«Жақсы болу үшін депутат болу шарт емес, депутат болу үшін жақсы болу шарт»

Хош! Сайлау өтті. Парламентке өкіл жіберетін партиялар қорытындыға орайластырып кандидаттарын тізуге кірісіп те жатыр. Мәжілісте халық сөзін сөйлеп, ұлыстың жолын жаңғыртатын, заң қабылдайтын қайраткерлер кім? Әм бесінші Парламенттің негізгі міндеті қандай?
Тәуелсіздіктен бергі екі Жоғарғы кеңесті қоспағанда, 2012 жылы сайланған Парламент бесінші шақырылымға жатады. Бұған дейінгі парламентаризм тарихына көз салсақ, алғаш рет заң шығарушы кәсі­би органға сайлау 1995 жылы 9 жел­тоқ­санда өтіп, 67 депутат тұңғыш рет мәжі­лісмен атаныпты. Екінші Мәжіліс 1999 жылдың күзінде енгізілген конституциялық өзгерістерге сәйкес алғаш рет Орталық Азия өңірінде аралас схема бойынша сайланып, онда саяси партияларға тең өкілдік негізінде партиялық тізім бойынша мүмкіндік қамтылған болатын. Осындай жаңалықтың нәтижесінде сол жылғы сайлау парламенттік үлгідегі саяси партиялар құру процесін ынталандыра отырып, жоғары саяси мәнімен және баламалы түрде өтуімен ерекшеленді. Сайлауға 10 саяси партия қатысып, 7 пайыздық барьерді еңсерген «Отан», Азаматтық, Аграр­лық және Коммунистік партияның өкілдері Мәжіліске енді. Үшінші Парламентті сайлау 2004 жылғы қыркүйекте өтті. Сайлауға 12 саяси партия қатысса, олардың 4-еуі екі сайлауалды блогтың құрамында болды. Сол кездегі Мәжілістің 77 депутатының 59-ын саяси партиялар ұсынды. Төртінші сай­ланған Парламенттің жаңа құрамы Кон­с­титуцияға 2007 жыл­ғы мамырда енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес қалыптасты. Жаң­ар­тылған Конститу­цияға сәйкес, Мәжі­ліс 107 депутаттан құралатын болып, 98 де­путат партиялық тізімдер бо­йынша сай­ланды. Тарихтағы «бір партиялы Пар­ла­менттің» алғашқы һәм соңғысы осы. Өзін-өзі таратқан екі Жоғарғы кеңесті қоспағанда, кәсіби Парламенттің соңғы екі шақырылымы да мерзімінен бұрын өздерін құрбандыққа шалған болатын.
Заң шығару тармағына билікке келмекке белін бекем буынып отырған бесінші Парламенттің басты міндетін былтыр тар­қаған төртінші Парламент-ақ айқындап қойған. Яғни «келемін, еліңе енемін» десе, қашып құтыла алмайтын дағдарысқа лайықты тойтарыс беру. Тарқаудың басты себебі де осы болатын: «уақытты құр қаза жібермей, болуы мүмкін дағдарысқа қар­сы пәрменді Парламент келсін» деген. Расында, қазіргі әлем жұртшылығы айтпай келетін алай-дүлейге өз қамынша қарекет­теніп жатқаны байқалады. Ендеше, бесінші Парламенттің басты әуселесі антидағ­дарыстық шаралармен байқалмақ. Бұл тұрғыда қазақ буржуазиясын қолдап, ұлт­тық кәсіпкерлікке қосымша дем беруді міндет санаған «ақ жолдықтардың» Мәжі­ліс­ке өтуі де құптарлық десе болады. Жаңа құрамдағы депутаттардың тағы бір маңыз­ды міндеті ел тыныштығын сақтайтын заң­дарды қамтамасыз ету болып табылады. Былтырғы жылдың есте қалған басты оқи­ғаларынан тұрақтылықты сақтауға қатысты біршама мысалдар келтіруге болады. Бұл тұрғыда лаңкестікпен күресті заңнамалық қамтамасыз ету аса өзекті. Оның үстіне, сарапшылар Орталық Азияда алдағы жағ­дай­дың күрделілігін болжайды. Сондықтан билік лаңкестік қатерлерге тиімді әрі шұғыл шараларды жан-жақты қамдағаны ләзім. Жаңа құрамды Парламент үшін үшінші ма­ңызды міндет – этникааралық, конфес­сия­аралық тұрақтылықты сақтай отырып, ұлт мәселесін тереңдете түсу. Ұлтшылдық ұранды көтеріп жүрген пар­тияластардың Парламентке өтпеуі ұлттық ұпайдың түгелін білдірмейді. Оның үстіне, ұлтшылдар көтер­ген мәселелердің оң әрі уақтылы ше­шіліп отыруын тұрақтылықтың басты тетігі ретінде санауға да болады. Мәжілістен ұлтшылдардың шеттеп, коммунистердің жолы болғаны бір төбе азаматтардың көңіліне мүлдем кері әсер етпес үшін ұлтқа қажетті деп саналатын зәру заңдар қабыл­данғаны жөн. Оның ішінде тілге қатысты мәселе де ендігі күні кейінге ысырылмауы шарт. Айтқандай, заң жобалау жұмыстары өзгеріске ұшырап кетпесе, Үкімет «Тіл туралы» Заңды осы жылы Мәжіліске жөнелтуі керек болатын. Ендеше, жаңа құралатын депутаттық корпус тіл мәселесін қалай бағ­дарлайтынын алдағы уақытта байқап қалуымыз ғажап емес.
