Тұлғатанудың ақ-қарасын айыра алмай келеміз

Құлбек ЕРГӨБЕК, филология ғылымының докторы, профессор, түрколог:

– Өзге жұрттар өз ұлыларының тіпті тыр­нағының ұшынан шашының ұшына дейін зерттеуге тырысады. Айталық, бір ғана Пушкиннің айна­ла­сына 600-дей ғалым шоғыр­ланғанға ұқсайды, сон­­дағысы тұлға­ның зерт­телмей қал­ған небары алты-ақ күні бар деседі. Біз­ бір тұлғамызды түге­лімен зертте­мек түгіл, әлі күнге, бас­қа-басқа, ұлы Абай­дың ту­ған күнін дәл анықтай ал­май келеміз. Сіз де С.Мұқанов, Б.Кен­же­баев сынды қа­зақ әдебиетіне айтар­лық­тай еңбегі сің­ген тұлғаларды зерт­теп жүрсіз. Жал­пы, осы тұлғатануды те­жеп тұрған нен­дей мәселелер дер едіңіз?
– Тұлғатану, негізінен, тарих ғылы­мы­ның бір саласы болып есептеледі. Өкінішке қарай, та­рих ғылымында осы тұлғатану дұрыс жүр­гізілмей жатыр. Неге десеңіз? Осы ретте біз­дің ғалымдарымыз архивтік деректерге жү­гінеді, тіпті оған сүйенбей, «анау ай­тыпты» дегендей аңызбен жүре беретіндер де бар. Ең аяғы сол архивтік деректің өзін оқи білу керек. Себебі онда оң сөз айтылып тұ­руы мүмкін, бірақ аста­рында ол адамның тір­лігінің теріс бол­ған­дығын көрсететін дә­йек жататын жағдайлар да көп кездеседі. Жал­пы, тұлғатану тарих ғы­лымында, әри­не, бұрынғыға қарағанда көп ілгеріледі, бұ­рын біздің та­ри­х­шы­ла­рымыз тек ком­му­нистік партияның тарихын жа­затын. Тіпті тұл­ғатану болса да, соны барынша ком­му­нистік партияға берілген қылып көрсететін. Ал қазір, керісінше, сол коммунист тұл­ға­лар­ды қайтсек халықшыл етеміз деген көз­қа­распен жазу үрдісі жүріп жатыр. Бүгінгі та­рихшыларымыздың ең үлкен кемшілігі – осы! Біз – мейлі Абылай­хан, мейлі әрідегі Шың­ғысхан, не Бумын қаған, Күлтегін бол­сын, кеше бәрін жаман­даған ха­­лықпыз, со­ның ішінде осы ғалым­да­­ры­мыз. Кешегі Алаш­орда болмаса Қа­зақ­­станда Кеңес өкі­метін орнатуға ат­са­лысқан ал­­ғашқы буын тұл­ғалар немесе ке­шегі Кеңес өкіметі ке­зін­де жоғарғы би­лікте қызмет атқарған Шаях­ме­тов, Тә­ше­нов, Қонаев – бұлар бірінші шеп­­тегілер де­сек, екінші шептегі Жәнібеков, Бұ­­зырбаев се­­кілді тұлғаларға біз тек бір­ың­ғай ком­пар­тия­ға қаншалықты қызмет етті деген тұр­ғыда ғана қарап келдік. Ал енді бүгін келіп жа­ңа буын тарихшыларымыз солардың бә­рін халықшыл, тіпті алаш­ор­да­шыл, кешегі Ке­ңес өкіметін жек көрген, амал­сыздан қыз­мет еткен, осы Тәуелсіздікті күтіп, за­рығып өткен тұлғалар секілді көр­сетуге ты­ры­сып жатырмыз. Бұл да қате, бұл да бұр­малау ғой?! Кеше коммунистік дү­ние­таным тұр­ғысынан қарасақ, бүгін Тә­уел­сіз ел­дің кө­зімен қараған болып жа­тыр­мыз. Бі­рақ бұл дұрыс емес, Тәуелсіз Қа­­­зақ­стан ғалымдарының дүниетанымы бұ­­лай бол­мауға тиіс. Рас, біз қандай тұл­ға­ны ба­ға­ла­ған күнде де аза­­маттық мүд­де тұрғысынан қарауымыз ке­­рек, бірақ ақ­ты ақ, қараны қара деп ай­тып бе­руіміз ке­рек. Неге десеңіз, дәл осы кезең та­рих­шылары болсын, ғалым­да­ры болсын біз бейне бір көпір секілдіміз, ол көпір «қазақ халқының өткені және ке­лешегі» деген болса, біз соның ортасында тұр­мыз. Өйткені біз кешегі кеңестік кезеңді кө­ріп, оның идеологиясымен жүріп көрдік, ен­ді, міне, Тәуелсіздік кезеңнің идео­ло­гия­сы­мен жүрміз.
