Өлім жазасын қолдану қажет пе?

Соңғы жарты ғасыр ішінде әлем елдері ара­сын­да өлім жазасына кесу мен оны қолдану аясы шектеліп келеді. Қыл­мыс­кер­ге қатысты аса қатал үкім қазір тек Қытай, Иран, Пәкістан, Сауд Арабиясы мен АҚШ секілді бес елде ғана нақты орындалып келе жатыр. Қалған мемлекеттерде заң жүзінде өлім жазасы кү­шінде болғанымен, ондай үкім іс жүзінде орындалып жатқан жоқ. Мұндай жал­пы­әлем­дік трендтен Қазақстан да шеттеген емес. Дегенмен Бас прокуратура әзірлеп жатқан жаңа Қылмыстық кодекс жоба­сында өлім жазасын қалдыру қажет пе? Кеше Парламент Мәжілісінде дәл осы мәселе талқыға түсіп, депутат­тардан бастап сарап­шы­ларға дейін мәселенің қыр-сырына үңілді, әлемдік тә­жірибені тағы бір сүзгіден өткізді.
Қазақстанда өлім жазасының ең соң­ғы үкімі осыдан дәл он жыл бұрын орын­­дал­ған екен. 2003 жылдың жел­тоқ­санынан бе­рі елімізде өлім жазасын орындауға мо­ра­торий жарияланып, ең қатал үкімнің іс ­жүзінде орындалуына шектеу қойылған. Ал бұған дейінгі жағ­дайымыз қалай еді? Мәселен, са­рап­­шылардың мәліметіне сүйенсек, 1990 жыл­дан 2003 жылға дейін 536 қазақ­стан­дық өлім жазасына кесіліпті. Оның ішінде 1996-1998 жылдары өлімге бай­ланғандар саны жылына жүздің тө­ңі­ре­гінде болған. Кейіннен Кон­сти­туциялық ре­форма һәм заңнамалық ізгілік ша­ра­ларының жағдайды бірша­ма тү­зеткен сыңайы бай­қалады. Тоқтала кететін жайт, КСРО құ­рамында тұрғанда Қазақстандағы өлім жа­засы 59 қыл­мысқа қатысты болса, Тә­уелсіздіктің алғашқы жылдары олардың саны 50-ге, кейінгі реформалардан соң 18-ге дейін қысқарды. Яғни заңнамада өлім жазасына қатысты арнайы норма бол­ға­нымен, он жыл бойы өлім жазасын орын­дау практикада іске аспады. Бұдан бө­лек, Мемлекет басшысы мұндай жаза тү­рін қолдануды сатылап шектей отырып, кейіннен мүлдем тыйым салуға дейінгі ба­ғытты да айқындаған болатын. Қазақ­стан­ның Құқықтық даму тұжы­рымдамасында да ондай жоғары жа­заны мейлінше тарыл­ту құпталады. Ен­деше, былтырдан бері елі­міз­дің Бас прокуратурасы қолға алған Қыл­мыстық кодекстің жаңа жобасында жа­заның осы түріне деген көзқарас қалай қа­лыптасуы шарт? Түптеп айтқанда, жаңа кодексте өлім жазасын сақтап қалу ке­рек пе? Жиын барысында талқ­ыланған осы мә­селеге екіұшты пікірлер айтылған бо­­латын. Тіпті үкіметтік емес, адам құқы­ғын қор­ғауды мақсат еткен ұйым­дар әрнеге сіл­теме жасап, жаңа жобада өлім жа­за­сының қолдану аясының ке­ңею мүм­кін­дігіне қарсылық танытқан еді. Алайда Бас прокуратура өкілі мәсе­ленің мәнісін ашып айтты. «Қол­да­ныстағы Қылмыстық кодексте 18 қылмыс құрамы үшін өлім жа­засы қа­рас­тырылған болса, әзірленіп жат­қан жо­бада олардың саны – 16.  Жалпы, елі­мізде өлім жазасын алып тастау мә­се­лесіне келсек, оның құқықтық қана емес, саяси сипаты да бар. Ал ондай саясатты өзгертуге кез келген мем­лек­еттік органның шамасы жетпейді. Ең бастысы, өлім жаза­сын алып тастауға ниетіміз болғанымен, он­дай шешімді қабылдауға Конституция бабы кедергі бо­лып табылады», – дейді Бас проку­ра­тураның Қылмыстық кодекс жобасын әзірлеу жөніндегі жұмыс тобының са­рапшысы Руслан Тоқтағұлов. Оның ай­туынша, жаңа жобада өлім жа­засы бұ­рынғыдай адам өлімімен бай­ла­ныс­ты болып табылатын террористік ак­тілер ұйымдастырған қылмыстар үшін және соғыс уақытында жасалған аса ауыр қылмыстар үшін қарас­ты­рылған.
