Қазақтың ұлттық әмбебап энциклопедиясын шығаратын кез келді

Бауыржан Жақып, «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС бас директоры, ҚР  ҰҒА корреспондент-мүшесі, ақын:

– Бауыржан аға, сұхбаты­мызды сіздің ғалым ретіндегі публицистикалық зерттеулері­ңізден бастасақ деймін. Мені «Жалпы публицистика саласының толыққанды теориясын қалыптас­тыра алдық па?» деген сауал жиі мазалайды.
– Ахмет Байтұрсынов публицистикаға «көсемсөз» деген балама атау берген ғой. Мен осы көсемсөз саласын зерттеу мақса­тында табаны күректей 23 жыл ізденіп,  әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық уни­вер­ситетінің журналистика факультетінде жұмыс істеппін. Осы қара шаңырақта қызмет істей жүріп, түрлі ғылыми ізденіс­терге бардық. Мәселен, мені ең алғаш журналистика факультетіне жұмысқа ша­қыр­ған Тауман Амандосов ағамыз «Публицистика – дәуір үні», «Қазақ бас­пасө­зінің жанрлары» деген еңбектері арқылы сіз айтып отырған публицистика жанрларының теориясын жасауға ерен еңбек етті. Сол Тауман ағамыз бірде маған Мұхтар Әуезовтің публицистикасын зерттеуді ұсынды. Содан бастап Мұхаңның көсемсөзін зерттедім. Жалпы, Мұхтар Әуезов шығармашылық жолын «Сарыар­қа» газетінде жарияланған «Адамдық негізі – әйел» атты мақаласын жазу арқы­лы бастаған екен. Оны өзінің «Өз жайым­нан мағлұмат» деген автобиографиялық жазбасында да айтады. Мәселен, мен ғалым ретінде Әуезовтің Ташкенттегі «Алаш», Семейдегі «Сарыарқа», «Қазақ тілі» газеттерінде, «Абай» журналында шыққан мақалаларын жинақтап, жария­ладым. Мұхаң Жүсіпбек Аймауытов, Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан сынды тұлғаларымыз оқыған Семейдегі мұғалім­дер семинариясында оқып жүріп-ақ түрлі газеттердің жұмысына белсене араласқан. Мысалы, Әуезов жоғарыда айтқан басы­лымдардан бөлек, Ташкенттегі «Шолпан» мен Семейден шыққан «Таң» журналына да мақалалар жазып тұрған. 1918 жылы Қызылжарда жарық көрген «Жас азамат», Орынбордағы «Еңбекші қазақта» да пуб­ли­цистикалық туындылары жарияланған. Мен ұстазым Тауман Амандосов дүниеден өтіп кеткен соң, яғни 1994 жылы осы Мұхаңның тырнақалды туындыларын, яғни публицистикалық шығармаларын жүйелеп, бірнеше кезең­дерге бөліп, кан­дидаттық диссертация қорғадым. Тауман ағамыз публицистика­тану мәселесіне ерекше көңіл бөліп, өз еңбектерінде: «Қазақ публицистикасының тарихы көне дәуірлерден басталады» деп жазыпты. Осы бір ауыз сөз маған ой салып, доктор­лық диссертацияма «Қазақ публи­цис­тикасының қалыптасу, даму жолдары» деген тақырыпты алып, сол бағытта зерттеу жұмысын жасадым. Білгір ғалым Бейсем­бай Кенжебаев әдебиеттің негізін Күлтегін жазба ескерткіштерінен бастап, әдебиет тарихын тереңдетіп кетті ғой. Біз де өз әдетімізше, Енесей жазбалары жайлы жа­зылған академик Маловтың 1953 жылы Ленинград пен Мәскеуден шыққан еңбек­терін, Орхон жазбаларын сүзіп қарап шық­қан соң, публицистика тарихын сол көне түркі дәуірінен бастау керектігі жөнінде іздендік. Біздің халықтың ауыз әдебиеті бай. Сол бай мұрамыздың ішіндегі батыр­лар жырындағы, жыраулар поэзиясын­дағы, шешендік сөздердегі публицисти­ка­лық сарындардың астарына мән беріп, одан кейінгі дәуірдегі «Түркістан уәләяты­ның газеті», «Дала уәләятының га­зе­ті», «Қазақ», «Айқап» секілді басылым­дар­дың тігінділерін қарап, ізденушілерге қажетті құндылықтарды таптық. Осының нәтиже­сінде кеңестік кезеңдегі, тәуелсіздік жылдары бедеріндегі публицистиканың даму бағытын жүйелеп, монография жа­зып шықтым. Кейіннен бұл еңбек «Публи­цистикалық шығармашылық негіздері» деген атпен оқулық болып басылды. Қазір бұл еңбекті студенттер қауымы оқып жүр. Н.Омашев, С.Қозыбаев, С.Медеубеков, А.Мектеп, С.Нұрбеков, Қ.Сақ, Қ.Асанов, З.Тайшыбай, Б.Сердәлі, Р.Жақсылықбаева т.б. бірқатар ғалымдарымыз осы саланың теориясының қалыптасуына өз үлесін қосып жатыр деп ойлаймын.