–Біз қазір қандай идеологиямен жүр­­­міз өзі, аға? Ел ретіндегі ұста­ны­мы­мыз қандай?
– Арнайы идеология қабылдамағанның өзінде, қазіргі жүріс-тұрысымыздың өзі – идео­­логия. Осы тұрғыдан алғанда, біз, ара­­­лық кезеңде тұрған ғалымдар, өткеннің же­тістігін жетістіктей, кемшілігін кемшіліктей қарап, кейінгі ұрпаққа ақ-қарасын ажы­ра­тып беріп кетуіміз қажет. Міне, дәл осы мә­се­леде мен тарихшы замандастарыма, тұс­тастарыма өкпелеймін. Өкепелейтінім, біз сол объективті бағалауға әлі жете алмай ке­­леміз. Аға буын тарихшыларды түсінемін, олар кеше коммунистік көзқараспен қатып-се­міп өсті, олар тіпті Тәуелсіздік аламыз деп ой­лаған да жоқ. Дүниетанымының бәрі со­лай қалыптасып қойған соң, олар енді объек­тивті қарай алмай, не бірыңғай оң­шыл, яғни кешегі кеңесшіл, не болмаса та­за Тәуелсіздік тұрғысынан қарап, коммунист тұл­ғалардың бойындағы халыққа деген адал көзқарастарды түсінбеуі мүмкін. Яғни, коммунистік идеологияның атымен жа­сал­са да, тұлғаның халыққа жасалған жақ­сы­лық­тарын айта алмауы мүмкін. Сондықтан олар­ды түсінемін, бірақ өз замандастарыма рен­жимін. Мысалы, Мәмбет Қойгелдиев, Та­лас Омарбеков, Хангелді Әбжан сынды та­рих ғылымындағы ескінің соңы, жаңаның басы дерлік бірсыпыра азаматтар – осы­лар. Осылар басқаларды жақсылықпен ауыз­дандыра бастады, бір жаңаша ме­то­до­логия қалыптастырды деуге де болады. Алай­да осы буынның ішінде де, бәрі де­ме­йін, біразы тарихты зерттеуде жаңа мето­до­логия ұстана алмай отыр. Менің қарным аша­тыны – сол. Бәлкім, кеше дүниеден өт­кен Ақселеу Сейдімбековтің «бізде дені дұ­рыс тарихшы бар деп ойламаймын» деп ке­йіп сұхбат беруі де негізсіз емес пе деп ой­лаймын. Өзі жазушы болғанымен, тарих пен этнографияға қатысты бірсыпыра дү­ние жазған, халықтың ауызша тарих­на­ма­сын қалыптастырушы адам – осы Ақселеу. Бұл – бір. Екіншіден, тұлғатану тарих сала­сына жатқанымен, қаласақ та, қаламасақ та, тек тарихқа ғана емес, әдебиет ғылы­мы­­на да қатысты. Өйткені тарихты жа­сай­тын тұл­ға секілді, қазақтың рухани әлемін қа­­лып­тастыратын да – тұлға. Оның үстіне, сол та­рихи тұлғаларымыздың көбі жалғыз мем­лекеттік қызметкер не қайраткер ғана емес. Бұл біздің ауыз әдебиетіміздің өск­ен­ді­гі ме болмаса кешегі капиталистік ре­жим­­ге түспей, бірден феодализмнен со­циа­­лизмге өтіп кеткендігінің әсері ме, әй­теуір, біз­дің мемлекеттік қызмет­кер­ле­рі­міз деп