Қазіргі таңда қолөнер саласындағы ең үлкен проблема – ұлттық мәдениетіміздің жоғалып бара жатуы

Айжан БЕКҚҰЛОВА, ҚР Қолөнершілер одағының төрайымы, ҚР Суретшілер одағының және WCC – Europe мүшесі:

– Айжан Әбдіманапқызы, қазақтың қолөнер тарихының тамыры өте тереңде ғой. Әрине, көне қолөнер мен қазіргі қолө­н­ерді салыстырудың өзі қиындық тудырады, десек те, қазіргі заман­ғы қазақы қолөнерге қандай баға бересіз?
– Расында да, қазақтың көне, қасиетті, ерекше, теңдесі жоқ қолөнеріне бойлай берсеңіз, терең зерттей берсеңіз, тұңғиы­ғына жету мүмкін емес. Себебі өнердің бұл түрі санамызда өлуге, өшуге тиісті емес. Алайда сонау атам заманғы қазақтың қолөнерін қазіргі заманауи қолөнермен салыстыра алмаймыз. Қазір бүкіл әлем бірігіп, бір уысқа топтасып жаһандануға, мына заманның заманауи талабына сай болу үшін, даму үдерістерін күннен-күнге үдетіп, ұлғайтып келеді. Мейлі, солай делік, бірақ бәрібір әр қазақтың жүрегінің түпкірінде өзіндік көне ұлттық өнерге деген сағыныш бар, ол сезіледі. Әрине, менің мұным жаһандануға деген қарсылығым немесе наразылығым емес, біздің ел де Америкадағыдай жоғары деңгейлі өнер туындыларын барша әлемге паш етіп, дамыған елдердің беделіне жетсе екен деймін. Өз басым шетелдік қай мемлекетке барсам да, ең алдымен қазақтың мәдение­тін сол елдікімен салыстыра бастаймын. Себебі қазақ мәдениеті мен өнерінің тек өзіне ғана тән даралығы мен ерекшелігін өзге елдікімен салыстыра қарап, сүйсіне білу – менің жаныма жақын қасиет. Әрине, сувенирді Қытайға, кілемдерді Ауғанстан­ға тапсырыс беріп жасатуға болатын шы­ғар, кейбір адамдар бөтен елден қолөнер бұйымдарын алдыртуды жөн деп, мақтан деп санайтындай, бірақ біз қазақ ұлты ретін­де қазақ жерінде, қазақ қолынан шыққан дүниенің құнын білуіміз керек. Құн деген сөздің де бірнеше мағынасы бар, бұл жердегі құн – біздің ұлттың құн­ды­лығы, біздің асыл қазынамыз, мұрамыз ретінде есептелуі тиіс ұлттық мәдениетіміз дегенді білдіреді. Қазіргі таңда қолөнер саласындағы ең орны толмас, ең өкінішті, ең үлкен проблемамыз да осы – ұлттық мәдениетіміздің жоғалып бара жатуы деп есептеймін, оның ішінде қолөнердің де үлкен үлесі бар. Рас, жаныңа батады, сол үшін де қазіргі таңда бұл саланы қайта қолға алып, дамытудың барлық жолын қарастырып жатырмыз. Қазақтың қолөне­рі­не деген бүгінгі көзқарас та біртіндеп оңалып келеді. Сондықтан өз басым қазіргі заманғы қазақтың қолөнеріне өте жоғары да, тым төмен де баға бере алмаймын. Ең бастысы, біз адам психологиясы мен қол­өнер шеберлерінің ой-санасын өзгертуді ең басты мақсатымыз ретінде қолға алдық.
– Сіз қолөнер шеберлерінің психологиясы жайында сөз қозғап отырсыз ғой, қазір халықтың басым бөлігі пайдасы жоқ салаға аттап баспақ түгіл, мойнын бұрып қарағысы да келмейді. Әрине, бұл айыптау да емес, дегенмен қалай ойлайсыз, егер шеберлердің өздері қолөнерге кәсіп ретінде қарайтын болса не болар еді? Бұл ұлттық мәдениетті дамыта ма, жоқ, әлде ұлттық бояуымызды жоғалта ма?