– Енді салалық публицистикаға қарай ойыссақ… Біздегі салалық, оның ішіндегі саяси публицистиканың дамуы қай деңгейде деп ойлайсыз?
– Тәуелсіздік алғаннан кейін журналис­тика саласы сандық жағынан да, сапалық жағынан да өсті, өркендеді. Соның ішінде саяси публицистиканың да дамып келе жатқанын көріп отырмыз. Десек те, біз осы саяси публицистиканың бастауларында тұрған «Дала уәләятының газетіндегі» ірі тұлғаларды көп еске ала бермейміз. Олар­ды әлі күнге зерттеу нысанына айналдыра қойған жоқпыз. Мәселен, ғалымдар – Дін­мұ­хаммед Сұлтанғазин, Отыншы Әлжанов, Рахымжан Дүйсенбаев, Қорабай Жапанов, Асылқожа Құрманбаев сынды саяси публицистердің еңбектеріне баға беру керек. Біз бүгін айтып жүрген Әлихан, Ахмет, Міржақыптар сол тұлғалардың жолын жалғастырған саяси публицистер. Меніңше, Тәуелсіздік алғаннан соң, біздің журналистер кеңестік тоталитарлық ре­жимнен азат болып, саяси публицистика­мыздың да тынысы ашылды. Осының нәтижесінде қазақтың белгілі қаламгерлері де батыл саяси болжамдар жасауды, тілшілеріміз шетелдік һәм өзіміздің белгілі саясаткерлердің саяси портреттерін бейнелеуді меңгеріп, бұл саланы едәуір алға жылжытып келеді. Жалпы, бүгінгі мемлекеттің саясаты, тыныс-тіршілігінің өзі саяси көсемсөз арқылы өріліп отырғанын да айта кету қажет.
– Сіз публицистиканы жеке ғылым саласы ретінде зерттеген ғалымсыз. Бірақ бірқатар ғалымдар шоғыры журналисти­каны ғылым саласы ретінде қарастырғысы келмейді.
– 1926 жылы Ташкент қаласында шыққан Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» деген теориялық еңбегін білесіздер. Сол еңбекте Ахаң жалпы сөз өнерін бірнеше түрге бөліп, журналис­ти­каға қатысты «шешенсөз», «көсемсөз» деп айқындама берген. Осыдан-ақ публицис­тиканы сол сөз өнерінің әдебиет секілді бір саласы деп қарастыруға болатынын аңғаруға болады. Тіпті көптеген зиялымыз «Тәуелсіздік алғаннан кейін пуб­лицистика әдебиеттің алдына шығып кетті» деп жүр. Демек, әдебиеттің алдына шығып кеткен бұл саланы ғылым ретінде зерттеу керек. Мәселен, мен Қазақ ұлттық университетін­де жүріп, осы оқу орнындағы диссертация­лық кеңестің бастамасымен 21 ізденуші ғалымның кандидаттық, төрт ғалымның докторлық диссертациясына ғылыми жетекші болдым. Осы ғылыми жұмысымыз арқылы Тауман Амандосов, Қайыржан Бекхожин, Темірбек Қожекеев­тер зерт­теген ғылыми еңбектерді тереңде­тіп, жілік­теп сан тарау мәселелердің бетін аштық.