ала­йықшы, мысалы, Санжар Ас­фен­­дияров дә­рігер, бірақ ол – қазақтың аза­­маттық та­ри­хын жазған адам, Мұ­ха­мед­­жан Тыныш­паев инженер, бірақ қа­зақ­тың тарихын жаз­ған адам, сосын екеуі та­ма­ша публицист. Сон­дай-ақ Тұрар Рыс­­құ­лов, мамандығы эко­номист, алайда бір кез­де бүгінгі «Егемен Қазақстанның» (ол кез­де аты басқа ғой) бас редакторы әрі Ор­­талық партия коми­те­тінің баспасөз сек­то­рының меңгерушісі де болды. Болмаса Сұл­танбек Қожановты ала­йық, өзі тарихшы, өзі экономист, өзі ақын, өзі публицист, сол сияқ­ты Смағұл Сә­дуа­қасовты тарихшы де­сек те, қоғамтанушы де­сек те, сын­шы десек те жарасады. Сол жап-жас ба­ламын демей, ұлты үшін шы­рыл­дап Го­ло­ще­кинді алқы­мы­нан да алды. Міне, қай­рат­керліктің қан­дай үлгісіне бол­сын тұ­рар­лық азамат! Әли­хан Бөкейханов, Ах­­мет Байтұрсынов, Мұс­тафа Шоқай, Мір­жа­­қып Дулатов, Мағ­жан Жұмабаев, Жү­сіп­бек Ай­мауытов, осы­лар­дың қай-қайсысын ал­­сақ та, бәрі – ше­тінен қайраткер, қай­та­лан­­бас тұлғалар. Мы­салы, Халел Дос­мұ­хам­­ме­дов дәрігер, ол сондай-ақ Қа­зақ­станда кі­тап басу ісін ұйым­дастырған ал­­ғашқы қа­зақ, оның үс­тіне, әдебиет та­ри­хын қалай зерттеген де­сеңіз­ші: Исатай мен Ма­хамбеттің айналасын, кей­де тіпті «Диван лұғат ат түрікке» де ба­рады. Осыларды айта келе, айтар сө­зім, осы тұлғаларды әде­биет­ші ға­лым­дардың зерттеуі екіжақты болуы шарт: бі­рін­шіден, тарихи тұлға ре­тінде, сол қо­ғам­ды қалыптастырушы тұлға ре­тінде, екін­­­шіден, оларды ең болмағанда пуб­ли­цист ретінде қарау керек. Өйткені қай­сы­бірінің болсын, тіпті басына іс түсіп, қайта-қай­та қудаланып жатқан күндерде де қол­дарынан қаламы түскен емес. Смағұл Сә­дуақасов С.Сейфуллин өмірінен «Күміс қо­ңырау» деген повесть жазған адам, қан­шама әңгімелері бар. Одан ғалым Дихан Қам­забекұлы деген бауырымыз кан­ди­даттық диссертация қорғап, содан осы күнге дейін сол ұстанымына берік болып, асыл азаматтың шетте қалған сүйегін елге әке­луге дейін барды. Бұл жағынан барлық ға­лымдар осы Дихан Қамзабекұлындай ғы­лымға берілген, барынша адал болса дер едім. Себебі әдебиетшілердің көбі осы тұл­ғаларды объективті қарап, талдай ал­май жүр. Кезінде бұл тұлғаларға кір жұқ­тыр­ғысы келмеді. Алайда адам кемшіліксіз бо­луы мүмкін емес, сол секілді небір мақ­тап жүрген тұлғаларымыз да белгілі бір қа­те­лік­терден тұрады. Заман сондай, қате­лес­пеу мүмкін емес.
