Ақпарат айдынында қоғамдық ой-пікірлердің айнасы бола білген газетіміз Тәуелсіздік мерекесіне орай осы кезеңде «ұлттық санамызбен қауыштық па, елдік болмысымызды таптық па, Тәуелсіздікті нығайту үшін не істеу керек?» деген мәселе төңірегінде дөңгелек үстел өткізді. «Алаш ассамблеясының» екінші сессиясына қатысушылардың ой-пікірі ұлттық жаңғыруға, тәуелсіз санаға бетбұрыс жасау керектігін қуаттай түсті. Сонымен, «Алаш ассамблеясының» екінші сессиясының делегаттары:
1. Мұрат Жұрынов – Ұлттық Ғылым академиясының президенті;
2. Әзімбай Ғали – саясаттанушы;
3. Дос Көшім – «Ұлт тағдыры» қоғамдық бірлестігінің төрағасы;
4. Аманкелді Кеңшілікұлы – «Азаттық» радиосы қазақ қызметінің бас редакторы;
5. Есей Жеңісұлы – «Ұлан» республикалық газетінің бас редакторы;
Модератор: Құбаш Сағидоллаұлы – «Алаш айнасы» газеті саясат бөлімінің редакторы.
«Алаш айнасы»:
– Көшпелі қазақ — өз аты айтып тұрғандай, ежелден еркіндік, Тәуелсіздік аңсаған еркін де еңселі ұлт. Тарих көшінде асау қазақтың еркіндігіне ұзақ уақыт бұғалық салынды. Өкінішке қарай, қазір де ежелден еркіндік аңсаған қазақ жұртының кежегесін тартқан құлдық психологиядан әлі ада-күде арыла алмай келеміз. Тіл, діл, дін, тарих, төл мәдениетін қайта түлетпейінше, жастарымыздан жігер, тізгін ұстаған шенеуніктерімізден «мен» дегізерлік мемлекетшілдік, әр қазақтың бойынан мұрты көкке шашылған өр рух буырқанып жатпайтыны анық. Мұрат мырза, азаттығымызды не тұншықтырып жүр? Тәуелсіздігіміздің «әттеген-айлары» мен «бәрекелдісі» турасында не айтар едіңіз?
Мұрат ЖҰРЫНОВ:
– Батыстың Питерс деген философы: «Жеке адам дегеніміз – ширатылған халық, ал халық – тарқатылған адам», – дейді. Халыққа жалпы мінездеме беруге болады. Қазақтың өзіне тән мінезі бар. Біреулер айтып жүрген қазақтай көшпелі мал баққан халықты жалқау деген әңгімеге мүлде қосылмаймын. Өйткені мал бағу деген – еңбектің ең ауыр түрі. Қатал табиғат жағдайларында ұры-қарыдан, түз тағысынан аман сақтап, машақаты көп ата кәсіпті серік еткен халықты жалқау деу дұрыс емес. Бірақ жайбарақат, асықпай қимылдайтын халықпыз. Бұл – қанымызға сіңген өте жақсы қасиет. Асығып-аптықпайтын, бейбітсүйгіш, бауырмал, қонақжай халықтың ғажап болмысының жұмбағы парасаттылықта жатыр деп ойлаймын. Осындай бекзат мінезімізбен еңселі ел болдық. Дегенмен кемшіліктеріміз де жоқ емес. Қазақ деген – көзсіз батыр, ешкімнен қорықпайтын, ешкімге илікпейтін халықпыз. Батырлығымызға қоса, «батыр аңғал» дегендей, аңқаулығымыз бар. Сосын біз — сенгіш халықпыз. Осылар – біздің ел болып ұйысуымызға кедергі келтіретін кеселдер. Кей кезде бірімізге-біріміз илікпей, бағынбай кетіп жатамыз. Қазақ халқы Тәуелсіздіктің «тар жол тайғақ кешуінде» кеңестік кезеңдегі қолдан жасалған жаппай ашаршылықты бастан кешірді. Қалың қазақты жалмаған ашаршылық, бір жағынан, көшпелі шаруашылықты ұйымдастырудың шалағайлығынан болса, екінші жағынан, қасақана жасалды. Олай дейтінім, 30-жылдардың зобалаңында халық аштан қырылып жатқанда, қоймаларда астық сіресіп тұрды. 37-інші жылғы ел жақсыларын қуғын-сүргінге ұшыратудың қандықасап науқаны, 1941-1945 жылғы соғыс қырғыны қаймана қазақтың қатарын сиретті, жол бастайтын ұлттық кадр, зиялы қауымнан айырылып қалдық. Ұлттың басынан өткен осындай қасіреттер бізді «әттеген-ай» дегізеді. Әрине, кеңес дәуірін түгелдей мансұқтауға болмайды. Сол кездері кеңес билігіне бағынышты болса да, қазақтың тілі мен мәдениеті, ғылымы өркендеп, қалалар бой көтеріп, зауыттар салынды. Тәуелсіздік алған кезде бірден аяғымыздан тік тұрып кетуіміздің себебі санаға бұғау салған кеңестік кезеңнің өзінде жиған-терген әлеуетімізден болса керек.
