ашайын,
Саған ғана маржанымды шашайын.
Қосыл кәне әуеніме, домбыра,
Қоңыр кеште қоңыр әнге басайын.
Бәрі мәз. Алтыбақан тербетіліп, кәрі мен жас қуанып жүр. Бықсытып әнебіреу шашлық пісіріп жатыр. Қазақ қызық. Наурызда ғана киетін шапаны мен бөркін бүгінде киіп шығыпты.
Ән домбыра -а...
Жан домбыра -а...
Жазушы жалт қарады. Ертісті кешіп өтіп келе жатқан Кішкентайды ап-анық көрді.
О сұмдық-ай, аяғына күн көсемнің бәтеңкесін киіп алыпты.
Шошып оянды...
ОЛАР ЕКЕУ ЕДІ
Ымырт. Құлаққа тосқан ұлу қабығындай уілдеген желге қосылып, бытырадай ұсақ жаңбыр бүркіп тұр. Ұлтаннан сыз өтіп табанға саз балшық жылбысқылана жабысып, онсыз да кібіртік жүрісіме күре салғандай. Асқазаным мазасызданып, бойымды әлсіз діріл биледі. Алдымнан ағарандап көрінген ақ үйдің жанына жеттім деп ағаш түбін паналадым. Ентігімді басып, екі иығымды қомдап едім, қолтықтарымның асты удай ашыды. Ыза болып балдақтарымды лақтырып тастағым келді. Амал жоқ, онсыз менде тірек жоқ.
Сығырайған екі көзін жұмбай, жер бауырлап жанымнан такси өтті. Мазақ қып кетті. Лай су шашырады. Жығылғанға жұдырық деген осы. Жолы болсын... Пиджагімнің жағасын көтеріп қойдым да, ақырындап жүріп кеттім. Бетпе-бет тәлтіректеген мас адам кездесті. Өзіне ыңғайланып жол беріп тұрған маған соқтыққан жоқ. Өзімен-өзі, жағасы жайлауда, әндетіп барады. Күлкім де келді. Пендешілігім де оянды. «Көрер едім мен сияқты бір аяғынды тізеңнен төмен кескізсең талтандағанынды». Тағы ішімнен бір-а-а-з сөздер айтып, әудем жерге барып қалыппын. Талтаңдаған замандасымның даусы естіліп барады. «Не мороз меня... моего коня». Аман бол, әйтеуір.
Айдаладағы аузы-мұрны жоқ ақ отауға енгендей боп жалдап алған пәтерімнің табалдырығынан да аттадым-ау. Жарықты жағып, су киімдерімді ауыстырдым-ау. Бойым аздап жылып, есінеп алдым.
Кенет... Кенет май иісі мұрныма келді. Жұтынып қойдым. Көршілерім кешкі тамақтарын әзірлеп жатқанға ұқсайды. Бірде олар мені шайға шақырған, жастармен әңгімелесуден қашқақтап, екі шыны шай ішіп, қайтып кеткем.
Балдақтарымды бас жағыма сүйеп, зарлауық кереуетіме қисая кеттім. Қарным шұр-шұр етеді. Түстікте тіске басқан төрт құймақ пен екі стақан қара шай өз парызын өтеген сияқты. Көз алдыма ауылда жүргендегі өз үйімнің дастарқанына иісі бұрқырап жететін бір табақ ет келеді.
Оң жақ қырыма аунап түстім. Тамақ иісі. Иіс... Кемедегінің кебіндері де ұқсас. Олармен менің де күйкі тірлігім бірдей десе де болады. Қожайынымыз ортақ, жарықта ортақ. Гүжілдеген зор дауыс осыншама жарық жағып не болды десе, бітті...
Бір қақпанмен екі қоян ұстайтын қожайынымыз кәдімгі үлкендеу бір қосты ортасынан жұқа фанермен бөліп, қысқасы үй ішінен үй шығарып, бізді тұрғызып жатыр. Келген күні бір бүйірін тесіп, маған есік шығарып берген. Менен жиырма сом алады, жастардан қырық сом. Ай сайын белгіленген календарь беті жыртылғанда өл-тіріл, қожайынды ренжітпе...
Қол-аяғымды бауырыма алып, бүрісе түстім.
-Дәурен, картошканы байқай салшы. - Ылғи да сөз бастайтын келіншегі.
-Пісті. (Мен тамағымды жұтындым.)
-Ағаны тамаққа шақырам деп едің ғой, бар шақырып кел.
-Қазір, Сәлимаш. Аздық ете ме, колбасаны түгел турай салсақ қайтеді?
-Ертең не істейміз?
-Букинистке кітаптарды өткізем. Қолма-қол төлеуге келіскен.
-Онда жұқалап тура, тез қуырылады.
Сәлден соң еден солқылдап, іле үйге көршім кірді.
-Ассалаумағалейкум, Қадыр-аға! - деді.
-Уағалейкумассалам, Дәурен-батыр! Жоғары шық, - дедім соншама нәзік қолдарын алып. – Хал қалай?
-Аға үйге жүріңіз, келініңіз дастарқан әзірлеп жатыр.
-Несіне әуре болдындар? (О, пақыр, әртіс боп кеттің бе?)
-Ештеме етпейді, жүріңіз.
Дәурен қолтығымнан демеп, балдақтарымды қолыма ұстатты. Үстелімнің үстінде тұрған кружка мен қасығымды алып, жас көршімнің қолына ұстаттым. «Ана жолы басы артық ыдыс көрмеп ем».
Келіншегі ұяла қарсы алды.
-Сәлеметсіз бе, аға, жоғары шығыңыз.
-Сәлеметпісің айналайын. Осы жер болады, - деп төменгі жаққа отырмақшы едім, екеуі де қосарланып:
-Аға, мұныңыз не, жоғары шығыңыз, жоғары,- деп төрге отырғызды.