– Осы ретте сөздің бір шеті өзіңізге де тимей ме, неге десек, сіз де – Сәбит Мұ­қановты зерттеп, бір емес, біршама кітап шығарған, жазушының шы­ғармашылық лабораториясын алып қал­ған азаматсыз. Олай болса, сіз өзіңіз қан­шалықты Мұқановқа объективті қа­рай алдыңыз? Бірыңғай мақтап, ол кі­сіге қатысты кейбір кемшіліктерді бүр­кемелеп кеткен тұсыңыз болған жоқ па?
 – Оныңыз рас, мен – Сәбит Мұқановты зерт­­теуге жарты ғұмырымды арнап, бір­неше кітап шығарған адаммын. Акаде­мия­лық өмірбаянынан бастап, лаборато­рия­сына дейін аштым. Бірақ мен бүгін ойлап қа­расам, қате жасаған екенмін. Сәбит Мұ­қа­новтың кемшілігін көре алмағанмын, олай болса мені ертеңгі ұрпақ қабылдай ма? Мен онда тек өзіме ғана емес, Мұ­қа­нов­тың өзіне де обал жасаған болып есеп­те­лемін, неге? Ол қиын кезде өмір сүрді, за­мананың саясатына аяғын әбден шал­дырған адам еді. Оның қателеспеуі мүмкін емес. Бірақ енді біреулер «Сәбит Мұқанов – бірыңғай қателіктерден тұратын адам» деп айтады, ол да дұрыс емес. Өзі кез келген шығармашылық тұлға сол қоғамның сөзін сөйлей отырып, есесіне, бүкіл адамзатқа қызмет ететін әдеби мұра қалдыра алады. Мысалы, Америкада күні бүгінге дейін коммунистік көзқараспен шығарма жаза­тын жазушылар бар, ал олар басқа қоғам­дық жүйедеміз демей, оларды бағалайды. Ай­талық, коммунист жазушы Синклерге бір­шама әдеби сыйлықтар берілді. Сондай-ақ мен көбіне Бейсенбай Кен­жебаевқа кемшілік іздеп қарағым кел­меді, ал ол – менің кемшілігім. Ол да – сол заманның адамы, ол да кейде Алашорданы жамандаған. Десек те, сол қиын заманның өзінде Алашорданы қимай, соның ұранын жазған Сұлтанмахмұтты аман сақтап қалған адам – Бейсенбай Кенжебаев. Өйткені ол Сұл­танмахмұтты «алашордашыл» деп ком­мунистік империяға беріп қоятын болса, онда біз Алашордадан түгел айырылып қалған болар едік. Алашорданың ұранын жазған адам – оның рухани жетекшісі деген сөз және 30-жылдардағы қуғындалуға жетпей, 27 жасында өз ажалынан қайтыс болып кеткендіктен, Бейсекең оны қида­ла­сып, тартысып, тырмысып жүріп аман алып қалды. Бұған жететін ерлік жоқ деп ой­лаймын, бұл – сұмдық ерлік!
– Сонда репрессияға жетпей қайтыс бол­ған тұлғаның өзіне кейіннен жала жа­былды емес пе?
– Әрине, Алашордаға ұран жазған ақын­ға бірінші болып Сәбит Мұқанов қар­сы шықты, сосын Қажым Жұмалиев, Орта­лық партия комитетінің хатшысы Нұрымбек Жан­ділдин, философ Қасым Бейсенбиев қарсы еді. Сұлтанмахмұт – тіпті өзі әлде­қа­шан о дүниелік болса да, осындай талас-тар­тыс, сұмдық шуға айналған тұлға. Сон­дағы тілге тиек ететіндері – сол ұран, «ол ком­мунистік идеяның адамы емес, мұны со­лармен жауып тастамасақ, кейінгі ұр­пақ­қа залалы тиеді» дегенге дейін барған ғой. Көпшіліктің Б.Кенжебаевқа жабыла­тын­дайы да бар, Сұлтанмахмұт, шынында, коммунистік идеологияның адамы емес. Мысалы, «Айтыс» деген поэмасында: «Мен қазақ қазақпын деп мақтанамын, ұранға Алаш деген атты аламын, болғанда әкем қазақ, шешем қазақ, Мен қалай қа­зақ­тықтан сақтанамын» деген адамды қалай ком­мунист дей аласыз? Болмаса мына өле­ңі: «Қараңғы қазақ көгіне, Өрмелеп шығып Күн болам, қараңғылықтың кегіне, Күн бол­мағанда кім болам?»