– Егер шеберлеріміз қолөнерге кіші­гірім кәсіп ретінде қарайтын болса қуанар едім. Себебі кәсіп бар жерде өнім де көп. Ал өнім көбейген сайын қазақтың қолөнері де кеңінен тарап, дами түсері анық. Ал өнім көп жерде таңдау да болады. Өзіңіз алып қараңызшы, шеберлеріміз бір-бір кәсіп иелері десек, бәсекелестік пайда болмай ма? Ал бәсекелестік бар жерде сапа да жақсы. Сондықтан қарсылығым болмас еді, алайда бұл мәселенің екінші жағы бар. Өзіңіз айтпақшы, ұлттық болмы­сымыздан ажырап кетуіміз де ғажап емес. Сол үшін қолөнерді дамытамыз деп бар­лығын таза саудаға айналдыра алмаймыз. Саудаға түскен күннің өзінде қазақ қолө­нерінің өзгеде жоқ өз «дәмі» өзінде қалуы тиіс. 
– Жалпы, отандық қолөнер шеберлерінің туындылары бүгінгі қоғамда қаншалықты сұранысқа ие?
– Қазақстандық нарық Орталық Азияда ең жоғары беделге ие. Біз тұңғыш рет 1995 жылы қолөнершілеріміздің жәрмең­ке­сін өткізгенде, әлі есімде, кешегідей көз алдымда тұр, халық таласа-тармаса бар­лық бұйымды талап әкетіп еді. Бірақ сол сатып алушылардың 90%-ын шетелдіктер құрады. Қазір толық сеніммен айта ала­мын, көрмелердегі отандық қолөнер ше­бер­лерінің туындыларын сатып алушылар­дың 75%-ы – қазақстандық тұтынушы.
– Мемлекет тарапынан қолө­нер саласына жеткілікті дәрежеде қолдау көрсетіліп отыр ма?
– Бұл сұраққа «иә» деп жауап бергім-ақ келеді. Бірақ мемлекет қолөнер сала­сына қандай да бір көмек көрсететін сияқ­ты, әлдене бір шаралар өткізіліп тұратын тәрізді, бірақ сол қаржы бізге дейін жет­пей­ді, істің нәтижесі көзімізге көрінбейді. Бәлкім, қолдан-қолға берілетін қаржылан­дыру саласында отырғандар тәжірибесіз мамандар ма, әлде қолөнерге немқұрайды қарай ма, бөлінген қаржылай көмектің басым бөлігі мақсатсыз жолға бөлініп кете барады. Бұл, әрине, бізді қынжылтады, сондықтан өз басым мемлекет алдағы уа­қытта қолөнер саласына салмақты көзқа­рас­пен қарап, нағыз, адал мамандардың қолына ғана мемлекеттік қаржыны сеніп тапсырады деп үміттенемін. Қалай болған күнде біз мемлекеттік қолдаусыз қолөнер саласын аяғынан тік тұрғыза алмаймыз. Бір мысал келтірейін, Иран – мұнайдың есебінен күн көріп отырған мемлекет. Бір­де сол елдің мәдениет министрі халықтың алдына шығып «бізде экспорт бойынша ең бірінші орында – мұнай, ал екінші орында қолөнер кәсібі тұруы тиіс» деді. Осыдан-ақ біздің шенеуніктер қолөнерден Қазақстан қаншалықты пайда тауып, экономикалық ахуалын жақсарта алатындығын түсінер деген үміттемін. Егер еліміздегі қолөнер шеберлеріне қажетті жағдайды жасап, жұмыс орындарын ұйымдастырып берсек нұр үстіне нұр болар еді.
– Айжан Әбдіманапқызы, бағанадан бері мемлекеттік қол­дау деп отырмыз ғой, ал еліміздегі отандық ірі кәсіпорын­дардың қолөнерге көрсетіп отыр­ған қандай да бір көмектері бар ма?
– Бұл сұрақтың жауабы да «иә» болса ғой, әттең. Бір кездері қазақстандық Кселл сынды компаниялардың тарапынан аз-кемді көмектер болған, бірақ олар бір рет­тік көмектер еді. Тағы да қайталап айтқым келеді, қазақ қолөнері – қазақ ұлтының қайталанбас бір бөлшегі, сондықтан бұл салаға салмақты қолдау, салмақты көзқа­рас қажет!
– Бір сұхбатыңызда шетелдік­тер­дің қазақ кілемдеріне деген қызығушылықтары аса жоғары екендігін айтыпсыз. Әлі де шетел­діктерден тапсырыс келе ме?
