Тәуелсіздікке титтей үлес қоссақ, ол – мәнді өмір сүруіміздің көрінісі

Асаубай МАЙЛЫБАЕВ, Жамбыл облысының құрметті азаматы:

«Алаш айнасы» газетi мен Қазақ радиосының бiрлескен жобасы

«Айтөбел» хабарының жазбаша нұсқасы
Авторы: Едiл Анықбай
Хабардың тiкелей толқындағы уақыты: 101 ҒМ, сәрсенбі күні сағат 14:05-15:00

– Кешесіз бүгін, бүгінсіз ертең жоқ. Ер­тең үшін бүгінгі Тәуелсіздігімізге тоқта­лып көрсек.
– Бұл – өте үлкен, ауқымды тақырып. Тәуелсіздік туралы айту үшін сонау ғасырларға баруға тура келеді. ХІІІ ғасырда Шың­ғыс ханның қол астына өткен бүкіл Дешті Қыпшақ ұлысы екіге жарылды. Со­ның бір бөлігі қазақ ру-тайпаларын бас­қар­ған Керей мен Жәнібек сұлтандар 1456 жы­лы Шу өзенінің бойында Қазақ хан­ды­ғын құрды. Тым арыға бармай-ақ содан бе­рі қарай айтсақ, қазақтың басынан нелер өт­педі, халық не қиындықтарды шекпеді?! Өзі­нің басы бірікпеді. Әрине, күллі қа­зақ­тың басы біріккен кездері де болды, бірақ бү­кіл елдің бірігуі көп деп айту қиын. Бір жа­ғынан – Қытай, мына жақтан Жоңғар қа­заққа көз алартты. Одан келіп, орыс им­пе­риясының боданы болдық. Тарихқа үңі­ліп, өткенімізді електен өткізсек, қазақ хал­қы не көрмеді?!
 Теңіз жұлдызы деген жәндік бар. Олар жа­ғадағы құмға мыңдаған жұмыртқа тас­тай­ды. Шашылған тұқымға жан бітіп, жа­рып шыққаннан кейін теңізге жетуі керек. Теңізге де­йін оларға қожа емес нәрсе жоқ. Ұшқан құс, бақа-шаян т.т. теңіз жұлдызына өш, қо­­рек етеді, жейді. Солардан аман қалған бі­рен-сараны теңізге жетіп, өмірін жал­ғас­ты­рады, қайтадан ұрық шашады. Бұл – тағ­дыры өте ауыр теңіздің жәндігі. Қа­зақтың тағдырын осы теңіздің жұлды­зы­на теңер едім. Қанша рет жоғалып кетудің жие­гінде тұрып, Құдайға шүкір, Тәуелсіз­дікке жет­тік.
– Қилы-қилы қиындықтардан Тә­уел­сіздікке жеткізген қазақтың қай қа­сиеті дер едіңіз?
– «Момынның ақысын Құдай жемейді» дейді. Халық ниетінің түзулігі, момындығы осы күнге жеткізген. Халық болған соң, кем­шілік кездеседі. Ал, жалпы келгенде, қазақ – өте жақсы халық. Есігі жабылмаған, кім келсе де, құшақ жайып қарсы алған, айта берсең, жақсылығын тауыса алмай­сың. Құдай сол қасиеттерін елеп-ескерген шы­ғар... Иә, Тәуелсіздікті алдық, Аллаға шү­кір. Енді оны ұстап тұру, өрбіту, егемен­ді­лікті еңселі ету – осының барлығын Елба­сының көреген саясаты, іскерлігі, қажымас қай­раткерлігімен ұштастыруға болады. Қа­зақ айтады: «Елді ер бастайды, ерді ерен бас­­тайды» дейді. Сондай ерен еріміздің еңбегі мен ерлігін бағаламау, көрсе де көр­мегенсу – бізге қажет емес. Біз бір жұдырық бо­луымыз керек. Халықтың ынтымағы аса қажет. Жаһандану дейтін жойқын, масқара күш келді. Талайлар жұтылып кетуі мүмкін. Соның ішінде кетіп қалмай, осылай бүгінгі күйімізде тұрсақ, Аллаға тәубе айтуымызға болады.
