Ұлттық білім жүйесін дамытудың өзегі – ұлттық сипаттағы сапалы оқулықтар дайындау

Мәншүк Мұқаметқалиқызы, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Оқулық» республикалық ғылыми-тәжірибелік орталығы директорының орынбасары, педагогика ғылымының кандидаты:

– Мәншүк Мұқаметқалиқызы, бү­гін­­де оқулық мәселесі, оның ішінде мек­­теп оқулықтарының сапасына бай­ла­­ныс­ты сын жиі айтылуда. Бүгінгі күн­де оқу­лықтардың сапасын арттыруда қан­дай нақты жұмыстар атқарылуда?
– Елбасымыз өзінің 2012 жылғы 5 қыр­күйектегі Назарбаев университетінде сту­дент­терге оқыған дәрісінде: «Интернет кі­тап­пен қарым-қатынасты, отандық және әлем­­дік әдебиетті алмастыра алмайды, осы­лардың негізінде, жалпы, адамдық құндылықтар қалыптасады», – деп атап өт­кен­дей, қай кезде болсын оқулық әр елдің бі­лім беру жүйесіндегі бәсекеге қа­бі­лет­ті­ліктің нышаны болып табылады. Сондықтан «ұлт­тық білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігі бәсекеге қабілетті оқулықтарды әзірлеуге байланысты» деп атап өткен еді.
Тәуелсіздігімізді алған жылдардан бас­тап бүгінде оқушыларымыз төл оқулық­та­ры­­мызбен білім алуда.
Еліміз Тәуелсіздік алған алғашқы жыл­дары білім беру саласындағы басты мә­се­ле­лердің бірі – отандық төл оқулықтар да­йындау мәселесі күн тәртібіне қойылып, 1996 жылғы қыркүйектегі Қазақстан Рес­пу­бликасы Үкіметінің қаулысымен Оқу­лық­тар мен оқу-әдістемелік кешендерін да­йын­­­даудың және басып шығарудың мақ­­­­сатты бағдарламасын әзірленді. Атал­ған бағдарлама басқару органдары­ның, ғы­лыми-зерттеушілік, педагогикалық жә­не авторлық ұжымдардың, баспалардың рес­публикадағы мектептерге жаңа буын оқу­лық­тарын әзірлеу, басып шығару және ен­ді­рудегі үйлестіру қызметі мен стра­те­гия­сын анықтайтын басты құжат болып та­был­ады. Осы бағдарламаға сәйкес, кезең-кезе­ңі­мен оқулықтар оқу процесіне енгізілді.
Алғашқы төл оқулықтарымызды оқу про­цесіне енгізу барысында көптеген кем­ші­лік кездесіп, отандық оқулықтардың са­па­сын жақсарту үшін нақты шаралар қа­был­дауды қажет етті.
Осыған байланысты Білім және ғылым министрлігі оқу әдебиетін басып шы­ға­ру­дағы әлемдегі дамыған елдердің, атап айт­сақ, Ұлыбритания, АҚШ, Ресей, Жапония, Оң­түстік Корея, Сингапур тағы басқа ел­дер­дің тәжірибелеріне талдау жасады. Тал­дау нәтижелерінің негізінде оқулықтарды мем­лекеттік сараптамадан өткізу жұмысы ұйымдастырылды. 2005 жылы Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мем­ле­кеттік бағдарламасына сәйкес, негізгі мақ­са­ты оқу әдебиетінің сараптамасын, сы­нақ­тан өтуін және мониторингін ұйым­­­­дас­тыру болып табылатын «Оқулық» рес­­пу­бликалық ғылыми-тәжірибелік ор­талығы құрылды.
Одан бері 15 жылдан астам уақыт өтсе де, оқулықтарды жаңартып, толықтыру жұмысы бір толастаған емес. Оқулық жасау ісі техникалық жағынан, ең негізгі сапасы жағынан болсын көш ілгері алға жылжыды. Қазіргі оқулықтың алғашқы оқулықтармен құрылымының кемелденуін, оқулыққа берілген иллюстрациялар сапасының артуын, техникалық көркемделуі жағынан әлдеқайда жоғары екендігін ұстаздар қауымынан жиі естіп жүрміз.