Тамақ алдында қол жумаққа ыңғайлана беріп едім, - отыра беріңіз, мен қазір... –деп легенмен бір банка жылымшы су алып келді.
Күні бойы тарамыс тартқан саусақтарымның бастары солқылдап ауырады. Жылы суға сабындап ұзақ жуған соң қолдарыма жабысқан кеселден арылғандай болдым.
-Рахмет, рахмет, бақытты бол.
-Аға, тамақ алыңыз, - деді Сәлима.
Дайын асқа тік қасығымды қадап, кірісіп кеттім. Дәмді екен. Колбаса да жақсы қуырылған, картоп езіліңкіреп пісірілген. Тұз, бұрышы да ойдағыдай. Бойымды еркіндік билеп, соғып отырмын.
-Дәурен, әлгіні ағаң екеуің...
-Ой, тіпті, ұмытып кетіппін ғой.
Дәурен орнынан жүріп, кереуеттің басына қолын созып, бір бөтелке қызыл арақ алып шықты.
-Аға, бүгін қосылғанымызға тура екі ай болды, - деді Дәурен бөтелкенің аузын пышақпен ашып жатып. (Тәжірибесі жоқ екені көрініп тұр, бөтелкенің аузын зорға ашты).
-О, мұндай күнді кирпичный свадьба деуші ме еді?
Екеуі менің сөзіме күліп алды. Екі стақанға орталап қызыл арақ құйылды.
-Ал, аға, ұлыстың ұлы күні деп отырсыз. Ана жолы құр шай ғана болып еді,.. Бірдеңе деп қойыңыз.
-Сәлима күйеуінің иығына басын сүйеп маған күлімсіреп қарап отыр.
-Ал, айналайындар, не айтамын, алтын тойларыңа дейін бар деп асып, жоқ деп тозып кетпеңдер. Ер жарды, жар ерді бағалап, екеуіңе ел тілегі жар болсын... Берер батам осы - дедім стақанды қолыма алмай.
-Рахмет, аға.
-Айтқаныңыз келсін, - деді Дәурен стақанын қағыстырып. – Алып қояйық.
Келіншегі «Бүгін бұзау еміп қойыпты» деп әзілдеп қара шай құйып берді.
Ішіп-жеп қарқ боп отырмыз.
-Тойларың ауылда болды ма? - деп сұрадым.
-Жоқ, осында, мейрамхана жасадық, -деді Дәурен.
-Үлкен адамдар солай шешкен болды ғой, - дедім ойымда ештеңе жоқ.
-Олар қатты ыңғайсызданып қалды. Екеуінің моп-момақан бола қалған түрлерін көріп, өзім жаман ыңғайсыздандым. Ата-аналарымыз білмейді біздің үйленгенімізді, - деді Дәурен үнсіздікті бұзып. - Былтыр қосылмақшы болғанымызда екі жақ қарсы болған. Биыл құрылыс отрядынан келген соң... үйлендік.
Келіншегі қызарақтап төмен қарады.
Үнсіз отырып стақандарды бір көтеріп қойдық.
-Сәлима мед-та оқиды, қарағандыдан, мен Зайсаннанмын, жер шалғай, - деп күрсінді Дәурең.
-Тым қашықта екен, -дедім мүдіріп.
-Иә, алыс... - деді олар қосарланып.
Бөтелке таусылған. Менен ештеңе сұрамаса да өз өмірімді айтып жатырмын.
-Қарақтарым, мен де екі балам бар, әйелім де болған, бау-бақшадан да құралақан емес едім. Амал қанша...
-Неге? - деді келіншегі. Жігіт оған қарап қабағын шытгы.
Мен қызып алдым ба білмеймін, көсіліп сөйлеп отырмын.
-Болымшы бір жараның кеселі, қазір су да, мал оттар шөп те әбден уланған емес пе. Күлдіреген түймедей жара бір жылда-ақ аяқтан айырып тынды. Алты ай осында ауруханада жаттым. Аяғымды кескеннен кейін бір жұмадан соң әйелім келді. Келді де жылады. «Кешір, -деді - Қыдырбек, дәм- тұзымыз жарасып өмір сүрдік, ризамын. Азамат басыңның бағасын түсірмеймін... ана екі балаң үшін айтам. Оларды асырау үшін аяғы бүтін Адам керек...» Тағы... тағы... Басым айналып, есімнен танып кетіппін. Оянсам басымда дәрігерім отыр. Дүниедегі ең жақсы сөзді сол жаннан, емдеуші дәрігерімнен ғана естідім, қарақтарым...»
Тамағыма өксік тығылып, сөйлей алмадым, қалтамнан темекімді іздеп жатыр едім:
-Міне, аға, - деп Дәурен сигарет ұсынды.
-Рахмет. - Қолдарым дірілдеп шылымды зорға ұстап отырмын. «Қой, тұр, әкеңнің үйінде отырсың ба?» Тұруға ыңғайланып, кружка мен қасыққа қол созып едім, Сәлима:
-Аға, осында қала берсін. Қысылып-қымтырылмай бізбен бірге тамақтанып жүріңіз. Ештеңеден қысылмаңыз... - деді.
-Қарақтарым-ау, сендерге масыл болдым ғой.
-Жоқ, аға, ол не дегеніңіз, екеумізде стипендия аламыз. Дәурен ініңіздің газеттен алатын қаламақысы бар.
Қызулық қой, сөйлеп тұрмын:
-Жөндететін аяқ киімдерің болса маған беріңдер, ақысыз-ақ жөндеп беремін. Жолдас балаларыңа да айтындар, ештеңе алмаймын...
-Бізде бәрі бар, аға, - деп екеуі мені есігіме дейін шығарып салды.