– Елдегі игілікті істерге, қандай да қам-қарекеттерге араласып жүрген аза­матсыз. Жөн сілтеп, бағыт-бағдар бе­ре қалған жағдайларда қандай қа­ғи­даларды қалайсыз?
– Ауызбірлік, ерінбей еңбек ету, айта берсең, механизмдер көп қой. «Есті адам болам, десең» дейді, Абай: «Айына бір рет өзіңе-өзің есеп бер». Мен не істедім, не қой­дым? Қазаққа мұқияттылық жетіспей жа­тыр. Бұл – әрбір қазақ азаматы ойла­на­тын тірлік. Аузымызды қу шөппен сүрте ал­май­мыз. Ойбай, енжармыз, жалқаумыз емес, біздің тәуір жақтарымыз көп қой. Қа­зір халықтың көзі ашық. Қайтсе ел болып, жұ­тылып кетпейтінін, тағдыры өз қолында еке­нін әрбір саналы азамат түсінеді деп ой­лай­мын. Біз кімнен кейінбіз? Кімнен кембіз? Мақтаншылық та керек шығар, дегенмен ел болу жолындағы әрекеттерімізге қана­ғат­­сыздықпен де қарауымыз қажет. Бұл – то­йымсыздықтан, қанағатсыздықтан емес, өзіңе-өзің талап қоя білу, алға ұмтылу. Қазір қазақтың қай саласында да талпыныс бар. Бұл – қызыл сөз үшін айтыла салған нәр­се емес, шындығында, ел болып же­тілуімізге, мемлекет болып қалыптасуы­мызға, қалай болғанда да, бүкіл қазақ хал­қының еңбегі зор. Бірақ барға мастанбай, жетілдірген жөн.
– Туған топырағыңыз Тараз өңірінде қызмет етіп келесіз. Өскен еліңіз 20 жылдыққа не берді?
– Жамбыл облысы – Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе секілді мұнайлы өңір емеспіз. Біздің бар байлығымыз – Жамбыл облысының халқы. Еңбекқор, артық сөйлемейтін, момындау халық тұрады, Жамбыл өңірінде. Тәуелсіздіктің бергені өте көп қой. Облыстың басшысына байланысты. Экономикалық жағынан Жамбыл облысы орнында тұрыңқырап қалды. Қаламыз да 90-жылдардың басындағы деңгейде тұрды. Былтырдан бері қозғалыс басталды. Қаланың ішінде құрылыстар бой көтерді, ауыл шаруашылығында өркендеу бар, инвестицияда жағымды жағдайларды атауға болады. Экономиканың барлық саласында өркендеу бар. Осының бәрі Тәуелсіздіктің бергені ғой.
 Мен бұрынғы банк қызметкерімін. Сол замандарда сметасы 3 миллионнан асатын қаржыны қажет ететін құрылысты Қазақстан бекіте алмайтын. «Союзный министр» бе­кітетін. Жай ғана кинотеатр соғу үшін, оның құны 3 миллионнан бір сом асса, Мәскеуге шабатынбыз. Өзіміздің билігіміз жоқ еді. Міне, егемендіктің бергені. Қазір қандай құрылыстар салынып жатыр! Республиканы айтпағанда, Жамбыл облы­сында Спорт кешені басталды, ықшам­аудандар соғылып жатыр, Металлургия зауыты іске қосылды, Цемент, Арматура зауыттары – осының барлығы азаттықтың арқасы. Құдайдың бер­гені, қазір өзіміз шешеміз, өзіміз бе­кітеміз. Ақшаң табылып, жағдайың бол­са, облыстың өзі-ақ бекітіп, ғимарат соға ала­ды. Осының бәрі – жетістік, Тәуелсіздіктің бе­р­гені емес пе?!
