Сайланатын әкім халыққа қаншалықты жақындайды?

Дана қазақта «әкім бол, халқыңа жақын бол» деген керемет сөз бар. «Ұлық болсаң, кішік бол» деп те жатамыз. Дегенмен әкімді жақын етудің тамаша тетігі – оны халықтың пікірін ескере отырып, сайлауға салу. Мұндай қағидалы қадамның бастауын Мемлекет басшысы былтырғы Жолдауында жасап, кейін бұл заңдық негізбен құпталған. Сөйтіп, тамыздың 5-інен ел өңір­ле­рін­де аудандық маңызы бар қала, ауыл һәм кент әкімдерін сайлау басталады. Кеше Ор­талық сайлау комиссиясы осы саяси науқанға қатысты бри­финг өткізіп, әзірліктің мәнін айтқан еді.
Әкімдерді сайлау қажеттігі туралы айт­қанда Елбасы мұнда ең алдымен басқару­ды орталықсыздандыру қаперде болаты­нын, ал ондай қадам сауаттылықты талап ететінін жеткізіп: «Орталықсыздандыру идеясы­ның мәні – шешім қабылдау үшін құқықтар мен қажетті ресурстарды орта­лықтан өңірлік билік органдарына беру», – деген еді. Ауылдың һәм аудандық маңы­зы бар қаланың әкімін сайлау осы идеяның тікелей жүзеге асуына ықпалын тигізері хақ. Өйткені көзіқарақтылар болса білер, бұған дейін ел Парламенті жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңды қабылдады. Оған сәйкес, ендігәрі ауыл әкімдерінің қолы­на өкілеттіктің бір парасы, оның ішінде ауылдық деңгейде өзін-өзі басқару арқылы қаржы қалыптастыру, оны жұмсау тетіктері өткен еді. Ендеше, алдағы сайла­натын ауыл әкімі, бір жағынан, жұртшы­лыққа жақындай түсуі үшін мәслихатпен таңдалса, екінші жағынан, ондай әкімдер­де өз қабілеттерін көрсету үшін өзіндік қаржылық ресурстарға да иелену құқығы болады. Ендеше, тамызда өтетін «әкімдер сайлауы» атты саяси науқанның маңызы зор. Ал одан кейінгісін одан кейінгі жағдай ғана көрсетеді. Мұнда да айтпағымыз: ендігіде сайланбалы әкім жоғарыға жау­таң­дап қызмет етпей, жұртшылыққа жағу үшін қызмет етуі керек. Дәл осы ретте «жұрт­шылықтың пікірі қалай ескеріледі?», «көп­шілік сайлауға қалай әсер етеді?» деген маңызды мәселе де тұр. Өйткені ауыл әкімдері негізінен мәслихаттармен сайланады емес пе? Ал сол мәслихаттарға ауыл әкімінің кандидатурасын баламалы негізде аудан әкімі ұсынады. Аудан әкімі мәслихатқа үміткер ұсынғанда да, ең алдымен сол ауылға барып, ауыл халқы­ның пікірін естіп, сосын сайлауға түсетін кандидаттар туралы қалың жұртшылықпен кеңесіп барып ұсынысын жасайды. Сөйтіп, бұған дейін ауыл басшысы тікелей аудан әкімінің өкімімен тағайындалып келсе, енді аудан әкімінің өзі кандидат ұсыну үшін ауылға барып, халықпен кеңесіп, елдің ойын елегінен өткізеді. Лайықтысын түртіп, елеп-екшеп барып таңдау жасау үшін мәслихаттардың сайлауына лайықты кандидаттар ұсынылады. Сөйтіп, бұйыртса, қалың жұртшылық «тағайындалатын» мен «сайланатынның» қандай болатынына да көз жеткізіп қалар. Дегенмен демократия қағидатына салсақ, осы екеуінің айырма­шылығы бізге де бесенеден белгілі деп айтуға болады. Осы тұста кейбір сарапшы­лардың әкім сайлауының мәслихат аясында өтетініне налитыны бар. Әйтсе де сол мәслихатты кезінде халық сайлаған. Ендеше, мәслихат халық атынан һәм халық пікірі ескеріле ұсынылған кандидаттарды әкімдікке сайлайтын болады.