Олар сөйлесіп жатыр.
-Дәурен, ағаға обал, ә?
-Сен де мені аяғым кесілген күні тастап кетерсің.
Құлағыма «Қыдырбек, мен сендікпін, сенші маған» деген әйелімнің сүйкімді даусы келді. Құлағымды қос алақаныммен жаншып-жаншып басып қойдым. Басыма тартсам аяғыма жетпейтін жамылғышымның астында бүрісіп жатырмын.
-Сен мені сондай деп ойлайсың ба? – деді Сәлима.
-Ойлаған жоқпын.
-Енді неге айтасың?
-Қойшы, жаным, соған өкпелеп қал дың ба?
-Айтпашы, Дәурен, ондайды, сенен басқа маған ешкімнің керегі жоқ.
-Жарайды, жаным, ренжіп қалдың ба, сені шын сүйетінімді білесің ғой.
-Білемін, жаным, білемін.
-Ұлымыз болады мынадай.
-Дәурен, қыз болсыншы, маған қыз...
-Көрсетем саған қыз тапқанды! Ха-ха-ха...
-Қойшы, Дәурен, қандайсың өзің...
-Жаным...
-Жаным менің.
Екеуі көпке дейін үнсіз қалды.
-Дәурен, арқаңды қабырғаға тигізбе, суық тиіп қалады.
-Сен ашылып қаласың ғой, жаным.
-Қыс түскен соң не істейміз, а?
-Қардан аққала соғамыз.
-Маған қыстық етікті жөндету керек, жөндеуге келмесе жаңасын қалай аламыз.
-Көреміз.
-Ағаға жөндетіп алайық.
-Сөйтейік, ақы алмаймын деді емес пе. Маған жазу машинкасын алу керек.
-Дәурен, саған айтпаппын ғой. Бағана бір сабаққа қатыспай, Фаузияның үйіне кофе ішуге бардық. Ой-ой, үйлерін көрсең, прямо музей, хрустальдарын көрсең, араб кілем, гарнитур. Керемет...
-Қойшы сондайды...
-Қойшы дейді ғой. Айтшы, Дәурен, бізде қашан сондай үй болады, сенің кітабың шыққаннан кейін бе?
-Қойсаңшы сондай әңгімені.
-Дәурен, олардың үйлері керемет...
-Ну их к черту.
Жігіт ашуланды. Мен ұйықтап кетіппін.
Жалаңаш күз. Өкпе тесер өкпек жел. Жасыл желек-жамалынан айрылған ағаштардың бұтақтарында қалып қойған жапырақтар инеліктей қалтырайды. Қоңыр төбел тірлік. Жұмысқа уақытында барып, кеш қайтып жүрмін. Бесінші оқитын ұлымнан хат келген. Өзінің ағасымен әрнеге төбелесе беретінін, сабағына алаңдамауымды айтып, соңына алақанын басып, «Папа, сені сағындым» деп жазыпты. Кенже ұлға Дәуренмен ақылдаса отырып хат жаздым. Дәурен соңына мынадай сөздер жазды: «Бауыр еті тамырлас, анна сүті бір, ағайынның соғысынан қатерлі ештеңе жоқ! Енді жауап тосып жүрмін...»
Бауырым екеуміз моншаға бірге барып тұрамыз. Киім-кешектерімді бермесем де, Дәурен моншадан кейін сумкасынан алмай, келіншегіне жуғызып, үтіктетіп қояды. Ыңғайсызданып бірдеңе десем; «Аға, біз тұрғанда жүдеп жүргеніңіз жараспас» дейді Дәурен.
Сенбі күні үшеуміз комиссиялық магазинге барып маған қысқы пальто, малақай алдық. Дәурен өзіне ескілеу жазу машинкасын алды. Содан бері тыным жоқ. Тасыр-тұсыр... Кешкілік бас қосуға құлқы жоқ. Көз алдымда өзгеріп шыға келді. Шынымды айтсам, жазу машинкасы оған ауру болып жабысты. Бір түрлі қызық.
Титімдей қуаныш менің басыма да орнады. Қырыққа толған күніме көршілерімді шақырдым. Үшеуден-үшеу ұзақ отырдық. Пенде емеспін бе, аздап дайындалғам. Ішімдік те болды. Дәурен қызып қалды. «Қыдыр аға, сізді жақсы көрем» дейді құшақтап, - төзімдісіз, мейірімдісіз, сіз үшін аға, бәрін жасаймын. Қожайынды сабайын ба, а?
-Қоя ғой, бауырым.
-Қоймаймын, аға, қоймаймын, - деп жұдырығымен қабырғаны соққылады.
-Дурак что ли? - деді Сәлима қызарақтап.
-Иә, мен ақымақпын, бірақ сол ақылдылардың, сол ақылын басқа біреулер пайдаланғандардың ұрпағымын, сарқынымын. Қорықпаймын... Тек жазықсыз кеткен аруақтардан, бізден әлдеқайда биік тұрса да бетін қара түнек бүркемелеп, көрсетпей тұрған шоқ жұлдыздардан ғана қорқамын. Мұтылған ақын қайда? Қайран Мұтылған ақынның аруағы, қортық ұлдарыңды кешір... Шовинистер... халтурщиктер...
-Қой, ойбай, Дәурен, сотталып кетесің, - дедім даусымды ақырындатып. Байқа, бауырым!
-Қорықпа Қыдыр аға, ерте ме, кеш пе уақыт біздің бар даусымызды шығарады. Шындық жер бетінде бар... Көшеде тұрған ұрандардың кейбірін жұлып тастағым келеді. «Еңбегіне қарай құрмет» деген өтірік. Бұлар беделіне қарай құрметтеп жүр. Айтқым келеді шындықты. Шындық жолында өлемін... өткен жылы «Олимпиада - 80» болды. Дұрыс... әр адамға жеке-жеке баспана деген құрылыс олимпиадасы біздің қоғамда қашан өтеді?