Облыстық банкке алғаш келгенімде, 50-лерге келіп қалған орыстың екі әйелімен бір кабинетте отырдым. Бір күні жұмыс бабымен кеңес сұрап, Мойынқұм ауда­ны­нан банк қызметкері телефон соқты. Мен кеңесті қазақша бердім. Телефон тұтқасын қойға­ным сол еді, әлгі екі орыс әйел маған дүрсе қоя берсін: «Неге сен қазақша кон­суль­тация бересің? Сен қайда жүрсің? Неге орыс­ша бер­мейсің? Неге қазақша сөй­лей­сің?». Ме­нің мінезім шатақ! Екі әйелмен ай­қайласып, бастыққа айттым: «Мен мына еке­уімен отыр­маймын! Не жұмыстан ке­те­мін, не мы­налар басқа кабинетке барып отырсын!» Бұл уақытта мен отызға жаңа кел­ген адам­мын. Мен осы қорлығымды әлі ұмыт­пай­мын. Бұл не деген масқара!? Өз ана тілімде сөйлеуге тыйым салады!
– Жаппай сөйлеп кетсек, жақсы-ақ болар еді, бірақ қазақ тіліне түгел көше алмай жатқанымыз жасырын емес қой. Түр­лі себеп, сан салдар бар. Асаубай аға, «банк, қаржы саласын қазақшаға көшіріп жіберсе, қазақстандықтардың тіліндегі түйін-күрмеуі шешіліп, мем­лекеттік тілде сайрап кетер еді» деген пікірді естіген едім. Сіз не дейсіз?
 – Мен, соған қосылмаймын. «Мұ­сыл­ман болу әсте-әсте» дейді. Тіл дегеніміз–үлкен саясат. Мұны бірден, шорт кесіп: «Бәрің қазақша сөйлеңдер!» деу қиын. Та­банда тыйып тастау – ауыр нәрсе. Бизнестің тілі – әлі орыс тілі. Мен Мұхтар Шахановтың ұлтқа жаны ашитынын, көбірек айқайлай­ты­нын түсінемін... Бірақ бірбетке кетіңкіреп қа­лады деп есептеймін. Мен ол кісіні өте жақсы көремін. Бірақ бірбетке кетіп қалуға болмайды. Елбасының саясаты – жайлап, әсте-әсте кіргізу керек. Кіріп те келе жатыр. Облыс бойынша қарасаңыз, Жамбылда орысша болған жиналысты көрген жоқпын. Онымыз отырып, бір орыс болса, орысша сөйлейтінбіз, ал қазір 10 орыс отырса да, қазақша сөйлейміз. Түсін­бе­се, қайтпекпіз? Түсінер. Қалай бұрасақ та, бірден мойнын жұла алмаймыз. Жайлап өзі келетін шығар. Келе жатыр! «Ойбай, қар­жы керек! Қазақ тілін оқыту қажет!» дегенге қосыла бермеймін. Шындығында, орыс тілінен кетіп те қалмауымыз керек секілді. Айталық, ауылдағы балалар орыс­ша білмейді. 70 жылдық қана емес, бүкіл та­­рихымыз орысша жазылып кеткен. Орыс­ша білмеу – тарихымызды білуімізге ке­дер­гі келтіреді деп есептеймін. Орысшыл емес­пін, ұлтшыл адаммын. Алайда орыс ті­лін қосып алып жүрсек, одан біздің ұты­ла­тын түгіміз де жоқ. Қазақтілді басқа ұлт­тар­дың ішіндегі қабілеті барын көтермелеп, әкімге дейін қызметке қоюымыз керек. Ол да – қазақ тілін насихаттаудың бір түрі.
– Идеология осындайлардан шыға ма? Бұл тарапқа не айтар едіңіз?