Әлбетте, жаңа Қылмыстық кодекс әзір­ше тек нобайы ғана сызылған жоба кү­йін­де тұр. Ал ондай жобалардың тіпті Пар­ла­­ментке дейінгі кезең-кезеңдегі тал­­қы­лаулар барысында мың құбы­ла­тыны да белгілі. Дегенмен қыл­мыстық жа­уап­кершілік ахуалын айқындайтын басты жо­бадағы нормаларға ертерек араласқанның еш әбестігі болмас. Ал соның ішінде өлім жа­засына қатысты  дүниелердің парламенттік деңгейде талқылануының өзі жақ­сы нышанды білдірсе керек-ті. Әмсе «Келісіп пішкен тон келте болмас» дегенді айтқың келеді...
Рақмет МҰҚАШЕВ, ҚР Парламенті Мә­жілісінің Заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің төрағасы:
– Қазақстанда өлім жазасына бала­ма ретінде өмір бойғы бас бостан­ды­ғынан айыру жазасы қолданылып ке­леді. Қазір мұндай жазаға кесілген жүз шақ­ты азамат бар. Дегенмен сондай жа­заға ке­судің мақсаты мен мәні неде, мі­неки, осыны дұрыстап шешетін уақыт жет­ті. Өмір бойына кесілген аза­мат­тарды бейімдеу, оларға пси­хологиялық тұр­ғыдан баға беру­ге мұқият болған аса қажет. Өйткені әлгі үкімге ке­сіл­геннің кейбірі шартты түрде мерзімінен бұ­рын босауға жататын болса, кей­бі­рінің жазасында шартты түрде мер­зі­мінен бұрын босату құқығы қа­рас­ты­рылмаған. Өйткені өлім жазасы оларды өмір бойғы бас бостандығын алмас­ты­руымен тағайындалып отыр. Бұл – бір­неше дүркін көтерілген, көптеген са­рап­шылар мен заңгерлер кемсі­ту­шілік деп бағалаған норманың бірі. Ендеше, дәл осы норманы қайта қарау, те­реңірек сараптау қажет. 
Грег КУИИН, Астанадағы Ұлыбритания елшісінің орынбасары:
– Өлім жазасы ешқашанда қыл­мыстық жаза үшін лайықты деп қа­р­ал­­мауы қажет. Сол үшін жал­пы­адам­зат­тық деңгейде оған тыйым керек-ақ. Мұн­дай үкім адамгершілік қасиетті ада ететіндіктен, оны орындауды ешқашан ақтап алуға келмейді.  Сондықтан да Қазақ­стан­ның жаңа Қылмыстық ко­дек­сінде өлім жазасын кеңейтпей, ке­рі­сінше кеміткен орынды деп санаймыз. Әри­не, Қазақстанда адам құқын қор­­ғау бағытында ілге­рілеушілік айтар­лықтай. Өлім жазасына мора­торий мен оған балама ретінде өмір бойғы бос­тан­дықтан айыру жазасы да сол – ілге­рі­леушілік. Дегенмен бір­қатар мә­се­леде әлі де қолға алы­натын дүниелер баршылық. Оның ішінде өмір бойы бостандықтан айы­рудан бөлек, ондағы ұсталатын адамдардың жағ­дайына да назар аударған орынды.
Жеміс ТҰРМАҒАМБЕТОВА, «Адам құқы үшін хартия» қорының басшысы:
– Кейбір сарапшылар «Қазақстанда террористік актілер үшін өлім жазасын қалдыру керек» дегенді алға тартады. Менің айтқым келетіні, Ұлыбритания мен Испания секілді лаңкестік акті­лерден талай жылдар бойы таяқ жеп келген мемлекеттер өрелік танытып, өлім жазасын мүлдем алып тастады. Не­ге сол елдерге қарап бой түземеске?