-Бұндай қорықпаспын. Сәлима екеуміз екі жақтап зорға дегенде үйлеріне апарып жатқыздық.
Қатты ұйқыдан зорға ояндым. Кішкентай терезеден күннің көзі көңілсіз түсіп тұр. Біреудің жылаған дауысы шығады.
«Көке, кешіріңіз!»
«Айтыңдаршы, бұларың дұрыс па? Мына жерде қалай тұрып жатырсыңдар, мынау үй ме, үй емес мола ғой?! Соня, айтшы, бұның не масқара, ел естісе сұмдық қой! Алдымызға кеп өтінсең тойынды өзіміз-ақ дүрілдетіп өткізетін едік қой!
Күжілдеген зор дауыс. Көз алдыма барынша таусылып, шаршап-шалдығып отырған ет жеңді тершең адам келді.
«Кешіріңіз кө-ке, кеш...»
Сәлима жылап отыр.
«Кешіріңіздер, кейін айтамыз деп...»
«Шырағым-ау сен не, үйі жоқ, жұрты жоқ бір жетім қызды таптым деп жүрсің бе, а?»
«Ағамен олай...»
«Давайте кешке дейін әке-шешеңе хабар бар, тез келсін, мен ана кісілермен сөйлесіп келейін»
Сәлима солқылдап жылап отыр.
«Көке...»
«Түсінем, түсінем балалықтарың ғой, жеңгеңе жағдайынды айтып хат жазғаның да жөн болды».
«Көке біздің өз үйіміз бола ма?».
"Мен тұрғанда бәрі де болады, ал, мен кеттім, жолығатын адамдарға жолығайын, кешке таман келемін».
Еден солқ-солқ етті. Көкесі шығып кетті. Олар үнсіз. Жүрегім сыздап ауырып барады.
Жұмысқа кетіп қалдым.
***
Ертеңінде демалысым еді. Төсегімнен тұрмай ұзақ жаттым. Мезгіл тал-түс. Табалдырықтан еңкейіп жас көршім кірді.
-Ассалаумағалейкум, аға!
-Хал қалай? Жоғарышық.
-Аға, біз көшетін болдық, - деді Дәурен. Қабағы түсіп кеткен. Түнімен ұйықтамаған ба, екі көзі қызарыптұр.
-Көш көлікті болсын, ағанды ұмытпа, бауырым!
-Неге ұмытайын, ағатай.
Құшақтап бетімнен сүйді де, шығып кетті.
«Дәурен, қазір машина келеді, менің көкем ғой, көресің әлі Фаузиялардың үйлеріндей...» құлағымды бастым. Олар бес жыл уақытша Сібірге кеткен адамдардың баспаналарын шарт бойынша алыпты.
Көпке дейін жалғыз тұрдым. Қожайынның өтінішін жерге тастамай тілегін орындап жүрмін. Тату-тәттіміз. Оларды сағынатыным соншалық жиі-жиі түсімде көремін. Дәуреннің соңғы рет келгеніне екі айдан асыпты. Хабарсыз.
Олармен көшеде кездестім. Дәурен ашық-жарқын қалпынан өзгермепті. Жүдеулеу көрінді. Сәлима ерінін ғана жыбырлатып анандай жерге барып тұрды. Аяғында шет елдік таптырмайтын қызыл етік. Кигені әдемі дубленка, құндыз бөрік. Таныс та бейтаныс боп көрінді.
Дәуренге кенже ұлдан хат келгенін айтып жатыр едім:
-Болсаңшы, кешігеміз, - деп Сәлима күңк етті.
Дәурен ыңғайсызданып қалды да, қоштасты. Өз көзіме, өз құлағыма сене алмай мен қалдым.
...Тіршілік. Тасбақа қыбыр. Қыс өтіп, жаз келді. Қала құлпырды. Кезекті демалысымды алып ұлдарыма барайын деп қамданып жүргем. Ұлдарымды сағындым. Аяғы бүтін болмаса да өз әкелері керек екенін білемін.
Сол күні келушілер өте аз болды. Жұмыс аяғы құралда- рымды жинастырып жатқанмын. Біреу кірді. Қарағам жоқ.
-Жұмыс аяқтал ды, ертең келіңіз, - дедім алақанымдағы шегені іріктеп отырған қалпы.
-Ассалаумағалейкум!
Жалт қарадым. Дәурен қолын ұсынып тұр.
-Ой, бауырым, кел жоғарыла!
Олар айырылысыпты. Сібірге кеткен үй иелері қайта келмейтіндерін айтып, екі мың сом ақша алып, баспананың тауқымет қағаздарын реттеп Сәлиманың атына аударыпты. Сосын... тағы... тағы...
Туфлиін үнсіз шегелеп отырмын.
-Аға, ана пәтерде біреулер тұра ма?
-Екі ай бұрын жаңа қосылған жастар қоныстанған.
Дәурен үнсіз қалды.
Қоштастық. Тынысым тарылып далаға шықтым. Аяғым сыздап ауырды. Басым солқ-солқ етеді. Аспанға қарадым. Түнеріп кетіпті. Жаңбыр жауатын түрі бар. Терек басынан үзіліп сап-сары жапырақ қалқып кеп асфальтқа түсті. Ақырын сырғыды. Тоқтады...
Жылады, жапырақ жылады.
-«Асфальт, мен теректің жапырағымын. Тамырым тереңде, жіберші мені...»
-«Жапырақ айналайын, мен де биік жартасты тасы едім, үгіп әкеп, жон арқама ыстық май құйып осы жерге мәңгілікке төседі. Менде де, қозғалар дәрмен жоқ, жоқ...жоқ...»