– Егемендігіміздің өзі идеология ғой. Біз сусап жеткен жоқпыз ба! Менің немерем Рио-де-Жанейрода балалар арасында шахматтан әлем чемпионы болды. «Қаз­прав­даға» шықты. Бізді қай кезде сон­дай деңгейге жіберіп еді. Бұрын «Союздан» шыға алмайтынбыз. Боксшыларымызды алайық, қаншама Олимпиада чемпиондары бар. Осының бәрі идеология емес пе! Ойы бар адам үшін идеология көп. «Мен еге­мен­дікті жоғалтпауым керек!» деген идео­логия ғой.
– Мәңгілік, Тәуелсіз Қазақ мемлекеті болу дейсіз ғой.
– Басты идеологиямыз – осы! Әрбір намысы бар қазақ соған тырысуы керек қой. Мәселен, Кеңес өкіметі идеология­сы­ның санамызға өте кіріп, сіңіп кеткен себебі – сол уақыттарда біз сауатсыздау болдық. Қа­зіргі қазаққа ол идеологияны сіңіре ал­майсың. Әркімнің көзі ашық. Отанына де­ген патриотизм, Тәуелсіз ел болып өр­ке­ниет­ке ұмтылу, дамыту, сақтап қалу – үлкен идео­логиялар осылар.
– Кеңес кезінде коммунизмді желеу етіп, ауадағы арманды қуалатты ғой. Кер­еметке кездесеміз деп жүргенде ке­ңес өкіметі келмеске кетті. Қандай қуат­ты еді. Бірақ шындық жоқ жерде не­нің болсын ғұ­­мыры келте бола­ты­нына бұдан өзге мы­сал табу қиын се­кілді. Ал Қазақ мемлекетінің болашағы бос ауа емес, баянды баспал­дақ­тардан тұрады ғой. Әрине, ел мұратын түйсіну үшін де сауаттылық қажет. Асаубай аға, сауатсыздық дегенді қалай айтар едіңіз?
– 10-сыныпты бітіргеннің барлығын сауатты деуге келмейді. Сауаттылық – жан-жақ­­ты ойлана білу, әр нәрсенің байыбына жете білу. Әйтпесе қол қоя білетіндерді, хат танып, оқи алатындарды есептесек, сауат­сыз адам жоқ. 100% сауаттымыз деп қоя­мыз. Бірақ шынайы сауаттылықтың дең­ге­йінде қарасақ, 100 % сауатты емеспіз және саясатпен айналысқандардың бар­лығы са­уат­тылардың тізіміне кірмей қалуы мүм­кін. Ал, жалпы алғанда, ел сауатты деуге бо­лады.
– «Қазақтың тілі бай, көркем, шұ­райлы т.т.» деп жатамыз. Бірақ белгілі бір орта немесе сөйлеп жаттық­қан бол­маса, жоғары оқу орынын бітір­ген­де­ріңіз де кез келген тақырыпқа сөйлей ал­майды. Ал алабажақ, шалдыр-шат­пақ, қысқасы, біздің ділімізге, мента­ли­тетімізге жуымайтын, батыс­тық­тар­дың қай-қайсысына микрофон ұсын­саңыз, кез келген тақырыпқа пікір біл­діріп, өз көзқарасын айта алады» дейді. Бұл – қатардағы қарапайым азаматтың пікірі.
– Келісемін! Әр адам өзімен жұмыс іс­те­мейді. Біздің халықтан жекелеген ғұла­ма­лар, ойшылдар көп шыққан. Мысалы, біз неге спорттың жекелеген жекпе-жек­те­рінде жеңеміз де, ұжымдық, командалық ойындарда ұтылып қаламыз. Айталық, күрестен, бокстан мақтанатын жағдайлар бар. Ал футбол, волейбол сияқты топтық ойындарда төменде екеніміз жасырын емес қой. Неге? Өйткені ұжымдасқандағы ұғым жоғары деңгейде емес. Осындайдан интеллектінің төмендігі көрінетін сияқты. Көпшіліктің көкейі бір мүддеге бірігуі тиіс. Қай сала, қандай мақсатта болсын, ұстаным бір болғаны абзал. Әркім өз білгенімен, өз бетінше кетсе, болмайды.