«Алаш айнасы»:
– Тәуелсіз сананың қалыптасуына кедергі болатын жалған мифтер қандай? Санадағы құлдық комплекстерден қалай арылуға болады?
Дос Көшім:
– Біз Тәуелсіздікті аңсап келдік және қол жеткіздік. Елтаңба, Әнұран, Ту секілді символдық атрибуттар бекітілді. Алайда бастапқы мақсатымыздан басқа арнаға түсіп кеттік. Себебі 90-жылдардағы алғашқы күрестің өзі ұлт-азаттық күрес және әділетті, демократиялық қоғам құруға бағытталды. Өкінішке қарай, Тәуелсіздік алғаннан бастап 1994 жылға дейін созылған бұл екі бағыттың ғұмыры қысқа болды. Одан кейін тоқырау кезеңін бастан кешті. Демократияның тәуелсіз баспасөз, көппартиялық жүйе, жергілікті өзін-өзі басқару сияқты институттарының кейбірі орныққанымен, әлі өз үдесінен шыға қойған жоқ. Бұл өлара шақ тым ұзаққа созылып кетті. 20 жыл дегеніңіз – біраз мәселеге түп-тамырымен өзгерістер жасауға жететін уақыт. 1995 жылдармен салыстырғанда, әл-ауқатымыз тәуір, жағдайымыз жақсы, экономикамыз өркендеп, Орталық Азияда көшбасшы елге айналдық. Сондықтан да болар, қазақ халқы ояну үрдісін бастан кешіріп, ұлт пен мәдениет айналасында бірігіп келеді. Өз басым құлдық комплекстен арылуға 20 жыл керек болған шығар деп ойлаймын. Тәуелсіз сананың қалыптасуына кедергі болып отырған бірнеше фактор бар. Мәселен, «желтоқсандықтарға» деген жалтақ көзқарастан арылған жоқпыз. Қазір қалыптасып келе жатқан 40-50 жас арасындағы жаңа зиялы қауымның тегеурінді күш боларына сенемін. Қоғамның зиялыларға деген өкпелері қара қазандай. Себебі олар Тәуелсіздік үшін күресте үн қатқан жоқ, ұлттың қадірін о баста түсінген жоқ. Сондықтан олар белсенді емес.
«Алаш айнасы»:
– Дос мырза, сонда Тәуелсіздікке пессимистік тұрғыдан қарайсыз ба?
Дос Көшім:
— Жоқ, өз басым оптимистпін. Қоғамдық ұйымдардың, журналист қауымының, өзге де саясаткерлердің 20 жыл бойы тамшылатып айта бергендерінің нәтижесі шығып келе жатыр. Мен қазақтардың өз мемлекетінде қожайын болатынына толық сенемін. Егер мен болашаққа сенбесем, 21 жыл бойы мұндай жұмыстармен айналыспаған болар едім.