-Өстіп кетуте бола ма? - деген дауыстан селк еттім. Ой, аллай, күзге ұқсайтын сары қыз. Сондай әдемі. Қыл қалам шеберінің суретінен түсе қалған сияқты.
-Атың кім, қалқам? - деп сұрап қалғанымды өзім де білмей қалдым.
-Баян, - деп есімін айтты да сұлу бойжеткен жылдамдата басып, ұзай берді. Таныс есім. Жас күнімде... Иә, Баян... Алғашқы махаббат. Қайда екен сол қыз. Менің алғашқы махаббатым... Кешірші, кешір мені, Баян...
Ішкі даусымнан үріккендей, теректен жапырақтар дымқыл асфальт бетіне жауа бастады.
Адамдар асфальтті көмкерген сап-сары жапырақтарды басып өтіп жатыр, өтіп жатыр...
Күздің алғашқы жаңбыры.
Күркемнің есігін жаптым да жаңа көршілеріме асықтым.
Күздің суық жаңбыры. Ымырт. Сіркірей жауған жауын астында Дәурен қол шатырсыз кетіп барады.
Сіздер, мүмкін олар туралы білетін де шығарсыз?!
ҚЫЗҒЫШ ҚҰС
Мені жұмыстан шығарғалы жатыр. Шынымды айтсам: оған өзім өкініп отырған жоқпын. Көп болса шахтаға барып қайтадан жұмысымды жалғастырармын. Онда тұрған не бар. Достарымның бәрі шахтер болып істейді. Солардың жанында ойнап-күліп жүрмеймін бе? Бірақ, ешқандай кінәсіз ақ жаныңа жұққалы тұрған қара күйені қалай ғана бойыңа дарытарсың. Қалай ғана ақталмақсың?
Ренжігенім, өзім қызмет жасайтын редакцияда, мәдениет бөлімінің меңгерушісінен басқа бірде-бір жігіт мені түсінгісі келмегендеріне. Түсінген қайда, «Таласқандарына қарағанда сұлу келіншек болды-ау, шамасы", - деп мырс-мырс күледі. Шыдайсың. Тістеніп үндемейсің.
Бөлімде жалғыз отырмын. Жоғарыда, редактордың кабинетінде менің үстімнен түскен арызды талқылап жатыр. Кім не деп жатыр екен? Не болса да тезірек бітсе екен?!
-Сені шақырады, - деді он тоғыз жасар секретарь қарындас, қабағын керіп. -Редакторға! (О, тоба, күні кеше ғана: «Ағай, командировкадан шаршап келдіңіз бе? Ағай, қазір театрда жақсы спекталь өтіп жатыр. Сізді туған күніме шақырамын», - деп талшыбықтай майысып тұрған да осы секретарь қарындас емес пе?!)
Жоғарыға көтерілдім. Коллективтің төрт көзі түгел отыр екен. Біздің «шефтің» өзі хатты дауыстап оқып шықтыда, «Не айтасың, бала», - деп маған қарады. Үндемедім.
-Әлі жас қой, -деп бөлім меңгерушісі сөйлеп келе жатыр еді, көгі суфлер дауыстар авансценадан шықты:
-Жұмыстан қуылсын. Төбелескен дегені не сұмдық! Қызмет бабымен жүріп.
-Бұндай моральдық жағынан азған адам арамыздан аластатылсын.
-Иә, иә, дұрыс айтады, қырып жазып жүргені де шамалы, коллективті кірлемей арамыздан кеткені жөн болар...
Дауыстар өрши түсті.
-Отставить! - деді майдангер редактор үстелді жұдырығымен қойып қалып. – Мен бұл жігітті шахтада істеп жүрген жерінен өзім қолқалап кызметке шақырғанмын. Ондағы ойым: бойында бірдеңесі болса осы қара шаңырақтан түлеп ұшсын дегенмін. Басқа ниетімде, ойымда болмаған. Сендер...
Өмірде адам баласын тану қиын ғой, редактордың маған жанашырлықпен қараған ниетін көпшіліктен бұрын аңғарған секретариатта істейтін жылпос қара жігіт:
-Ақырғы сөзін айтсын, - деп екі жақтың таразысына тең бөліне қойды.
Ақырғы сөз. Мен не айтам?! Арызда жазылғанның бәрі «жалған, жала, мен ақ адалмын», - деп байбалам салайын ба? Өйтіп өтірік айту менің қолымнан келмейді. Дәл бүгін ақталмасам да, уақыт өзі ақтап алар. Мына қалың жұртқа махаббатын қызғыш құстай қорғап жүрген Назым қыздың, Наздың тағдырын неге айтпасқа?!
Тынысым тарылды. Костюмнің жан қалтасынан қол орамалымды алып, самайымнан сорғалаған терді сүрттім. Бәрі тым-тырыс. Редактор орнынан тұрды да асықпай басып терезені айқара ашты. Үн-түнсіз қалып жұмсақ креслосына қайта кеп отырды.
-Сөйле, айналайын! - деді сосын маған қарап.
Мен костюмімнің жоғарғы түймесін салдым да, әңгімемді бастап кеттім.
***
-А-а-а-а! - Дәл қасымнан ыңырсып шыққан дауыстан көзімді ашып алдым. Жанымдағы керуеттегі науқас қатты қиналып жатыр. Қасында отырған үріп ауызға салғандай жас қыздың жанарына жас тұнған. Қиналып жатқан адамға мұңая қарайды.
«Қарындасы болар, ә, қарындасы болмаса: қазіргі қыздар мына мен сияқты шала күйіи жатпақ түгіл, қара тырнағың алынып қалса да қарамай кетер...»