– Екі қазақтың бірі өлең жазған, ән айт­қан. Біз шешен халықпыз. Тарих солай дейді. Әрине, негізден ауытқып, болмы­сы­мыздың божыраңқырап кетуі бодандықтың, ел басынан өткен нәу­бет­тердің, зұлмат­тар­дың кесірі ғой. Бірақ қалай болғанда да өзі­мізді-өзіміз тауып, қалыпқа келіп, бола­ша­ғымызды нықтауымыз керек. Ауыл, да­ла, қала баласының сауаты, өмірге көз­қа­расы, болашаққа сенімі деңгейлес болғаны дұ­рыс. Осы тұрғыдан келгенде, облыста ат­қа­рылған қандай амал-шараларды атар едіңіз?
– Бұл сұраққа бір сөзбен жауап беру оңай шаруа емес. Екі қазақтың бірі шешен болған, екі қазақтың бірі жазып-сызған де­сек, қателесеміз. Ол – белгілі бір адам­дарға қонған дара қасиет. Ал жаппай халықтың олай болуы үшін – қазаққа көбі­рек оқу керек. Біз қазір теледидардан, интернеттен ақпарат аламыз да, әркім өзінше соя бе­ре­міз, айта береміз. Кітап оқымай, ондай қа­сиет­ке, сауаттылыққа жете алмаймыз. Бү­гін­гі балалар ұялы теле­фон, интернет пен те­левизордан басқаны білмейді. Кітап оқу жоқ. Кітапсыз интеллектіні көтере алмай­мыз. Оқу керек. Мәселен, қазіргі балалар кө­бейту кестесін білмейді. Неге? Калькуля­тор бар! Баса салады да, «мынау» дейді. Ол – жаттама­ған. Ал сіз бен біз жаттап өстік. Ал жаттау – миды шынықтыру. Ақпараттың көптігі және оның барлығына қолжетімді болу – адамды шегере ме деп ойлаймын.
– Кем-кетікті түзейтін, елді өрге сүй­рейтін, көпшіліктің көзін ашатын зиялы қауым ғой. Бүгінгі зиялы қауым туралы не айтасыз?
– Бәрі болмаса да зиялы қауым жалтақ, қор­қақ, жағымпаз. 70-80 %-ы сондай-ау. Шындықты айту жоқ бізде. Жағымпаздық жүрген жерде сатқындық қоса тұрады. Жа­ғым­паз адам – сатқын, сатқын адам – жа­ғымпаз. Бірен-сараны болмаса ойын таза айтып: «менің кішкене ғана пайдам халық­қа тисе» дейтін зиялы қауым өкілдерін көр­мей жүрмін. «Әй, мынау білгіш қайдан шыққан?!» деп радиоңды тыңдаса айтар, бірақ мен білгіш емеспін. Бұл – менің жеке көз­қарасым, пікірім. 100% шындықты айту қиын шығар, әйтсе де шындыққа жақын жүретін адаммын. Елдің көбісі шындықты ай­налып өткісі келеді. Өту оңай, ал таза ай­ту әркімнің қолынан келе бермейді. Міне, интеллигенцияға осы шындықты айту же­тіс­пей жатыр. Мемлекеттің саясатына қай­шы келмейтін, шындық айтамын деп оппо­зи­ция­ға шығып кету емес, ел мұраты үшін ақи­қатты жасырмау керек. 100% келісім­паз­дықпен біз өрістемейміз. Ой өрістеп, өр­кениетке жету үшін бізде жан-жақты ой­лар, пікірлер, көзқарастар болуы шарт. Сіз – бір нәрсе, мен – басқаша, ол тағы бір ой айт­­са, осылар сарапталып, ортақ шешім қа­­былдану керек. Ал біз бәріміз келісе бе­ре­міз. Түбегейлі бір жаққа құлауға бол­май­ды. 90-жылдардың басындағы, 80-жыл­дар­дың аяғындағы Ж.Мол­да­ғалиев, С.