– Қазақ кілемдеріне тапсырыс теңіздей толық, ал орындаушы шөлдей тақыр. Кі­лем тоқитын шикізат та жоқ. Кілем өндірісі тоқтағалы бері еліміздегі тоқыма шикіза­тын өндірушілер де жоғалып кетті, қазір иірілген жіптің өзін табу қиындық тудыра­ды. Кілем тоқуға қажетті құрал-сайман сиреп, шеберлердің қарасы көрінбейтін болды. Кейіннен бұл проблеманы шешу мақсатында шеберлерді қайта іздестіріп, оқытып, өз бетімізше үйрете бастадық. Бірақ шикізат мәселесі қолбайлау болғалы қашан?! Шетелдіктерден келіп жатқан тапсырыс өте көп болғандықтан, уақыт өте келе кілем өндірісі де қайта жанданады деген үміттемін. Естуімше, Шымкентте, Қызылордада кілем тоқитын шеберлер бар, бірақ олар кілемдерді синтетикалық материалдардан дайындайды. Бұдан келіп бізде сапалы кілем шығаратын орындар бар деп айтудың өзі күлкілі. Бүкіл елге саусақпен санарлық бір-екі шебер бар деген сөз – бұл сала жоқ деген сөз.
– Сонда сіздің ойыңызша, қазақтың қолөнерін дамытып, әлемге паш ету үшін не жетіспей отыр?
– Біріншіден, шеберлер мен ел ара­сын­дағы тренингілерді тоқтатпастан жүр­гізе беру керек. Екіншіден, нағыз маман­дарды даярлайтын орталықтар ашып, материалдық базаны жабдықтау қажет. Бұл жерде де мемлекеттік қолдаудың ауа­дай қажет екендігі айдан анық. Бір-екі кәсіпорынның қаржылай көмек көрсетуі алпауыт ел үшін тым аздық етеді. Біздің елде қолөнерге қажетті отандық шикізат өндірушілер де жоқтың қасы. Біз өмір бойы қырғыз бен қытайдың тауарын сатып алып, тұтына алмаймыз. Жүннің өзін Қырғызстаннан алып отырмыз. Әйтпесе сол жүн еліміздің түкпір-түкпірінде өртеліп жатыр. Сенсеңіз, өзіміздің иірілген жібіміз де, бояғышымыз да жоқ. Оларды Түркия­дан, Ресейден және қырғыз ағайындардан әкелеміз. Керек десеңіз, керамикаға ар­нал­ған жылтыр бояу да жоқ. Яғни біз әйгілі отырарлық керамиканы да жоғалттық. Ары қарай айта берсек – жоғымыз жетеді, пеш, станоктар тағысын тағы. Керек-жа­рақ­тың барлығы сырттан әкелінетіндіктен бағасы да қымбат. Егер соның барлығын өзіміз өндіргенде мемлекетке де, халыққа да пайдасы тиер еді ғой?!
– Сіз әңгіменің басынан-ақ шеберлердің қызметі жайлы айтып отырсыз. Ал ендігі әңгіме ауанын өзіңіздің қызметіңізге қарай ойыстырсақ. Сіз басшылық етіп отырған Қолөнершілер одағы жайлы қысқаша айтып өтсеңіз. Нендей еңбек етіп, биылға қандай жоспар құрып отырсыздар?
– Қазақстан Қолөнершілер одағы 2012 жылдың 29 ақпанында қолөнер кәсібін қолдайтын үкіметтік емес ұйымдар тобы­мен құрылған өзара қолданбалы өнер ше­берлерінің алғашқы республикалық бір­лестігі болып табылады. Одақтың құрылуы жетіжылдық «Қазақстандағы қолөнер кәсібі мен халықтық кәсіпкерлікті қайта жаңғырту» бағдарламасының нәтижесі болды. Бұл бағдарлама 2006-2012 жыл­дар аралығында «Шеврон» компаниясы, Our Heritage ҚҚ, Орталық Азия Еуразия қоры мен ЮНЕСКО және ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің ынтымақтастығы негізінде іске асырылды. Бағдарлама қазақстандық шеберлер бұйымдарының ішкі және халықаралық нарықтағы бәсеке­ге жарамдылығын көтеру арқылы мемле­кеттің мәдени мұрасын сақтауға бағыттал­ды. Ал Одақтың басты міндеті еліміздің мәдени мұрасын сақтап, дамыту және қолөнершілердің тұрмыстық жағдайы мен мәртебесін көтеру болып табылады. Қолө­нершілер одағының қызмет етуі барысын­да бесжылдық стратегиялық жоспары жетілдірілді. Сонымен қатар АҚШ-тың Санта Фе қаласында өткен халықаралық жәрмеңке мен Лос-Анджелестегі кино фестивалінде «Шебер» республикалық байқауы жеңімпаздары бұйымдарының жәрмеңкесін өткіздік. Кувейтте өткізілген халықаралық фестиваліне қазақстандық шеберлердің қатысуын ұйымдастырдық. Айта берсек, атқарылған іс көп. Тағы бір айта кететіні, Қазақстан Қолөнершілері одағы Бүкіләлемдік қолөнер кеңесінің мүшесі болды. Енді биылғы жылға бірнеше ауқымды шара өткізуді жоспарлап отыр­мыз. Оның ішінде қолөнершілер үшін жыл сайынғы ақпараттық бюллетень шығару, V «Шебер – 2013» қолөнершілер байқауын өткізу, Алматы қаласында киізге арналған фестиваль өткізу мен республика және қала деңгейіндегі көрмелер, жәрмеңкелер мен шеберлік-сыныптар өткізу бар.