Менің де осы ауруханаға түскеніме екі жұмадай уақыт болды. Менікі жай, қолымның қарын ыстық суға күйдіріп алғам, әкетіп бара жатқан ештеңем жоқ. Сонда да дәрігерге көрініп ем: «Теріңіз қатты күйген. Емделмесеңіз болмайды», -деп жатқызып қойды. Содан осындағы дәрігер қыздармен қалжыңдасып, оларға өзімше қырындап, күндегі дәрі- дәрмегімді қабылдап, дос-жарандарымның әйелдері баптап жасап әкелген ыстық тамақтарына тыңқиып тойып алам да, сосын күн ұзақ газет-журнал оқуға кірісемін.
-А-а-аа!
-Хан, шыдашы... мен... келдім. Қыз солқылдап жылап отыр.
...Сөйтіп күніне екі-үш мезгіл келіп-кететін сұлу қызбен әлі сөйлесіп, таныса қойған жоқпын. Реті келмеді. Бір түрлі ыңғайсыз. Тек екі көзім талғанша ұрланып қараумен бола- мын. Шашы ұзын, (ақылы қысқа болмағай) тілерсегін соғады. Бота тірсек, лағыл ерні алаулаған, нағыз періште.
Біз осылай бес күндей тіл қатысқан жоқпыз. Түскі тамақтың мезгілінде ұйқыдан оянатыным бартын. Бүгін де быржыңдап-тыржыңдап, есінеп, көзімді уқалап жатыр едім:
-Сіз ұйықтағанда Лоренцеттоның «Дельфин үстіндегі өлі бала» деген туындысына ұқсайды екенсіз, - деді сұлу қыз маған қарап.
-Не? (біреу өліге ұқсайсың десе көрер ем?) а... не... иә... енді ұйқыдан басқа не қалды?! - деп, өп-өтірік күлген болып жатырмын. Бір жағынан қыздың өзі сөйлегеніне қуанып та қалдым.
-Ағаңыз жазылады, қам жемеңіз, қазіргі медицина құдіреті дегеніңіз керемет қой, - дедім көңілін ауламақ ниетпен.
-Айтқаныңыз келсін, - өзі тірі қалс болды.
Онсыз да күйзеліп отырған адамнан: «Ағаңыз бұл жағдайға қалай тап болған?» - деп сұрауды жөн көрмедім. Неғұрлым арнайы басқосу, сұхбат құрдым:
-Осында оқисыңба?
-Иә, пединституттың көркем-сурет факультетінде.
-О, мен суретшілерді өте құрметтеймін!
-Өзіңіз кім боласыз?
Мен қайда қызмет істейтінімді, баяғы жылдары қандай туындыларымның жүлде алып, қандай лауазымды адамдар:
«Жарайсың, шырақ» деп арқамнан қаққанына (мұнша мақтаншақ болармын ба) шейін түп-түгел тізіп айтып бердім.
-Қызық екен, мен сіздің жазғандарыңыздың бәрін дерлік оқып шыкқанмын. Бір түрлі аянышты жазасыз. Сіздің кей туындыларыңыз туралы өз басым екі пікірдемін. Тіліңізде шырай жоқ па деп қалдым. Жалпы, сіздің мені таңдандыратыныңыз Мопассанның тұжырымдылығы мен Метерлинктің шеберлігін қатар меңгеруге ұмтылғаныңыз... Меніңше, толық меңгерген жазушыға бұдан үлкен жол жоқ!
-Рахмет.
Аз үнсіз отырып қалдық. Мен сөзімді қайта жалғадым.
-Есімің кім?
-Назым, Наз...
-Қай жерденсіз?
-Баянауылдан.
-А-а-аа...
Наз орнынан ұшып тұрды да, ағасының жанына барды. Мен оң қырыма аунап түстім де, іштей қиялға берілдім.
«Нағыз ақылды, салиқалы сөздің иесі, өмірде бұндай қыз жоқ деп жүруші ең... ал, соңына шырақ алып түссең де, айрылма! Болашақ жазушыға осындай терең білімді жар керек. Солай ма, солай. Неткен бақытты едім, қолымды күйдіріп ауруханға түскенім мұндай тамаша болар ма?! Енді тек ер Төлеген болғаның ғана қалды».
Палата іші ыстық болып кетті. Тарпылдақ кебісті аяғымның басына ілдім де, далаға шықтым. Аурухана алдындағы бақтың бұрыш-бұрышында екеу-үшеуден шүйіркелескен адамдар. Қалың ойға беріліп, жүрдім де қойдым. Алыстан шырқалған ән талып естіледі.
Жылжиды аққу айдында, жылжымайды,
Жақын барып, хал -жайын кім сұрайды?..
Ымырт үйіріліп, күн қызыл иегін тауға сүйеген шақта ғана палатама бір-ақ келдім. Наз жоқ екен, «ағасы» талықсып ұйықтап кеткен сияқты. «Қайда кетті екен, енді келмей ме?!»
Терезені айқара аштым, қоңыр салқын самал есті. Төменнен біреулердің даусы естіледі.
-Наз, саған не болған... тоқташы, түсіндірейін. Өзің ойланшы, ол енді жазылмайды ғой... Қайтесің оны, тірі қала ма, жоқ па?! Наз, ақылды едің ғой, керегі жоқ осы жігіттің, тіпті жанында қалай отырасың?
-Мен Ханды сүйемін. (Жүрегім дір ете түсті, ағасы екен десем!)
-Ха, Ха, Ха!!! Ана жігітің жазылса да, адам болуы екіталай шығар... Сен Виласты білесің ғой... Ол саған ғашық!... Оның дача... «Волгасы» бар, ол нағыз фокер!
-Жоғал!.. Сені дос деп жүрсем?!. Жоғал, енді менің маңымнан жүрме! Мен Ханкелдіні өмір бойы сүйемін!