Шай­мерденовтер сөз еткен шын­дық­тарды, біз айта алмаймыз-ау. Жет­піс жыл төбе­мізден төмпештеп, жерге кір­гі­зіп жі­берген ғой. Қорқақтық қасиет пайда бол­ған. «Қазақ – батыр халық» дейді. Кей­де ой­ланып қаламын... Соңы 70 жылға со­зыл­ған қорқақтық санамызға сіңіп кеткен-ау. Бір шетінен, қазір айту оңай. Сонау 1937 жылғы сталиндік репрессия жаныңды түршіктіреді, масқара ғой. Адамды қорқытып жіберді ғой! Көршісін, ағайынын сату, әкесі – баласын, баласы әкесін сату, сұмдық қой! Сол біздің миымызға сіңіп, санамызды жайлап, халық қорқыныштан ажырай алмай келеді. Содан кейін біздің интеллигенция кедей ма? Кедей адамның қорқақ болатыны бар. Абайдың сөзі бар: «Тоқалдың өр келетіні, кедейдің кер келетіні несі?» – деген. Қиын сұрақ. Жауап беру оңай емес. Өнер, сөз бағаланғаны жөн. Біз­дің зиялы қауым, ақын-жазушылары­мыз­дан гөрі, олардан ойы аспай тұрса да, «жа­ман ләпке» ұстағандар шірене сөйлейтін бол­ды. Мұның барлығы ұғым-түсінікке ке­ліп тіреледі. Біз ойды, ақылды бағалауымыз ке­рек.
– Еліміздің болашағынан үміт зор! Ке­лешегімізге сенеміз! Сенім жоқ жер­де баянсыздық басымдыққа ие болады емес пе, Асаубай аға! Қойылған кейбір сұрақтар: «болсақ екен, жетіле түс­сек, ұмтылсақ, толсақ, биікке бар­сақ, жақсымызды асырсақ деген ниеттен туып отыр. Көкейдегі көп сауалдарға қанағаттанарлық жауап болғандай. Енді әңгімемізді түйінде­сек.
– Жоғарыда айттым ғой: «Әр адам өткеніне, кеткеніне, жүріс-тұрысына есеп беріп отыруы керек» деп. Өмірді қысқа дейміз. Ойлы адам үшін – өмір ұзақ. «Өмір қамшының сабындай» деп жатады. Бәлкім, адам өмірге тоймаған соң айтқан шығар... Қалай болғанда да әр адам өз өмірін мәнді өткізуі керек қой. Біз үшін қажеті – Тәуел­сіздігімізді бағалай білу. Әрқайсымыз осы теңдессіз Тәуелсіздікке, халқымыздың бо­ла­шағына, елге титтей де болса үлес қос­сақ, ол да – мәнді өмір сүруіміздің көрінісі. Қан­ша байысақ та, қанша табыс тапсақ та, жү­регіміз жұмсақ болса екен. О дүниеге өзімізбен бірге еш нәрсе алып кете алмай­ты­нымызды ұқсақ екен. Ертең бай мен кедейді, ақылды мен ақымақты теңейтін қа­ра жер ғой. Сонда бәрімізге екі метр жер мен бөз ғана бұйырады екен. Осыны естен шығармасақ екен. Қатыгездікке бармай, мейірімді болсақ екен. Өткендегі Таразда болған оқиғаны айту тұрмақ, еске түсірудің өзі қорқынышты. Терроризм деген бәле шық­ты. Сондайлар қатыгездіктен туады. Ата-бабамыз білектің күші, найзаның ұшы, аттың жалы, түйенің қомында жүріп, сақтап қалған байтақ жерімізден айырылып қал­масақ екен. Жеріміздің асты-үстіндегі бай­лыққа анталап тұрған елдерден қор­ғану үшін сабырлылық, ақылдылық керек-ақ. Біздің халқымыздың бойында адамға қажет қасиеттер көп болса екен. Менің тілегім – осы.
 Әңгімеңізге рақмет!