«Алаш айнасы»:
– Қазір көбінесе орыстілді басылымдарда Тәуелсіздіктің оңай келгені туралы айтылып, жазылып жүр. Олардың айтпағы – «Тәуелсіздіктің біз үшін қадірі жоқ». Бұған не дейсіз?
Дос Көшім:
– «Тәуелсіздік аспаннан салбырап түсті» деген жаңсақ пікірлермен мүлде келіспеймін. Ондай пікірлердің басты себебі, Тәуелсіздік үшін күрескен «Азат» тағы басқа да қозғалыстардың, ұлтшыл саясаткерлердің күресі мен жұмыстары туралы бірде-бір газет-журнал, телеарна көрсеткен жоқ. Соңғы төрт-бес жылда ғана белгілі бір субординацияны сақтай отырып, ұлттың тілі мен жеріне қатысты өзекті мәселелер айтыла бастады. Сондықтан «Тәуелсіздік ұғымы қадірлі емес» дегенмен келіспеймін. Тәуелсіздік қазақтардың үлкен күресінің нәтижесінде нәсіп болды. Өкінішке қарай, бостандық алудың жолында жан аямай күрескен үзеңгілестеріміз бағаланбай жатыр. Егер оларға құрмет көрсетіліп жатса, Тәуелсіздігіміз бұдан да қадірлі болар ма еді?! Тәуелсіз мемлекеттің жұмысы Тәуелсіздік үшін күрескен азаматтарды құрметтеуден басталу керек. Сол ілтипатты көріп өскен, Тәуелсіздіктің қандай қиындықтармен келгенін түйсінген жастар өз елінің Тәуелсіздігін қорғауға күш салады. Қазақ жұрты өз азаттығы үшін 300 жыл бойы күрес жүргізгенін жас ұрпақ есінен бір сәт те шығармауы тиіс. Бұл үшін бізде Сырым батырдың болмаса Кенесары ханның ең ірі көтеріліс жасаған күні сияқты маңызды датаны «Тәуелсіздік үшін күрес» күні деп жариялауымыз керек деп ойлаймын.
«Алаш айнасы»:
– Есей мырза, қазіргі жастар Тәуелсіздікті қалай түсінеді? Жастармен тікелей жұмыс істеп жүрсіз, нендей уәж айтасыз?
Есей Жеңісұлы:
— Мен өзім әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың студенттеріне дәріс оқимын. Сонда жастардан байқағаным, олар жалынды. Тәуелсіздікті құрметтейді. Бірақ кез келген бастаманы сауатты жүзеге асырып, құнды дүниелерді жүректерімен түсінуі үшін адамда білім болуы керек. Ал жастарымыздың білімдері төмендеу. Тәуелсіздігіміздің баянды болуы үшін бізде қазақтілді мықты кадрлар қалыптасуы керек. Бұған қазіргі білім жүйесі кері әсерін тигізіп жатқан сияқты. «Ал Тәуелсіздік оңай келді» деген мифтермен қазақтілді студенттер келіспейді.
«Алаш айнасы»:
– Мемлекеттік идеологияны билік емес, халықтың өзі жасайды. Мысалы, Қытайдың 5 мың жылдық тарихында қаншама императорлар ел биледі. Бірақ Жұңғо жұрты қазірге дейін Конфуцийдің ілімін мемлекеттік идеологиясының тұғыры етіп келеді. Сол секілді Қожа Ахмет Иассауи – бүкіл түркілердің пір тұтатын тұлғасы, қазақтың діні мен ділінің діңгегі. Біз көбіне биліктің әкімшілік ресурстарын, науқаншылдығын сынап жатамыз. Бірақ ұлттың жаңғыруы үшін, ұлт болуы үшін, отарсыздануға бетбұру үшін инициативаны биліктен күтпей, халықтың өзі, ел ішінде жүрген азаматтар жасай ала ма?