– Осы Сұлтанмахмұт Торайғыров тұл­­ғасы қазір неге көп жерде ай­тыл­май­ды, неге қоғам сондай бір мықты тұл­­ғасын әсте болмағандай самар­қау­лық танытады, неге оны сол Кереку өңі­ріне ғана керек адамдай, сол өңірге ысы­рып тастай салғанына түсінбей жүр едім, мүмкін сіз осыны түсіндіре алар­сыз?
– Айтылмаса, ол, біріншіден, Сұлтан­мах­мұттың ең бірінші әрі шын жанашыры Бей­сенбай Кенжебаевтың көзі кеткендігінен, екіншіден, сол Кенжебаев мұрасын зерттеп, соны бүгінгі ұрпаққа жеткізу аманаты ар­тыл­ған мына менің ұстаз өсиетіне адал бо­ла алмағандығымнан. Кенжебаев дүние­ден өтіп кеткеннен кейін Сұлтанмахмұт ту­расында жазылған екі жақсы дүние бол­са, соның бірі – Әбіш Кекілбаевтың Сұл­тан­мах­мұттың кезекті мерейтойында жасаған «Жыр Сұлтаны туралы сөз» атты баяндамасы болса, екіншісі Араб Еспенбетов, Бейбіт Ма­мыраев және менің, ұмытпасам, 1993 жыл ғой деймін, екі томдық академиялық жи­нағын шығарған еңбегіміз. Міне, одан бе­рі қанша жыл өтті, өзіңіз бағамдаңыз, шы­нында, сұлтанмахмұттану тоқтап қалды. Ол бұрын жоғары оқу орындарында пән ретінде оқытылса, қазір ол пән жүрмейді.
– Осының тағы бір себебі тұлғаларды жер­ге, елге, тіпті руға дейін бөліп, мас­қара болғанда, тек сол жергілікті жер­дің деңгейіне түсіріп, сол аймақтың ен­шісіне бөліп тастау секілді жиіркенішті бір құбылыстың бой көтеруінен емес пе?
– Иә, қызым, астары өте тереңде жатқан мә­се­ленің мәнісін айттың. Тіпті манадан бе­рі біз айтқандай, тарихта, әдебиеттануда да тұлғатанудың жаңа методологиясының қалыптаспай отырғандығы содан. Қазір әдебиет, өнер, тарих, жалпы, руханияттың қай саласы болсын – бәрінде жершілдік, ру­шылдық деген сұмдық үрдіс бар. Тіпті қа­зақ­тың бас ақыны Абайдың өзін Семейдің ен­шісіне беріп, тіпті оны айтасыз, арғынның ішіндегі тобықтының Абайы деңгейіне тү­сі­ріп тастаған мына қоғамға, сол бір сұмдық үр­діске не дерсіз? Масқара! Рухани құл­ды­раудың шырқау шегіне жеткенімізді енді осы­дан кейін қалай мойындамай қала ала­мыз? Мүмкін, экономикалық жағынан өсу­де шығармыз, бірақ біз қазір рухани құл­ды­раудамыз. Мынау – анық соның көрінісі, со­ның дәлелі. Өзің айтшы, Абайды – Се­мей, Сұлтан­мах­мұтты – Павлодар, Қа­сым­ды – Қарағанды, Мұқағалиды – Алматы об­лысы, Райымбек ауданы, Жамбылды Ұзын­ағаштың ғана иелік етуі керек дегеніміз тра­гедия ғой! Біз қазір рухани дағдарыста отыр­мыз деп айта аламын, ешкімнен қо­рықпай, ешкімнен де именбей. Әйтпесе са­налы қоғам болсақ, осы тұлғалардың қай­сысының болсын тек сүйегі ғана ел-же­рінікі, ал бар ішкі жан дүниесі, рухы барша қа­зақтікі екенін біліп, сол деңгейде құр­меттер едік қой?