– Бауыржан аға, біз осы публицистика саласын зерттеу мәселесінде тұлғалық публицис­тика саласын ғылыми айналымға енгізу жайын ұмыт қалдырған жоқпыз ба?
– Мен 1989 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінде төрт ай тәжірибеден өткен кезде Мәскеудің қасындағы Химки қаласындағы диссертациялық кітапханада болған едім. Сол жерде орыс, грузин, әзір­байжан, украин, белорустардың публи­цистикада ғылым ретінде қарап, зерттеген еңбектерімен таныстым. Ресей ғалымдары Пушкин, Некрасов, Добролюбов секіл­ді т.б. үлкен тұлғаларының публицистикасын жан-жақты зерттеп, түгендеп қойған екен. Тіпті, украиндердің өзі Тарас Шевченко секілді тұлғаларының публицистикасын зерттеп тастапты. Грузиндер де бұл мәселеде біраз биікті бағындырған екен. Мен сол сапарда осы жайтқа қатты қы­зығып қайтқан едім. Құдайға шүкір, ар­тын­ша Алаш зиялылары ақталып, Әлихан, Міржақып, Ахметтердің публицистикасы зерттеле бастады. Қазір осы үрдіс жал­ға­сын тауып, яғни жекелеген тұлғаларымыз­дың публицистикасы туралы кандидаттық диссертациялар қорғалды. Мәселен, Ха­лел Досмұхамедов, Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин, Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов сынды тұлғаларымыздан бастап, Шерхан Мұртаза, Камал Смайыловқа дейін­гі ағаларымыздың еңбектері ғылыми тұрғыда зерттеліп, бір-бір диссертацияның тақырыбына айналды. Меніңше, жоғары­да айтқан публицистиканы ғылым ретінде қарастыруға болатын бір тармағы осы бол­са, екінші тармағы осы саланың тео­риялық мәселелері деп білемін. Бұл салада да қазір түрлі зерттеулер жасалып жатыр.
– Бүгінде қазақы жырлар мен жыраулар поэзиясындағы публицистік сарындар жайлы көп айтылып жүр. Осы орайда, бүгінгі поэзияда публицистикалық сарын көрініс беруіне қалай қарайсыз? Кейбір азаматтар «поэзияның тұнығын публицистикамен лайламайық» деп жатады.
– Махамбеттің мына жырына қараңыз: «Исатай басшы, Мен қосшы, Исатайдың сол күнде Ақтабан аты астында, Дулығасы басында, Зығырданы қайнайды, Астына мінген ақтабан, Ақбөкендей ойнайды, Қасына ерген көп әскер, Маңыраған қой­дай шулайды, Жау бір өрттей қайнайды, Қайнағанмен қоймайды, Мылтығын қар­дай боратып, Әскердің алды бөгелді, Қырдан ойға төгілді, Ханның тобы үш атты, Топтың үні шыққанда, Сонда батыр жөнел­ді» дейді. Немесе Шалкиіз, Үмбетей секіл­ді жыраулардың ізін жалғастырушы Бұқар жыраудың: «Қалданменен ұрысып, Жеті күндей сүрісіп, Сондағы жолдас адамдар; Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөген­бай, Шақшақұлы Жәнібек, Сіргелі қара Тілеуке, Қарақалпақ Құлашбек, Тігеден шыққан Естербек, Шапырашты Наурызбай, Құдайменді Жібекбай қасында, Бақ, дәулеті басында, Секербай мен Шүйбек­бай, Таңсық қожа, Мамыт бар, Қасқарау­ұлы Молдабай, Қатардан жақсы қалдыр­май, Айнақұл Бәти ішінде, Өңкей батыр жиылып» деп арындап келетін жырын алыңыз. Осы жырда қаншама ақпарат бар, қаншама тарихи тұлғаларымыздың аты аталып тұр? Мәселен, Үмбетей жыраудың: «Бөгенбай өліміне» деген жырында: «Бая­нау­ла, Қызылтау, Абралы, Шыңғыстау, Қозымаңырақ, Қоймаңырақ, Арасы толған көп қалмақ, Қалмақты қуып қашырдың. Қара Ертістен өткізіп, Алтай тауға асырдың! Ақшәуілге қос тігіп, Ауыр қол жинап ал­дыр­дың», – дейді. Осы жырлардан сол заманның тынысы мен екпіні көрінбей ме? Жер-су аттарының өзі қаншама жайттан хабар беріп тұр? Осыған қарап, ғалым ретінде заман тынысын бейнелейтін, азаматтық үндегі публицистикалық поэзия қажет деп ойлаймын. Бірақ осылай екен деп мөлдір, таза поэзиямызды лайламау­дың да жолын қарап көрген жөн секілді. Өйткені жеке ақын ретінде бүгінгі журна­листика саласы дамыған дәуірдегі поэзия­да публицистік сарынның болуына қарсы­мын.