Дос Көшім:
– Міндетті түрде жасай аламыз. Мемлекеттің міндеті – идеологияны шығару емес,оның қалыптасуына жағдай жасау. Мемлекеттік идеологияны бір кездері «Алаш» та жасаған. 90-жылдары «Азат» қозғалысы да осындай бағытта жұмыс істеді. Алайда ұлттық бағыттағы демократиялық ел идеясы қазір де қолдау тапқан жоқ. Керек десеңіз, «Алашорданың» өз алдына қойған мақсаттарының ішінде тек біреуі ғана, яғни жеке мүфтият болу идеясы жүзеге асқан екен. Баяғы 1905 жылғы «Қарқаралы петициясында» көтерілген мәселелер қазір де өзекті күйінде қалды.
«Алаш айнасы»:
– Тәуелсіздік кезеңімен салыстырғанда Кеңес Одағы құрамында болған кезеңнің өзінде күрес саласында қазақтардан Олимпиада чемпиондары шықты. Ал қазір өз билігіміз өзімізде бола тұра, шетелден балуан шақыруды, легионер алдыртуды дәстүрге айналдырып алдық. Бұл турасында біздің басылым аз жазып жүрген жоқ. Есей мырза, Қажымұқанның Отаны шетелден балуан тасуы дұрыс па?
Есей Жеңісұлы:
– Бірден айту керек, біз ғана емес, кешегі кеңестік елдердің барлығы да осы дәстүрді қолданып отыр. Мысалы, Ресей күресінде осетин, лезгин, аварлар дес бермейді. Әзірбайжандар бокс пен күрестен мықты дегендей. Біздегі келеңсіздік – әрбір Олимпиада қарсаңында тыныштық орнайды да, дүбір таяған кезде қара басып жатады. Таймураз Тигиев, Георгий Цурцумия сияқты спортшыларды тауып ала қоямыз. Олар бізге белгілі бір дәрежеде медаль әкеп береді.
«Алаш айнасы»:
– Сол сенген Цурцумияларымыз Бароев, ал Тигиевтеріміз Мурадов секілді ресейлік жерлестерімен кездесе қалса, жеңіле салады.
Есей Жеңісұлы:
– Өзің солардың ішінде жүріп, терін сүртіп тұрмаған соң, жеңіле салды деп айту қиындау. Бірақ 1992 жылдан бері қарай Бахтияр Байсейітовтан кейін бірде-бір қазақ жігіті күрестен әлем чемпионы атанбапты. Өткен жылы Нұрбахыт Теңізбаев қола жүлдегер атанды. Оның алдында Дәулет Тұрлыхановтың Тәуелсіздік кезінде алған бір күмісі бар. Былай қарасаңыз, саусақпен санарлық. Біз бойымыздағы күрескерлік генді жоғалтып алғанымызды мойындау керек. Ұлттық құраманы Аманжол Бұғыбаев жаттықтырған кезде жеті салмақ дәрежесінің бесеуінде кавказдықтар күресті. Біздің жігіттер Азияда жақсы өнер көрсетеді де, әлем чемпионаттарында жерге қаратады. Жақында ауыр атлетикадан тарихымызда бұрын-соңды болмаған 4 алтын алдық. Оның үшеуі – легионер. Бірақ сол үшін бапкерлерді жазғыра алмаймыз ғой. Жоқ жерден жеңіс әкелді. Бұл тұрғыдан Нидің жанкештілігі мен Әнуар Түркілердің еңбегі болмаса, Илья Илиннің чемпион болуы мүмкін емес. Сондықтан мен «өзіміздің жігіттерді өсіру үшін бізге уақытша легионерлер керек» деп ойлаймын.
«Алаш айнасы»:
– Әдебиет – ұлттың айнасы. Әлемдік әдебиет шетелде идеологияның міндетін атқарып тұр. Тәуелсіз Қазақстанның әдебиетін ауызға алсақ, іліп алар ештеңе көрмейміз. Әдебиет халықты жетелейтін функциясынан айырылып қалды. Пессимистік сарын басым. Неге тәуелсіз кезеңде жалпыхалықтық, типтік образ жасай алмай отыр? Көпшіліктің «Тәуелсіз елдің әдебиеті дағдарыста тұр» дегенімен келісесіз бе?