Осындай әлеуетті жүкті арқалайтын, әлеу­меттің ауқаттылығын арттыруға қыз­мет ететін депутаттар кімдер болмақ? Былайша айтқанда, жаңаша құрамдалатын Мәжілістен қандай қайраткерді көргіміз келеді? Дәл осы мәселе төңірегінде халық­аралық байқаушы­лардан бір тілек естігенбіз. Литва Сеймінің депутаты Юлиус Сабатаускасты депутаттық тізімнің сайлаудан ке­йін ғана белгілі болатыны таңғалдырыпты. «Халық дауыс беру барысында өзінің таң­дауы нәтижесінде кімнің депутат болатынын біле алмайтын көрінеді. Яғни сайлау қорытындылары жарияланып, қай партиядан неше депутат өтетіні белгілі болғанда ғана депутаттар тізімі жасалады екен. Бұл біз үшін біртүрлі оғаш секілді, бірақ қазақстандық дәстүрдің өзіндік ерекшелігі бар шығар, мен оны біле алмадым», – дейді қайранын жасыра алмаған Сейм депутаты Юлиус.
Бақсақ, байқаушы жөн айтатын тәрізді. 7 пайызды еңсерсе, партиядан кім өтетіні алдын ала белгілі болса, жұрттың соған қарап дауыс саралауға мүмкіндігі қамтыл­са, одан ұпайымыз кемімейтіні, қайта бү­гінгідей бақай есеппен бал ашпай, әуел бастан дұрыс таңдау жасалатыны анық. Өр­кениетті елдерде де осы тәжірибе қол­данылады. Ендеше, Юлиус Сабатаускастың тілегін ескеретін екен. Ал, жалпы, депутат кім болмақтан бұрын, ол қандай болуы керек деген мәселені осыдан ғасыр бұрын Алаштың арысы Міржақып Дулатов «Қа­зақ» газетінде көтеріп кеткені белгілі. Ре­сей Думасына қазақтан депутат сайлану мүм­кіндігіне орай жазған мақаласында ол депу­таттардың қазаққа шын пайдалы болуы керектігін айтады. Пайдалы депутат қандай болады? «Ақ жүрек, таза болса. Жұртты я сатып, я алдап кетпейтін болса. Халық үшін ерінбей қызмет етерлік, екі талай жерде жанын қиярлық ержүректі болса. Өз пайдасынан жұрт пайдасын артық көретін болса. Саясат ісіне жетік болса. Білімді шешен, оқыған көсем болса. Халық­тың қал­пына, салтына, тұрмысына жете таныс бол­са. Міне, депутат болуға осындай адам­дар лайық. Жақсы болу үшін депутат болу шарт емес, депутат болу үшін жақсы болу шарт. Депутат болған кісі абыройлы, жақ­сы болса, жұрттың алдына Алла бергендер түседі. Бірақ Алла берген пенде­лердің бәрі бірдей депутат болуға жарамайтынын бірінші Дума көрсеткен», – деп жазады Міржақып Дулатов. Қайрат­кердің бұл арнауы Тәуелсіз Қазақстанның депутатын сайлаушыларға да қаратып ай­тылған өсиет іспеттес өзекті дүние екені даусыз.