-Ха-ха. Ха... ақымақ, ойлан! Мен кеттім!
Ол да, мен де түнімен көз ілгеніміз жоқ. Наз үнсіз булығып жылаумен болды. Жұбатпадым. Жұбатпайын демедім, жұбататын менде күш болмады. Өмірде осындай өз махаббатына адал қызды «көрдім» деп біреу айтса, сенбес ем, енді міне...
Ертеңіне мені ауруханадан шығаратын болды. Жиналып жатып, Назға тіл қаттым:
-Айналайын, сеніңше махаббат деген не? Наздың ақша қардай жүзіне қызыл шырай жүгірді. Үндемеді.
***
Осы оқиғаны жұмысқа оралған кезде бөлімдегі жігіттерге майын тамызып айтып беріп едім: «Қойшы, осы сен де қай-қайдағыны айтасың...» «Бұның әңгімесінің өзі сол, қара да тұр, бір шығармасына прототип етеді» деп, өзімді қолға алды. Қойдым. Қайтып қозғағам жоқ. Күнделікті тірлік Наз тағдырын ойлауға мұрша бермеді. Тіпті деймін, ұмытқандай болған шығармын. Қайдан таңертең тоғызға бес минут қалғанда ентігіп келем... Кешкі алтыдан үш минут өткенде қабағымнан қар жауып, жұмыстан шығам. Бәрі тығыз, бәрі қауырт шаруа.
«Адамның кішісі болғанша, иттің күшігі бол» деп, секретариаттың жігіттері мені кейде баспахана мен редакция арасындағы курьерлік қызметке де жібереді. Жүгірем. Ешкіммен қабақ шытысуға болмайды. Сөйтіп, кешке сүріне-жығылып қала шетіндегі «Комсомольский» поселкісінде жалдап алған пәтеріме жетем. Таңертең түнде қойып ішкен қара шайымды ысытып, екі-үш қантпен өзек жалғаймын да, жазу столыма отырам.
Бір күні редакторым шақырды. Біздің редактор соғысқа қатысқан, қан майданда жараланған, пенсияға бір жылы ғана қалған адам. Кабинетіне кіргенімде тілінің астына дәрісін салғалы жатыр екен. Мені көріп, валидолды аппақ қағаздың үстіне қойды.
-Отыр, бала. Иә, қалай, үйленетін ой бар ма?
-Рахмет. Жақсы. Әзірге жоқ.
-Ойлан бала, үйленсең, бұдан да жақсы жазасың.
-Сен бала... ертеңнен бастап командировкаға шығасың, шалғайдағы «Өндіріс» совхозында институтты биыл бітірген жас мамандар шаруашылыққа көптеген жаңалықтар әкеп қосқан көрінеді, солардың өзіндік қолтаңбаларын мықтап зерттеп жаз. Жарай ма?
-Жарайды, аға...
-Ал, онда жолға қамдан.
Редакторымның алдынан ептеп жіпсіп шықтым. Қызық адам, мені көрген сайын, «Қашан үйленесің?» деп сұрайды. Анада жұмыс аяғынан кейін үйіне шахмат ойнауға шақырды. Онысы сылтау екен, мені қысылып келмей қоя ма деп, «алдап», әйелі жасап қойған пельменнің үстінен түсірді.
Түнімен дөңбекшіп таңертең шала ұйқылы күйі алыстағы, қаладан екі жүз шақырым жердегі, «Өндіріс» совхозына баратын автобустың ең артқы орындығына жайғастым. Жайғастым да, ұйқыға бастым. Діттеген жеріме түс әлетінде жеттім. Жолаушылар үйді-үйлеріне тарап жатыр. Қайда барарымды білмей, аялдамада жан-жағыма жалтақтап қарап тұр едім:
-Тастан, -деп біреу атымды атады. Жалт қарасам, әдемі ақ сары келіншек күлімдеп маған қарай келе жатыр. Тани кеттім, бір класта оқыған Зәуре деген қыз. Есепті ылғи осы қыздан көшіретінмін..
-Сәлеметсің бе, Зәуре!
-Иә, журналист, кеп қалдың ба? Халің қалай?
-Рахмет. Жақсы. Өздерің осындамысыңдар?
(Тұрмысқа шыққалы көргенім осы, бұл өзі мені тойына шақырмаған).
-Иә, жолдасым екеумізді осы совхоз жұмысқа шақырған, өзің не, үйленген жоқсың ба?
-Жоқ, қыздар қарамай жүр.
-Ой, жүрген ақ шығар...
Зәуре сол баяғы: аузын ашса жүрегі көрінетін аңқылдаған қалпы. Сәл толып кеткені болмаса, мінезі өзгермепті. Мені өзіне тартып үйіріп барады.
-Күйеуің қайд аістейді? - дедім.
-Өзімнің бастығым, осы совхоздың бас бухгалтері.
Зәуренің үйіне келдік. Күйеуі жұмыстан келген беті екен, таныстықтан соң өзімсініп сөйлеп жатыр.
-Иә, иә, сізді Зәукенжан айтып отыратын, жазғандарыңызды оқып маған Саржалдың жігіті деп мақтанып қоятын... қысылып-қымтырылмай, өз үйіңіздей еркін отырыңыз, - деп күйеуі ықылас білдірді. Орта бойлы, қара бұжыр (бар тапқаны осы шығар) отағасы маған салған жерден ұнаған жоқ. Амал жоқ, отыруға тура келді. Үй іші жиһазға толы, қарасаң көз тұнады. Шетелдік гарнитур, неше түрлі хрусталь сықып тұр. (қабырғаға адамның жүрегін ауыртып, екі көзі мөлдіреп, құралайдың бас сүйегі ілінген). Осы мен кейде таң қаламын: біз ғой күндіз журналист, түнде жазушы боп танауымыздан қан кетіп жазу жазамыз, айлап кітапханада отырамыз, сонда езу тартып күлетініміз шамалы?! Ал, мы- налар ше, жүр әні, шот қағып, жалғанды жалпағынан басып...