Бүгінде оқулықтану және кітап басып шы­ғару саласында біршама сапалы ілге­рі­леу болуда: сарапшылар жұмысын ұйым­дас­тырудың нормативтік-құқықтық базасы жетілдірілді; оқу әдебиеттерін әзірлеу про­цесін әдістемелік және әдіснамалық қам­та­масыз ету мәселелері қайта қарас­ты­рылып, өзектендірілді, оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешен­дер­ді әзірлеудің бел­гілі бір жүйесі, оқу­лық­танудың отандық мек­тебі қалыптасты, оқу­лық әзірлеу­ші­лер­ге талаптар бекітілді; оқу­лық әзірлеу үшін бә­секелі орта қа­лып­тасты; білім беру ұйым­дары әр пән бо­йын­ша бірнеше бала­ма­лы оқулыққа дейін таң­дау мүмкіндігіне ие болды; оқу әде­­биеттерін әзірлеу, сараптама жасау, сы­нақтан өткізу және мониторинг жасау жұ­мыс­тарын ұйымдастырудың тәртібі анық­талды.
Бүгінде сын пікірлердің толастамауының бас­ты себебі оқулық жазудың қиын­ды­ғынан болар. Себебі оқулық жазу бір күн­нің немесе екі-үш айдың жұмысы емес. Оқу­­лық жазуды басынан өткерген ака­де­мик А. Колмогоров оның қиындығын жа­ңа бір реактивті ұшақ жасап шығарумен те­ңе­ген екен. Ендеше, оқулық жазу – ол үнемі үз­діксіз жетілдіруді, дамытуды қажет ететін процесс.
– Жалпы, оқулықтар оқушының ал­ды­на жеткенге дейін қалай әзірленіп, қандай кезеңдерден өтеді?
– Жаңа атап өткенімдей, оқулықтарды әзірлеу мақсатында әр пән бойынша ав­тор­лық ұжым қалыптасады. Бүгінде ав­тор­лар ұжымының құрамында ғалыммен бірге мін­детті түрде мектеп мұғалімінің, әдіскер ма­манның болуы қадағаланады. Себебі ға­лым сол пән бойынша оқулықтың тұ­жы­рым­дамасын анықтап, ғылыми жағын не­гіз­десе, әдіскер маман оқулықта берілген оқу материалының жаңа педагогикалық тех­нологиялардың тиімді енгізілуіне, тә­жі­рибелі мұғалім сол материалдардың оқу­шы­­лардың жас ерекшелігіне, қабылдау мүм­­­кіндігіне сай қолжетімді болуын қам­та­­масыз етеді.
Қазір оқу әдебиеттері сараптаманың бір­неше кезеңінен өтеді. Әзірленген оқу­лық макеті мемлекеттік сараптамаға кел­ген­г­е дейін баспалардың өз ішінен құ­рыл­ған оқулық мазмұны мемлекеттік жалпыға мін­детті білім стандартына, оқу бағдар­ла­ма­сына сәйкестілігін анықтайтын кон­цеп­туал­ды топтан, оқулықтың сыртқы, ішкі бе­зен­дірілуін, санитарлық-эпи­де­мио­ло­гия­лық талаптарға сәйкестілігін бақы­лай­тын арнайы топтан өткізіледі. Ал мем­ле­кет­тік сараптамадан өткізу үшін Білім және ғы­лым министрлігіне ұсынылады. Біз өз ке­зегімізде үш сарапшыдан құрылған са­рапшылар комиссиясын ұйымдастырамыз. Яғ­ни оқулықтың ғылыми аппаратын қарас­ты­ратын сол саланың жетекші ғалымы, әдіс­кер және тәжірибелі мектеп мұғалімі оқу­лықтарға сараптама жасайды. Мем­ле­кет­тік сараптамадан оң қорытынды алған оқу­лықтар Қазақстан Республикасы Пар­ла­ментінің депутаттарынан, мемлекеттік, қо­ғам­дық және үкіметтік емес ұйымдардың, жо­ғары оқу орындарының жетекші ғалым­да­рынан, педагогикалық және ғылыми қо­ғам­дастықтың өкілдерінен қалыптасқан ҚР Білім және ғылым министрлігі жанынан құ­рылған республикалық комиссияның қарауына ұсынылады. Республикалық ко­мис­сияның ұсыныстары негізінде білім бе­ру ұйымдарында пайдалануға рұқсат етіл­ген оқулықтардың, оқу-әдістемелік ке­шен­дердің тізбесі қалыптастырылып, бе­кітіледі.