– Айжан апай, жалпы, қолөнер дегенде жалғыз шеберлердің ғана емес, апа-әжелеріміздің ертеден сырмақ сырып, оюлап көрпе тік­кен «туындыларын» да айта­мыз ғой. Қазір жастарды айтпа­ғанда кейуаналарымыздың өздері жүн түтіп, киіз басудан қалған. Жалпы, қазақтың көне қолөнерін ұрпақтан-ұрпаққа асыл мұрадай қалдыра білу үшін не істеу керек? Қалай дегенмен қазір жаңа технологияның заманында бәрі де «темір қолдардың» күшімен дайындалады дегендей...
– Қазіргі қоғам шетелден келген ар­занқол дүниені сатып алып, қолдануды әдетке айналдырған. Әжелеріміздің де психологиясы қатты өзгерді. Қазір 50 жастан асқан әйел өзін әже санайды. Мына заманғы апалардың ойынша, олар ештеңе істемеуі керек, орнынан артық қозғалуға болмайды. Экономикалық дамудың өзі халыққа әртүрлі әсер бергенге ұқсайды. Барлығы жаппай «баймыз» деген санамен өз бетінше еңбектенуден қалып барады және әжелердің де түсінігі осы ретте тым тарылған ба деп қорқам...
– Қазақ ырымшыл халық қой, әртүрлі қуыршақтарды, мүсіндер­ді жасап үйлерінің бір бұрышына іліп қоюы ертеден-ақ болған. Қазіргі қазақ отбасылары мұндай­ды намыс көретін сияқты, сіз қалай ойлайсыз?
– Бұл да – психологияның күрделі өзге­ріске ұшырауының көрінісі. Ауылдық аға­йындар жаппай қалаға көше бастаған сайын ұлттық құндылықтарымызға да біртін­деп тықыр таяна бастады. Олай дей­ті­німіз, ауылдық жердің адамдары қала­лық бол­ғанды ұнатады, соларға еліктейді, ұқсағы­лары келеді. Соңында не таза ауыл­дық емес, не қалалық емес, ортада қалады. Соның салдарынан ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымыз да түсініксіз күй кешу­де. Не анда жоқ, не мында жоқ­тың дәл өзі. Әйтпесе, расында да, қазақ – өте ырым­шыл халық. Бұрын ұрлық-қарлық атаулы болып па еді? Есігі өмірі құлыпталмайтын қазақ үйлерге жан баласы түспеген. Иә, бұрындары жылқы ұрлау, пышақ ұрлау деген сияқтылар болған. Бірақ бұл ұрлық болып есептелмеген. Ал қазіргі жағдай күнделікті көз алдымызда. Дегенмен бір қуанарлық жайт бар, ол – бүгінгі жастар­дың ата дәстүрді қайта қалпына келтіруге деген талпынысы мен қызығушылығы. Отбасында ата-әжесі ежелгі дәстүр жайлы сөз қозғамаса да, өз бетінше оны зерттеп жүргендер бар. Қазір қазақтың қасиетті шашақтарына, ала жіптеріне деген сұра­ныс көп, бұл, әрине, қуанарлық жағдай.
– Мектеп бағдарламасында еңбек деген сабақ бар. Жалпы, осы пәндердің қолөнер саласын дамытуға қандай да бір ықпалы бар ма?
– Өте тамаша сұрақ. Қазіргі мектеп бағдарламасындағы еңбек пәнінен сабақ беретін педагогтердің жұмысына қарап жылағың келеді. Біздің балаларымызға, немере-шөберелерімізге қолөнерді үйре­тіп жүрген ұстаздардың бүгінгі сиқына таңғаламын. Біз «Шебер» байқауына әдейі ұстаздарға арналған номинацияны кіргіз­дік. Себебі менің түсінігім бойынша, адам біреуді үйретпес бұрын өзі үйренуі тиіс. Ал біздің елде жасыратыны жоқ, қолөнерді оқытып, үйретіп жүргендердің 90%-ының қолөнерден хабары жоқтар. Ұлттық мәде­ниет­тен бейхабар күйде өсіп келе жатқан ұрпақтың еш кінәсі жоқ. Мамандары­мыз­дың білімсіздігі мен біліксіздігін ұлттық құндылықтарымызға деген менсінбеушілік деп түсінемін. 