Аманкелді Кеңшілікұлы:
– Әдебиет шығарманың көптігімен емес, салмағымен есептеледі. «Әдебиет дағдарыста отыр, пессимизмге бой алдырған» деген пікірлермен келісе алмаймын. Өйткені кез келген елдің, қазақ әдебиетін алсақ та, пессимизмге салынуы қашан да басым болған. Мысалы, француз әдебиетінен Бальзакты, орыс әдебиетінен Достоевскийді, Гогольді алсаңыз, олардың шығармаларында бірде-бір жағымды кейіпкер жоқ. Меніңше, елдік рухты жазу тек елдің туының желбіреп тұрғандығын қаламға түртумен шектелмейді. Ең алдымен жазушы адамның рухы азат болуы керек деп ойлаймын.
«Алаш айнасы»:
– Елді біріктіретін, тәуелсіз санаға жетелейтін шығармалар жоқ па?
Аманкелді Кеңшілікұлы:
– Мен кеше ғана Мұхтар Мағауинның қазақ қасіреті, бір адамның екіге бөлінуі, ұлттың ұлтсыздануы туралы жазылған «Жармақ» деген шығармасын оқып шықтым. Бұл шығарманы идеологияға айналдырса. Бірақ билік зиялы қауымнан үркетін сияқты. КСРО кезінде күшті идеология жасау үшін жазушыларға жағдай жасалды. Ал қазір өз күшіңмен жазылған шығарманы басып шығарудың өзі бір қиямет. Бродский деген еврей ақынының: «Ізгілікті ояту үшін кез келген қонақүйде поэзия кітаптары жату керек», – деп айтқаны бар. Сол секілді мен айтар едім: «Қазақтың санасын ояту үшін кез келген үйде ұлттық санаға байланысты кітаптар болуы керек», – деп.
«Алаш айнасы»:
– Аға буын жас буынға, ал жас буын бар кінәні аға буынға артып жататын кездер болады. Бүгінгі әдебиетті постмодернизм дейді. Қазіргі қазақ әдебиетінде жаңа серпін беретін бағыт қандай болу керек?
Аманкелді Кеңшілікұлы:
– Постмодернистік әдебиетті де біраз қарастырып шықтым. Бірақ негізінде ең жақсысы реалистік әдебиет қой. Ал реалистік әдебиетті жазу үшін адамның рухы азат болу керек. Тұрысбек Сәукетаев деген жазушы бір газетке бір шығармасын апарған екен. Сонда әлгі басылымның бас редакторы: «Ойбай-ау, сен мына кейіпкерің арқылы ана бір шенеунікті айтып отырсың ғой», – деп баспай қойған. Шындығында, нағыз таланттардың шығармалары халыққа жетіп жатқан жоқ. Егер Гоголь қайта туып, «Өлі жандарын» жазып шықса, бірде-бір басылым оны баспас еді деп ойлаймын. Меніңше, жазушылар Жазушылар одағының емес, тәуелсіз журналдардың маңына бірігу керек. Сонда жазушылардың арасында пікір алуандығы, идеялық бәсеке пайда болуы мүмкін. Сондықтан жазушы қауым мекеменің маңына емес, идеяға бірігуі керек.
«Алаш айнасы»:
– Тәуелсіздік алғалы бері жүргізілген ұлттық модернизацияға көңіліңіз тола ма?