– Ал енді сіз жаңа сөзіңізде өзіңіз зерт­теген Мұқанов тұлғасына объек­тивті түрде қарамағаныңызды мойын­да­дыңыз. Олай болса, Мұқановтың нақ­ты кемшіліктері мен артық­шы­лық­тарын талдап, өзіңіз айтқандай, ақ-қа­расын ажыратып бере алар ма едіңіз?
– Айта аламын. Алдымен кемшілігіне, дә­лірегі, жамандығына тоқталайық. Жа­ман­дығы – ол ХХ ғасыр басында туылды, сол кезде қоғамға күрескер азамат ре­тінде ара­ласты, әдебиетке де сол кезде келді. Оның әдебиетші ретіндегі де, қо­ғам­дық көз­қарасы да коммунистік еді. Ол тіпті сол ұста­нымды өмірлік ұстаным деп ой­лады да, со­ны әдебиетке де алып келді. Өйт­кені ол С.Мұқановтың емес, ком­му­нистік қо­ғам­ның талабы еді. Негізі, Ле­нин­­нің басты қателігі және басты ұста­ны­мы қоғамды байлар мен кедей про­­­ле­­тариаттар деп екіге бөлуі еді. Ленин бү­кіл пролетариат қоғамын теориялық тұр­ғыдан негіздеген адам ғой.
Себебі Ленин «пролетарлық қоғамды тіп­ті мешеу қалған қоғамда да орнатуға бо­ла­ды, сол тиімді, себебі қиратуға, солайша жаңа мемлекет орнатуға оңай» деді. Міне, мә­селе қайда?! Тағы да қайталармын, бі­рақ сол бастапқыда айтқан тарих пен әде­биеттегі тұлғатанудың жаңа методологиясы қа­лыптаспай отыр дейтін себебім бірін­шіден, біздің қоғамның әсіресе соңғы кез­дері рушылдыққа, жершілдікке түсіп кет­кендігінен. Әлгі тұлғалар бірімізге жа­қын болса, бірімізге алыс болып шығады. Содан тұлға бізге алыс көрінді ме, дереу сынай бастаймыз, жақын ба, оған шаң жуытқымыз келмейді. Алайда тұлғаға біз объективті түрде қарай алмасақ, солар өмір сүрген кезеңдегі азаматтық тари­хы­мызға да, сол кездегі әдеби, рухани игі­ліктерімізге де объективті қарай алмаймыз. Өйт­кені сол кездегі азаматтық тарихымыз бен әдеби-рухани игіліктерімізді қа­лып­тас­тырған да – тұлғалар. Тұлғалар болғанда да, біріне-бірі қайшы келетін көз­қа­рас­та­ғылар еді. Сол тұста қоғамда бірнеше топ­тың пайда болуы тегін емес. Оның үстіне, Қа­зақстанда сондай бірнеше саяси топтың болуын Мәскеу қалаған. Себебі қазақтың ең осал тұсы сол, бірін-бірі биікке шы­ғар­май, бірімен-бірі келіспейтіні секілді қанға біт­кен қасиетінде еді. Қазақ – содан әлі күн­ге дейін бөлінуге, тартысуға дайын тұ­ра­тын, ал ынтымақтасуға, ортақ мүдде үшін сол арадағы кикілжіңді ұмытуға кел­ген­де өте қиын келісімге келетін, ымырасы жоқ халық. Содан да ол жердегі тар­тыс­тардың тарихына бүгінгі көзбен қарап, «е, мы­нау жақын», «мынау алыс» деп қа­рай­мын деп, біздің бүгінгі тарихшыларымызды «құ­дай ұрып» қалды. Бұл – тарихшы ға­лым­да­ры­мызға да, әдебиетші ғалым­да­рымызға да ортақ ауру, бұл – керек десеңіз, сыр­­қат та. Сәбит Мұқановтың: «Мен ту­ған­да іңгәлап