Жыл сайын жүргізілетін сараптама нә­ти­желеріне жүргізілген сапалық талдау әзір­ленген оқулықтар мен оқу-әдістемелік ке­шендер сапасының жақсарғанын көр­сетіп отыр. Мысалы, 2011 жылы сарап­та­маға келіп түскен оқулықтар мен оқу-әдіс­темелік кешендердің 68,7%-ы білім беру ұйымдарына пайдалануға ұсынылса, 2012 жы­лы 67,5%-ы ұсынылды. Өткен жылы рес­публикалық комиссияның қарауына ұсы­­нылған 1901 оқу әдебиетінің 79-ы са­рап­­та­мадан өтпесе, биылғы жылғы респу­бли­­калық комиссияның қарауына ұсы­ныл­ған 1109 оқу әдебиетінің 97-сі өтпеді.
Сонымен бірге оқулықтар сапасын тал­қылау үшін қоғамның белсенді мүшелері қа­зақстандық білім порталында және ми­нистрліктің сайтында блогтар құрды. Қо­ғам­ның пікірлері сараптама жұмыстарын өт­кізуде және оқулықтарды өңдеуде ескеріледі.
– Жаңа сіз оқулықтың сапалы болуы үшін сараптаманы ғалым, әдіскер және жоғары білікті мұғалім жүргізеді деп қал­дыңыз. Сіздер сараптамаға сарап­шы­ларды қалай тартасыздар?
– Оқулықтарға сараптама жасайтын са­рапшылардың деректер базасы өңірлік, Ас­тана және Алматы қалалық білім бас­қар­маларының, жоғары оқу орындарының ұсыныстары негізінде оларға қойылған талаптарға сәйкес қалыптастырылады.
Бүгінгі күнде «Оқулық» орталығында са­рапшылар базасы қалыптастырылған. Аталған сарапшылар базасында 1000-ға жуық жоғары және бірінші санаттағы мек­теп мұғалімі мен әдіскер, 200-ден астам кол­ледж, 1500-ден астам жоғары оқу орын­дарының оқытушылары жөнінде ақ­парат жинақталған. Сонымен бірге са­рап­­шыларға қойылатын біліктілік та­лаптары бе­кітілді.
Оқу әдебиеттерін сараптамадан өткі­зетін сарапшыларды іріктеу барысында оқу басылымының ерекшеліктерін есепке ала оты­рып, педагогтің кәсіби қызметінің тә­жі­ри­бесі қатаң ескеріледі. Оқулық сарап­та­ма­сы шешімнің дұрыстығына күмән туын­даған жағдайда сарапшы сараптама жұ­мысына қайта тартылмайды. Жақын ара­да сарапшыларды теориялық тұрғыда ар­найы оқытып, біліктіліктерін арттыру мақ­сатында оқулықтарды әзірлеу және ба­сып шығару жөніндегі халықаралық қа­уым­дастыққа мүше болып кірдік. Аталған қа­уым­дастыққа мүше болу халықаралық та­лаптарға сай оқулық авторлары мен оқу­лық­қа сараптама жасайтын сарап­шы­лардың біліктілігін көтеруге, олардың оқу­лық­тар әзірлеу мен басып шығарудағы әлемдік тәжірибелермен танысуына және авторлармен оқулық тұжырымдамасымен, оқу материалдарының мазмұнымен жұмыс істеуге, сарапшылардың ғылыми-әдіс­те­ме­лік дайындығын жетілдіру бойынша жүйелі жұ­мыстар жүргізуге мүмкіндік беретін бо­лады. Осының негізінде сапалы оқулықтар әзір­леніп, ұлттық құндылықтарымызды насихаттайтын ұлттық сипаттағы оқулық­та­рымызды жетілдіретін боламыз.
– Кезінде оқушыларымыз бір пән бойынша бір оқулықпен оқыды. Қазіргі уа­қытта бір пән бойынша бірнеше бас­па­ның оқулықтары жарыққа шығуда. Бұл үрдіс қандай қажеттіліктен туын­дап отыр?
– Сұрағыңыз орынды. Бүгінде оқу­лық­тардың сапасын арттыру және бәсекелі ор­таны қалыптастыру мақсатында оқу про­це­сінде білім беру саласындағы уәкілетті ор­ганмен бекітілген бірыңғай стандарттар мен бағдарламаларға сәйкес әзірленетін ба­ламалы оқулықтар пайдаланылуда.Бұл – да­мыған елдердің оқу процесінде бар үр­діс. Мысалы, әрбір пән бойынша бір­не­ше ба­лама оқулыққа дейін пайдалануға рұқ­­сат етіледі. Ал оқу әдебиеттерін таңдау құ­­қығы – білім беру ұйымдарының еркінде.