Әзімбай Ғали:
– Егер отарсыздандыру үрдісін ұлттық модернизация деп атайтын болсақ, бұл жағынан қозғалыс бар. Бәлки, ішкі механизмі бар ма, халық өздігінен отарсыздана бастады. Бірақ отарсыздандыру үрдісіне билік тарапынан демеу жағы ойдағыдай болып жатқан жоқ. Латын Америкасының бірде-бір елінде, Африканың кейбірінде ана тілі жоқ. Мемлекеттік тілі не ағылшын, не француз тілі болып есептеледі. Менің бір түсінгенім, ағылшын тілі, протестанттық дін ешқашан прогресс әкелмейді екен, ал ұлт деген мобилизация екен. Сондықтан біз билікпен қоян-қолтық жұмыс істеуіміз керек. Билік кейде бізге көмектесіп отырады да, кейде басқа жаққа ауып кетеді. Путинге дейін Ресейдегі ең ұлтшыл «Литературная газетаның» таралымы 80 мыңдай-ақ болған. Бұл – Ресей үшін өте төмен көрсеткіш. Путин келе салысымен соны түзеді. Қазір бізде қазақты сүйетін олигархтар да, ұлтшыл проект жасайтын элита да жоқ болып тұр.
«Алаш айнасы»:
– Қазақстан ғылымы Тәуелсіздік кезеңде ең көп қиындық көрді, тоқырады. Елбасымыз ғылым саласына көңіл бөлетінін айтты. Ғылым туралы заң қабылданғалы жатыр. Жетімсіреген қазақ ғылымында жастар жоқ. Кезінде ең көп кітап оқыған, ең ғалымдары көп елдің ғылымы неге мешеу? Ғылымды көтерудің стратегиясы, механизмдері бар ма?
Мұрат ЖҰРЫНОВ:
– Бұл жерде бұл сұрақты екіге бөлгім келіп тұр. Біреуі Ұлттық Ғылым академиясына байланысты. 1996 жылдан бастап Ұлттық Ғылым академиясы таратылды. Сол кезде ҰҒА басшылығының Үкіметке «Білім және ғылым министрлігімен қосылайық» деген хаты түсті. Кейін одан бөлініп шықты, ал ғылыми-зерттеу институттары министрлік құрамында қалып кетті. Сөйтіп, өздері «жүнін жұлған тауықтай» болып қайта бөлінді. ҰҒА 2003 жылы қоғамдық бірлестік болған кезде бізде Ұлыбритания, Франция, АҚШ-тағыдай ғылым академиялары сияқты мемлекеттік орган емес, тәуелсіз қоғам боламыз деген ой болды. Бірақ олардың заңы мен біздің заңның арасы алшақ. Қаржыландыруды енгізетін тетік бізде жоқ. Өйткені жаңа «Ғылым туралы» заң талқыланып, ғалымдар атсалысып жатыр. Осы заң қабылданса, бұл мәселе белгілі болады. Қазір Ұлттық Ғылым академиясының 177 академик мүшесі бар. Бұлардың бәрі – бүкіл ғұмырын ғылымға сарп етіп келе жатқан маңдайалды ғалымдарымыз. Қазақтың бары да, жоғы да осы. Ал Тәуелсіз Қазақстанның жалпы ғылымының жай-күйіне келсек, мен сізге айтайын, қазақтың ғылымы әлемде үшінші ондыққа кіреді. Әсіресе, геология, металлургия, химия, физика, математика салалары бізде өте қатты дамыған. Біз – ғылымы мен білімі жоғары Тәуелсіз елміз. Тек ғылымды ұйымдастыру, ғылыми жаңалықтарды практикаға енгізу жүйесі өте нашар. Бізге Ресей, Украина, Польша, Чехияның модельдері жақынырақ.
«Алаш айнасы»:
– Бізде ғылым мен өндірістің арасы алшақ. Қала берді, біздің ірі ғалымдарымыз шетелге нәпақа іздеп кетіп жатса, қайтіп отандық ғылымды өркендетеміз?