2457 әкім сайланады
Орталық сайлау комиссиясынның мә­лі­­метіне қарағанда, тамызда өтетін сай­лау­да барлығы 2457 әкім сайланатын болады. Олардың 47-сі – аудандық маңызы бар қалалардың әкімдері, 2101-і – ауылдық округ әкімдері, 119-ы – кенттер әкімдері және 190-ы – ауыл әкімдері. «Қоғамдық бақылауды және жергілікті жерлердегі ахуалға азаматтардың ықпалын күшейту мақсатында Президент Н.Назарбаев 2013 жылғы қыркүйектен кешіктірмей, елімізде мәслихаттар арқылы аудандық маңызы бар қалалар, ауыл әкімдерін, ауылдық округ­тер құрамына енбейтін кенттер әкім­дерін сайлау туралы шешім қабылдаған болатын. Осы мақсатта сайлауды өткізу тәртібі анықталды. Соған сәйкес, ауыл әкімдерінің сайлауын ұйымдастыруға және өткізуге құрамында 1 316 мүшесі бар 14 облыстық, 28 қалалық және 160 аудан­дық-аумақтық сайлау комиссиялары тар­ты­латын болады», – дейді Орталық сайлау комиссиясының баспасөз хатшысы Венера Жексембекова. Оның сөзіне қара­ған­да, саяси науқан сайлау тағайындал­ғаннан бастап, оның қорытындылары анық­талғанға дейін әрбір өңірде бір ай бойы өтеді. Соған орай, қазірдің өзінде аудан әкімдері ауыл аралап, кандидат­тар­ды ұсынуға белсенді кірісіп кеткенге ұқсай­ды. Мысалы, кешеге дейін аудан басшы­лары ел өңірлерінде ауылдағы ағайынмен мыңнан астам кездесу ұйымдастырған. Сындарлы кездесулер нәтижесінде 895 кандидат әкім сайлауына ұсынылыпты.
Айта кетейік, ауыл әкімдеріне жасы 25-ке толған, «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстанның заңында қойылған талаптарға сәйкес келетін, белсенді сайлау құқығына ие, жоғары білімі бар және тиісті облыстың аумағында тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары кандидат бола алады.
«Қазіргі кезде еліміздің барлық өңір­лерінде өтіп жатқан кандидаттарды ұсыну сайлау күніне 25 күн қалғанда аяқталады. Ал кандидаттарды тіркеу сайлау күніне 15 күн қалғанда бітеді. Бұдан бөлек, сайлау алдындағы үгіт жұмыстары сайлауға 15 күн қалғанда басталып, сайлауға бір күн қалғанда жергілікті уақыт бойынша түнгі сағат 24:00-де аяқталады», – деді Орта­лық сайлау комиссиясының баспасөз хат­шысы Венера Жексембекова.
Тоқтала кететін жайт, сайлау бүкіл рес­публикада бір күнде, бір мезетте бола салмайды. Мәселен, аудандық және қала­лық аумақтық сайлау комиссия­ларының шешімдеріне сәйкес, әкімдерді сайлайтын мәслихат отырыстары Оңтүстік Қазақстан облысында – 5 тамызда, Атырау облысын­да – 6 тамызда, Ақтөбе, Алматы, Қостанай, Қызылорда, Маңғыстау, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында – 7 та­мыз­да, Шығыс Қазақстан облысында – 7 және 8 тамызда, Батыс Қазақстан облы­сын­­да – 7 және 9 тамызда, Ақмола және Қа­­ра­­ғанды облыстарында – 8 тамызда, Жам­­был облысында 9 тамызда өтетін болады.
Сөйтіп, Қазақстанның саяси өміріндегі тағы бір маңызы зор науқан басталмақ. Оның маңызды болатын себебі – науқан нәтижесінде көпшіліктің көңілінде жүрген біршама сұрақтардың жауабы шешімін тап­пақ.