Оқу процесіне баламалы оқулықтарды енгізу оқулықтардың сапасын арттыруға жағдай жасап, бәсекелі ортаның қа­лып­та­суына, жаңа педагогикалық те­хн­о­ло­гия­лар­­дың енгізілуіне, оқушылардың жас ерекшелігіне сай оқу материалдарының қол­жетімділігіне мүмкіндік береді. Сон­дық­тан да білім беру ұйымдары, мектеп мұғалімдері өздеріне оқу мазмұны ұнаған, тиімді әдістеме арқылы берілген оқу әде­биетін таңдауға құқылы.
– Осы жерде бір мәселеге тоқталсақ. Ағымдағы оқу жылында оқу­лық­тар­дың жетіспеушілігі мәселесі жиі кө­терілуде. Жалпы мектеп оқу­шы­ла­ры­ның оқулықпен толық қамтамасыз етіл­меуінің себебі неде?
– 2011 жылға дейін жалпы білім бе­ре­тін мектептерге арналған оқу әдебиеттерін са­тып алу Қазақстан Республикасы Үкі­метінің №173 «Бiлiм беру ұйымдарының бiлiм алушылары мен тәрбиеленушiлерiн оқулықтармен қамтамасыз ету ережесiн бекiту туралы» қаулысына сәйкес қам­та­масыз етілді. Осы қаулыға сәйкес, оқу­лық­тар­мен оқушылардың шектеулі контингенті, яғ­ни: интернаттық ұйымдардың тәр­биеленушiлерi; жетiм балалар; мүгедек ба­лалар және көпбалалы отбасыларының ба­лалары қамтамасыз етіліп келді.
Бүгінде, «Білім туралы» Қазақстан Рес­публикасының Заңына сәйкес, мектеп оқу­шылары оқулықтармен тегін қамтамасыз еті­луде.
Жыл сайын білім және ғылым ми­нистрінің бұйрығымен бекітілетін білім бе­ру ұйымдарына пайдалануға рұқсат етілген оқу­лықтар, оқу-әдістемелік кешендердің тіз­бесіне сәйкес, өңірдегі білім бас­қар­ма­ларымен оқу әдебиеттеріне тапсырыс беріледі.
Білім беру ұйымдарын оқу әдебиетімен қам­тамасыз ету қажетті аталым санын, оқы­­ту тілін, оқулық санын жергілікті ат­қа­ру­шы органдар анықтап, жергілікті бюджет есебінен жүзеге асырылады.
Оқулықтарды жетілдіріп отыру мақ­са­тында төрт жыл сайын мектеп оқулықтары қай­та басылып шығады. Яғни оқушыларды оқу­лықпен қамтамасыз ету бір жылда 1-11 сыныптардың оқулықтарымен түгелдей емес, әр сынып бойынша кезең-кезеңімен жүзеге асы­рылады. Мысалы, өткен 2012-2013 оқу жылында жалпы білім беретін мек­­теп­тер­­дің 1, 7 және 8-сыныптарына ар­налған оқу­­лықтар қайтадан басылып шық­­са, биылғы оқу жылында 2, 9-сы­нып­тар­дың оқу­­лықтары қайта басылып шы­ға­рыл­ды. Қа­зір көп жағдайда оқулықтардың же­тіс­пе­у­шілігі оқушылар контингентінің кө­­б­еюі­не немесе азаюына өз деңгейінде тал­­дау жа­самай, оқулықтарға тапсырыс бе­­­ріп отырған білім беру ұйымдарында орын алуда. Сонымен бірге жергілікті ат­қа­рушы органдар тарапынан жеткілікті дең­гейде қаржының бөлінбеуінен дер едім.
– Баспасөз беттерінде Қазақстан та­рихы пәнінің оқулықтары бойынша көп­­теген сын-пікір айтылуда. Мы­са­­лы, әр оқулықтағы тарихи дата­лар­дың, оқи­ғалардың берілуі әртүрлі. Қа­зақ­­стан тарихына арналған оқу­­лық­тар­дың бірінде Аңырақай шай­қа­сы 1729 жылы болды десе, екін­ші­сінде 1730 жылы өтті» дейді. Бұл оқулық ав­тор­­ларының жауапсыздығы ма, әлде тех­никалық қателік пе?
– «Қазақстан тарихы» оқулықтарында бел­гілі бір тарихи оқиғалардың болған ке­зең­дері, қазақ тарихындағы ірі тұлға­лар­дың туған жылдары туралы әртүрлі де­рек­тердің кездесіп жатқаны рас. Бұл мәселе тек Аңырақай шайқасына ғана қатысты емес. Бұдан да басқа мысалдар келтіруге бо­лады. Оларды техникалық қате деп қа­рай алмаймыз. Қазіргі кезде сарапшылар ор­фографиялық, стилистикалық қателерге өте мұқият қарайды. Ондай қателіктер кез­де­сіп жатса, оқулық қайта өңдеуге жі­бе­рі­леді. Оларды оқулық авторларының жа­уап­сыздығынан деуге де болмайды. Бұл жал­пы тарих ғылымының мәселесі болып отыр. Кейбір тарихи оқиғалар, даталар әлі де болса зерттеуді, нақтылауды қажет ете­ді.