тап деп туғам, бесікте де уілдеп тап деп жатқам» деп келетін сөзі бар. Әрине, бұл – ақындық пафоспен ай­тылған сөз. Егер шын мәнінде солай болса, аль­труизм дә­ре­жесінде ғой. Ал Сәбит Мұқанов аль­труист емес. Ал Алашордамен ол ком­му­нист дә­ре­жесінде алысып өткен, әйтпесе Сә­беңді Мағ­жан Жұмабаев Ом­быдағы мұ­ға­лімдер се­минариясына түсіріп, оқытқан адам. Мағ­­жан – оның ұстазы, оның өлең­де­рін Сә­­бең түгел жатқа білген. Сонда Сә­бит Мұ­қанов Мағжанның өлеңін қабылдай ала­ды да, өзіндегі және өлеңдеріндегі ком­му­нис­тік көзқарасқа қарсы алашордашыл көз­қа­расты қабылдай алмайды. Бұл – дү­ние­танымдағы қай­шылық. Мен осылай ай­ту арқылы ақты ақ, қараны қара деп айыр­­­ғым келеді. Сондай-ақ Сәбит Мұ­қа­нов – Әлихан Бө­кей­ханов, Ахмет Байтұр­сы­нов, Мір­жа­қып, қыс­қақсы, түгел алаш­тық­тарды қа­был­да­ма­ған адам. Ол – оның коммунистік көзқарасының нә­тижесі. Хош, сонымен бірге Сәбит Мұ­қа­новтың осы көзқарастан зардап шегетіні бү­кіл шы­ғар­ма­­шылығынан көрінеді. Мы­салы, «Те­міртаста» Смағұл Сә­дуа­қасовты жа­ман­дай­ды, сондай-ақ «Мөл­дір ма­хаб­баттағы» ке­йіпкер Сейдәзім Кә­дірбаев – ала­шор­да­шыл, Міржақып Ду­ла­тов, Жү­сіпбек Ай­ма­уытов – сондағы бас­ты кейіпкер Бүр­кіттің аға­йындары. Қыс­қа­сы, Сәбеңнің дү­ние­танымы қайшылықта еді. Ал менің әде­биет­ші ретіндегі кем­ші­лігім, ол кісінің осы қай­шылықтағы дүние­та­нымын ал­ғаш­қы күн­нен бастап-ақ айт­па­ғаным. Кейінгі кез­де айтып жүрмін, се­бебі енді айтпасам, Сә­беңнің өзіне де обал жасаған боламын. Мұ­ны айтып отыр­ғанда да, бүгін «Сәбеңнің өзі де өліп қалды, шы­ғармасы да өліп қа­лады» деп айтып жат­қан жоқпын. Ке­рі­сін­ше, «неге ол за­манында әлгіндей іс-әре­кет­терге барды?» де­ген сұраққа жауап іздеп, кейінгі ұрпаққа ара­шалап жеткізуіміз керек қой. Сынап оты­рып, ақтап, ақтау үшін сы­нап, міне, осын­дай тәсілмен. Олай етпесек, бі­рін­шіден, Сәбеңе обал жасаймыз, екін­шіден, әдебиетші ретінде өзіміздің дәр­мен­сіз­ді­гімізді көрсетеміз, ойы, әдеби эсте­тикалық тал­ғамы дурыс қалыптаспаған адам болып шы­ғамыз.Кейінгі ұрпақ біздің әке­мізді та­нытады. Сондықтан біз тіпті әке­міз туралы бол­са да барынша әділетін ай­туы­мыз керек. Мі­не, тұлғатанудағы менің көзқарасым осындай.

Алашқа айтар датым...
Біз саясатта да, тарихта да, әдебиетте де, өнерде де, журналистикада да, тіпті етікшілікте де өзіміздің ұлттық бетімізді іздеуіміз керек. Онсыз мемлекет құраушы ұлтқа айнала алмаймыз. Онсыз ана тіліміз өз тұғырына шыға алмайды. Онсыз бір қазақты ғана емес, әлемді таңғалдырарлық туындылар жасай алмаймыз. Бәрі де тарихтың әділдігінен, тарихшылардың адалдығынан басталады.