Мұрат ЖҰРЫНОВ:
– Мен сізге айтайын. Біздің шетелге тентіреп кеткен бірде-бір ірі ғалым жоқ. Олар елдегі академиктердің басқан ізіне татымайды. Бұл – жаңсақ пікір. Осыдан үш-төрт жыл бұрын Бірғаным Әйтімова: «Біздің ғалымдарымыз шетелге кетіп қалды», – деді. Содан кейін мен ресми түрде сұрадым. «Маған фамилиясын беріңіз. Қанша адам кетті, кімдер кетті?» — деп. Маған 14 адамның тізімін берді. Бәрі — ғылым кандидаттары. Барса барсын. Онда тұрған не бар? Үлкен ғалымдар, ұстаздар осында, ғылыми мектеп осында. Олай болса, «ғалымдар кетіп қалды» деген бекер сөз. Ресейдің Ғылым академиясының президенті Юрий Осиповтан: «Бізде осындай жағдай болды. Бірақ ешкім кетпепті. Сіздерде қалай?» — деп сұрадым. Ол да: «Бізден де ешкім шетел кезіп кеткен жоқ. Оның бәрі спекуляция», – деді. Ғылымды тастап басқа жаққа безу деген отбасын тастап кету сияқты. Сондықтан ғылымда олай ету өте қиын. Ал ғылыми жаңалықтардың өндіріске енгізілмеу себептері туралы Үкіметке де, басқа министрліктерге де айтып жүрмін. Кеңес Одағы кезінде зауыттардың маңайында жоба жасайтын ғылыми-зерттеу мекемелері болатын. Қазақстандағы осындай елу жоба бізге емес, Мәскеуге бағынатын. Бұл зерттеу мекемелері ғылыми жаңалықтарды тікелей өндіріске енгізетін. Кейін Одақ тараған соң бұлар да қожырап, тарқап кетті. Қазір бұл мәселені вице-премьер Ербол Орынбаев мырза мен білім және ғылым министрі Жансейіт Түймебаев қайта қолға алып отыр. Бұл жұмыстың барысы жақсы. Алла бұйырса, алдағы бір-екі жылда ғылыми жетістіктерді өндіріске енгізіп, игілігін көреміз деп отырмыз.
Жалпы сауал:
— Қазақстанның Тәуелсіздігін нығайту үшін не керек?
Дос КӨШІМ:
– Қоғамды жайлаған жалтақтық пен жағымпаздыққа қарсы кесек мінез керек. Тарихи тұлғаларымыздың атында орден-медальдар жоқтың қасы, осындай дүниелер шығару керек. Ұлттық валютамыздағы қазақтың ұлыларын алып тастадық. Тәуелсіздікті нығайту үшін осындай ұлттық символикалық құндылықтарға назар аудару қажет.
Есей ЖЕҢІСҰЛЫ:
– Тәуелсіздікті нығайту үшін жастар тарапынан білімге деген құштарлық керек. Өйткені біздегі кез келген саланы жартылай мамандар, дилетанттар басып алған. Қазақ тілінде сөйлеп, сол тілде ойлайтын азаматтар өзінің біліктілігін арттыруы керек.
Аманкелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ:
– Меніңше, әсіресе ұлт мәселесіне келгенде, Елбасы көп нәрседен хабарсыз болып отырғанға ұқсайды. Бұған ақпаратты бұрмалап жеткізетін жалтақтар мен алаяқтар кінәлі шығар. Ақпарат дұрыс жетпей жатқан болса, кемшіліктер орын алады. Сондықтан Президентке халықтың жағдайын тікелей айта алатындай салмақты зиялы қауым болу керек.
Әзімбай ҒАЛИ:
– Мен – көп жылдардан бері назарбаевшыл адаммын. Бірақ... Мысалы, Бразилия да өзін ұлттық мемлекетпін деп есептейді екен. Ұлттық мәселені шешпей, демократияға түбегейлі бет бұруымыз мүмкін емес. Әрине, бұл мәселе тек кадр арқылы ғана шешіледі. Яғни ротация мен люстрация керек. Ұлттық модернизацияны, ұлт жасауды тілден бастау керек және оны билік іске асыруы қажет.
Мұрат ЖҰРЫНОВ:
– Тәуелсіздігімізді нығайту үшін тіл мен дінге ерекше назар аудару қажет. Тіл мен діннің өзі ділді құрайды. Осы үштаған құндылықтарымызды асқақтатқанда ғана мемлекет дамиды.