– Жас ақындар заманауи технологияларды меңгеріп, өз оқырмандарын әлеуметтік желілер арқылы табуда. Бұл орайда сіздің буын заман көшінен қалып қойған жоқ па?
– Қазір озық технологиялардың заманында өмір сүріп отырғандықтан, сол кезеңнің көшінен қалып қоймауымыз қажет. Сол себепті де әдебиеттегі жаһанда­нуға өз үнімізді қосып, ұлттық болмысы­мызды айшықтайтын поэзиялық шығар­малар жазылуы, заманауи техноло­гия­лардың тетіктерін меңгеруіміз керек. Қазір интернет желісінде көптеген жас ақындардың жеке сайттары бар. Жас оқырман интернет арқылы өлеңмен сусындап жатыр. Осыған қарап, 1980 жылдардағы өзіміздің жайы­мызды еске түсіремін. Мысалы, Мұқағали, Төлеген, Жұмекен, Тұманбай, Қадыр, Жұматай, Жарасқан, Кеңшілік ағалары­мыз­дың кітаптарын аялап, сүйіспенші­лік­пен оқушы едік. Менде сол іңкәрлік әлі де сақталып келеді. Десе де, әлеуметтік желі­лер арқылы бірқанша өлеңдерімді жария­лап тұрамын. Өйткені 2000 данамен жарық көрген кітабыңыз бүкіл қазақ баласының қолына тие бермейді. Сол себепті де озық технологияны бүгінгі қазақ поэзиясының өкілдері тиімді пайдаланса деймін.
– Жазушылар одағы жанындағы поэзия кеңесінің мүшесісіз. Оқырманның әдебиетке деген ынтызарлығын арттыруға осындай кеңестер қаншалықты ықпал ете алып отыр?
– Әдеби ортамыздың бас қосатын ошағы – Жазушылар одағы. Жуырда осы одақтың поэзия кеңесінде «Оқырманның поэзияға деген ынта-ықыласын арттыру үшін не істеу керек?» деген сұраққа жауап іздедік. Сонда көптеген ұсыныс айты­лып, алдағы уақытта Алматы мен Астана секілді қалалардағы ЖОО-ларда поэзия кештерін өткізу, ел аралап кештер ұйым­дастыру секілді мәселелер талқыланды. Енді осы бағытта жұмыс істесек пе деп отырмыз. Қазір талантты ақын мен жай өлеңшіні айыра алмай қалдық. Әдеби сын құрғақ мақтауға бой ұрып, шынайы баға айтатын сыншылардың қатары азайып кетті. Кеңес­те осы мәселелер де жан-жақты саралан­ды. Кеңестік кезеңде жастардың әдеби семинар кеңесі өтіп тұратын. Біз сол семи­нар­ларда Әбділдә Тәжібаев, Ғафу Қайыр­беков, Сырбай Мәуленов, Берқа­йыр Аман­шин, Қадыр Мырза-Әлілер секілді ақындарымыздың алдында алғаш­қы өлеңдерімізді оқып, баталарын алған едік. Енді тура сол секілді семинарлар өткізіп тұрамыз деген тоқтамға келдік. Яғни бұл шаруаларымыздың жемісін алда көре жатармыз деп үміттенемін.
– «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС-не басшылыққа келгені­ңізге 4-5 жыл болып қалды. Осы уақыт аралығында оқырмандар­ды немен қуанта алдыңыздар? Алдағы жоспарларыңызға да тоқтала кетсеңіз.