– Білуімізше, «Шеврон» компа­ния­сы мен өзіңіз басшылық етіп отырған ҚР Қолөнершілер одағы үлкен жоба әзірлеп жатыр. Сол жөнінде қысқаша айтып берсе­ңіз?!
– «Шеврон» компаниясы 2006 жылдан бастап бізге көмек көрсете бастады. 2005 жылы ең алғашқы кездесулеріміз болып, қазақ қолөнерін дамытуды қалайша қолға алу керектігін талқылай бастадық. Кейін ұлттық комиссия құрып, нағыз мамандар­дан жасақталған сарапшылар тобы бұл саланы дамытудың жолдарын іздестіру шараларына кірісіп кеттік. Ал 2006 жылы қолөнершілердің мағлұматтық базасын жасақтадық. Бір жыл ішінде зерттеулер жүргізіп, 2007 жылдан бастап тренингілер өз жұмыстарына кірісті. Түрлі оқу құрал­дарын жазып, қолөнершілерді оқыттық. Яғни «Шеврон» компаниясы көште қалған көне ата дәстүрімізді қайта жандандырып, қазақы қолөнерге бейім, жаны жақын жандарды біріктіріп, оқыту шараларын қолға алды. Сонымен қатар шеберлердің қолынан шыққан бұйымдарды шет мемле­кеттерде жиі болатын халықаралық көрме­лерде паш етіп, байқауларға қатысуға мүмкіншіліктер сыйлады. Алғашқы бес-жыл­дық жобамыз 2007 жылдан 2012 жыл­ға дейін жалғасты, кейін келісімшар­тымыздың уақыты аяқталған сәтте «Шеврон» бұл мерзімді одан әріге жалғастырып, өз қолдауын одан әрі жалғастырды және бүгінгі таңда жалғасып келеді.
– Тағы бес жылға ма?
– Өкінішке қарай, мерзім жайлы әзірге сөз қозғалған жоқ. Бірақ солай болар де­ген зор үмітіміз бар. Осы тұста «Шеврон­ның» өзге демеушілерден бір ерекшелігін айта кеткім келеді. Бұл компания өзгелер сияқты «міне, ақша білгеніңді істе» демейді, себебі ол жерде нағыз отансүйгіш, патриот, ұлттық мәдениет десе ішкен асын жерге қоятын жандар отыр. «Шеврон» тек шеберлердің біліктілігін көтеру үшін ғана емес, мына біздердің де шетелге барып, көріп, танып, дүниетанымымызды дамы­туға қол ұшын созып, мүмкіншілік берді. Шетелден жаттықтырушыларды шақыр­тып, кәсіптік деңгейімізді көтерді. Осының барлығы кәсіпорынның, шын мәнінде, ұлттық құндылықтарды сақтауға арнаған ізгі ниеті мен адал пейілі деп есептеймін. Өз басым «Шеврон» сынды компания­лардың елімізде көбейе беруін тілеймін және аталмыш кәсіпорынды баршаға үлгі ретін­де, мақтанышпен айтқым келеді!
– Әңгімеңізге көп рақмет.

Алашқа айтар датым...
– Мен қазақтың қызымын. Менің өмірімде шетел асып, туған жерден жырақта өмір сүруіме бірнеше мүмкіндік беріліп, ой келді. Бірақ мен олай істей алмадым. Себебі менің орным – осында, тамырым терең жайлаған Отанымды өзгеге айырбастай алмаймын. Қолымнан келгенінше қазақтың қолөнерін дамытқым келеді. Қолдайтындар да, қорғайтындар да бар және бұл мені одан әрі қанаттандырып, одан әрі қуанта түседі. Алаш жұртшы­лығынан сұрарым, қазақтың қолөнері тек тұрмысқа ғана қажет болмауы тиіс. Себебі қазақтың қолөнері – қазақ ұлтының күретамырларының бірі. Ел болып, жұрт болып ата дәстүрді, салт-сананы сақтайық! Адам психоло­гия­сы өзгергенімен, ұлттық мәдениет еш өзгеріссіз, таза қалпында сақталу­ға міндетті. Ол үшін мемлекеттік көзқарас пен қолдаудың да атқарар рөлі ерекше...