Дастарқан үстінде үй иелері қосарланып жалынса да, ішімдіктен бас тарттым. Шайға зауқым соқпады. Алтын жалатқан қасықпен тамақ ішіп көрмеген едім, қысылып- қымтырылып, бір-екі кесе шай ішкен болдым.
-Аз іштіңіз ғой.
-Рахмет, болдым. Дәмді екен. Кеңсе жаққа барып, жұмыстарымды бітіре берсем деп едім.
Өзім асханаға бармай, осы үйге келгеніме өкіндім.
-О, не дегеніңіз, барамыз... барамыз... Өзім жігіттерге жолықтырам. Тоғымызды басып, отыра тұрайық.
-Сонда да бара барсем, - деп қиылдым.
-Жүріңіз ... ал, Зәукен, шақырсаң келтіре алмайтын қонақ кеп қалған екен... Кешкіге дайындықты күшейт!
Зәуре бізді күлімдеп шығарып салды. Кеңсе алды кереметтей безендірілген екен. Құрылғанына бір-ақ бесжылдық болса да «Өндіріс» совхозы еңсесі биіктеп, етегін жауып алғанға ұқсайды. Көшелеріне оқтай түзу ағаштар отырғызылған. Мен тақырыбымның тамаша болатынына іштей «шүкір» дедім.
-Мына суреттерді кім салған? - дедім таңырқап.
-Ә, осында бір келіншек, әне бір шеті көрінген шеткі үйде тұрады. Күйеуі кемтар ма бірдеме. Қазір жұмысында шығар, осы совхозда жалғыз өзі жұмыс істейтіндей таңертең келгеннен қадалып отырады! - Соны айтты да, ол темекісін тұтатты. Неге екенін білмеймін, бір түрлі күй кешкендей болдым.
-Мен барып жолықсам...
-Мейліңіз. Мен осы арада темекі тарта тұрайын.
Кеңсе ішіне кіре бергенімде, бір келіншекпен ұшырасып қалдым. (Құдай-ау бұлкім еді?!)
-Сәлеметсіз бе, Тастан аға.
-Сәлеметсіз бе, айналайын.
(Қайдан, қай жерден көріп едім, бұл бейнені?)
Тастан аға, танымай қаддыңыз-ау деймін, мен Назбын гой. Мен сізді бірден таныдым...
-А, айналайын, халің қалай? Осында?..
-Иә, аға. Хан екеуміз осында тұрамыз. Қайтейін тірі қалды ғой, әйтеуір...
Көйлегінің өңіріне екі тамшы жас тамып-тамып кетті. (Бұл өмір неткен қатыгез еді).
-Кешіріңіз аға, мен үйге барайын.
Наз тағы бірдеңелерді айтқан болды, түк те түсінген жоқпын. Мең-зеңмін.
Сүйретіліп далаға шықтым.
-Иә, Тәке, қалай сұлу келіншек пе?
Бас бухгалтер темекісін бір сорды да, жерге тастады.
Мең-зеңмін.
-Әй, өзіне талай ақша тиюі керек... оған біз беріп қоямыз ба... Картада парт деген болады...хе-хе өзі бір қияли, анада біздің бір жігіт ауданнан келе жатып, машинаны тоқтатып, қойып... хе-хе... біраз... көнбепті? Қиялилығы гой, түн ішінде жиырма шақырым жаяу келіпті. Ана жолы мен кабинетте... хе-хе...көнбеді...
Мең-зеңмін.
-Сіз де былай хе-хе... Қаласаңыз, жігіттерден машина алып берейін... Былай атағыңыз бар, симпатичный жігітсіз... ептеп тамырын басып көрмейсіз бе, хе...хе...
-Мә, саған!
Қара бұжырды шықшыттың астынан пердім. Жерге ұшып түсті.
-Әй, бұның не? Мен саған...
-Хайуан!..
Бұрылып алдым да, Наздың үйіне қарай жүгірдім.
Махаббат - көл. Сол көлінді қорғаған қауқарсыз қызғыш құс екенсің ғой! Өз көліңнің қызғышы болу неткен бақыт!!!
Наз!
Махаббатына опасыз, арамтамақ қуыс кеуде көр соқыр пенделердің жанында сен ұлы жансың, мен сенің аяғыңа жығылуға келе жатырмын. (Бұрын мен ешкімнің алдында иілген жан емес ем). Жүгіріп барып оқшау тұрған үйдің ауласына кірдім. Үйдің терезесі айқара ашылды.
-Жаным, Наз, қиналдың-ау...
-Жоқ, Ханкелді, сен ештеңеге ренжімеші, әлі-ақ...
-Мен енді жазылмаймын, керегім не саған, өз бақытынды тап...
-Қарашы, өмір неткен тамаша, түңілме, жаным... екеуміз...
... Бәрі үнсіз қалған... Редактор мен бөлім меңгерушісі маған тіктеп қарайды. Қалған жігіттер менің көз алдыма театрдың шешінетін жеріндегі киім ілгіштегі көрермендердің сырт киімдері боп елестеді. Кешірерсіздер, әрине...
***
Құлағым шуылдап, ештеңе естімей қаддым. Хан мен Наз терезені айқара ашып, адамдарға қарап қалған. Терезе түбінде мен де тұрмын. Сіздерге не айтпақпын? Бір құдірет сол терезенің түбінде тұрған менің еңсемді биіктетіп жіберді.
Мен сіздерге қарадым. Сіздерге...