Бүгінгі күнде оқулықта кеткен қай­шы­лықтар кейбір беріліп жүрген даталарға, тарихи оқиғаларға қатысты мәселелер бо­йын­ша тарихшы ғалымдармен нақты жұ­мыстар жүргізілуде.
Мектепке арналған тарих оқулықтарын әр жылдары елімізге танымал белгілі ға­лым-тарихшылар әзірледі. Атап айтсақ, М.Қозыбаев, К.Нүрпейіс, Ж.Қасымбаев, Х.Әб­жанов, З. Қабылдинов тағы бас­қа Қазақстандағы тарих ғылымын да­мытуға үлес қосқан белгілі тарихшы ға­лымдар.
Тағы бір мәселе туралы айта кеткім ке­ліп отыр. Қазіргі кезде кейбір тарихшылар өз­дерінің туған өңірлеріне қатысты тарихи оқи­ғаларды зерттеп, соларға байланысты қа­лыптасып қалған тарихи білімдерді қате деп, олардан бөлек тың деректер ұсынуда. Сол деректерді мектеп оқулықтарына ен­гі­зуді талап етушілер де баршылық. Мысалы, бел­гілі бір тарихшы ағамыз Қазақстан та­рихы оқулықтарында Исатай Тайманұлы жә­не Махамбет Өтемісұлы бастаған кө­теріліске қатысты көптеген қателік жібе­рілген деп бұқаралық ақпарат құралдарына сұхбат беріп, мақалалар жариялады. Бұл та­рихшы ағамыздың «Қазақтан тарихы» оқу­лығына деген жанашырлығын біз, әри­не, құп­таймыз. Дегенмен ол кісімен толық ке­­лісе алмаймыз. Себебі жаңа материал­дар­ды оқулық мазмұнына енгізу үшін олар­ды жан-жақты сынақтан өткізу керек. Он­дай жа­ңа ғылыми көзқарастармен, пі­кірлермен ака­демиялық қауымдастық та­ны­сып, тал­дауы және қабылдауы керек. Олар бірнеше рет сүзгіден өтуі тиіс. Ақи­қат­тығы дәлел­де­нуі керек. Тек сол жағ­дай­да ғана олар оқу­лық мазмұнына енуі тиіс. Бұл – педа­го­ги­кадағы орта білім мазмұнын ірік­теуге қа­тысты басты қағидалардың бірі. Ер­тең бас­қа бір ғалым «мен мынадай жа­ңа­лықтар аштым» десе және олардың бар­лығын оқулыққа енгізе берсек не болады?
Жалпы, тарихты білу дегеніміз – тек даталарды білу емес, тарихи оқиғалардың саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени тағы да басқа себептерін, олардың елі­міздің дамуына тигізген әсерлерін түсіну.
Жалпы, оқулықтарымыз ұлттық тари­хымыздың көкжиегін кеңейтетін, ұлттың жа­ңа тарихи дүниетанымын қа­лып­тастыруда өзіне тиесілі міндетті атқа­ратындай болуы тиіс деп ойлаймыз.
– Салиқалы сұхбатыңызға рақмет!

Сөз сарасы
Оқулықтарды жетілдіріп отыру мақсатында төрт жыл сайын мектеп оқулықтары қайта басылып шығады. Яғни оқушыларды оқулықпен қамтамасыз ету бір жылда 1-11 сыныптардың оқулықтарымен түгелдей емес, әр сынып бойынша кезең-кезеңімен жүзеге асырылады. Мысалы, өткен 2012-2013 оқу жылында жалпы білім беретін мектептердің 1, 7 және 8-сыныптарына арналған оқулықтар қайтадан басылып шықса, биылғы оқу жылына 2, 9-сыныптардың оқулықтары қайта басылып шығарылды. Қазір көп жағдайда оқулықтардың жетіспеушілігі оқушылар контингентінің көбеюіне немесе азаюына өз деңгейінде талдау жасамай, оқулықтарға тапсырыс беріп отырған білім беру ұйымдарында орын алуда. Сонымен бірге жергілікті атқарушы органдар тарапынан  жеткілікті деңгейде қаржының бөлінбеуінен дер едім.