– «Қазақ энциклопедиясы» 1967 жылы 13 қыркүйекте құрылған. Міне, биыл бұл мекеменің жұмыс істеп жатқанына 46 жыл толып отыр. Осы орайда «Қазақ энцикло­пе­диясы» ЖШС еліміздегі бірден-бір жалғыз мемлекеттік баспа екенін, сол себепті де жалпы мемлекеттік тапсырыс аясында жұмыс істейтінімізді, сонымен қатар, негізінен, анықтамалық-энцикло­педиялық әдебиеттер шығаратынымызды айта кеткен жөн. Осындай жайттарға қа­рап, біздің қызметімізге таза ғылыми-зерт­теу мекемесі ретінде қарауға да болады. «Қазақ энциклопедиясы» ең алғаш ашыл­ған кезде 250-ден астам қызметкері, бірнеше редакциялары болған. Сол бір тұста Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсірепов: «Енді біз энциклопедиясы бар елге айналдық», – деп қуанған. Шын мәнінде энциклопедияның болуы елдің дамығаны­ның, белгілі бір дәрежеде рухани деңгейге көтерілгенін көрсетеді. Мәселен, энцикло­педия шығаратын ел сауатты, халқы жоға­ры білімді, мемлекетінің білікті ғылым докторлары мен академиктері болуы керек. Осылар болғанда ғана энциклопе­дия жасауға мүмкіндік алады. Біз, яғни, 46 жыл бұрын осы дәрежеге жеттік. Бірақ бүгінгідей нарық жағдайында 250 адамды қызметте ұстап отыру, бәріне бірдей айлық тауып беру оңай емес. Сол себепті де жаратылыстану, қоғамдық ғылымдар, ғы­лыми бақылау, маркетинг және менедж­мент деген төрт бөлім айналасында жұмыс істеп жатырмыз. Кей кездері ғылымның әр саласындағы ғалымдарды автор ретінде тарту арқылы жұмыс істейміз. Осылай ісімізді жүйелеу арқылы соңғы жылдарда «Қазақстан табиғаты» деген төрт том энциклопедия шығардық. Биыл V  томы жарық көрмекші. Сонымен қатар балалар­ға арналған үш томдық, «Қазақстан ға­лым­дары» деген екі томдықтың І то­мын, «Атамекен» атты географиялық, «Ай­бын» атты әскери энциклопедия, «Пси­хология» атты (тұңғыш рет қазақ тілінде жарық көріп отыр) психологиялық сөздік, «Жас шахматшы», кеңес-ауған әскерлеріне арналған «Даңқ» атты бір­қатар энциклопе­диялар жарық көрді. Осы жұмысқа келгенімде маған салалық энциклопедия­лар шығару тапсырылған болатын. Енді осы бағытта Ресей, Түркия, Еуропадағы үлгілерді қарап, пәндік энциклопедия­ларды жүйелеп, жарыққа шығарудамыз. Бізге дейін жасалған тұлға­лық энциклопе­диялар мәселесін ары қарай дамытып жатырмыз.
– Энциклопедиялық сала әрдайым жаңарып отыруы тиіс қой…
– Бұл бағытта да ісіміз ілгерілеп келеді. Мәселен, жарық көрген кітаптар кемшілік­сіз болмайды. Маман аздығына қарамай, сол кемшіліктерді түзету бағытында да талмай еңбек етіп келеміз. Бұл орайда осы мекемеде көптеген жылдар еңбек еткен аға-апаларымыздың тәжірибесін пайда­ланып жатқанымызды да айта кеткім келе­ді. Біздің ардагер мамандарымыз қазір бір-бір мектеп қалыптастырып үлгерді. Олар өз кезегінде жас мамандармен тәжі­рибесін бөлісіп, осы салаға баулып жатыр. Энциклопедиялық мақала жазу газет пен журналға мақала жазудан қиын. Нақты тарихи деректер болуы керек. Бұл орайда көптеген ғалымдар өзі зерттеулерінде «Қазақ энциклопедиясының» деректеріне сүйеніп жататыны қуантады. Тағы бір айтатын жайт, 1997 жылдан бастап Елбасы бастамасымен «Қазақстан ұлттық энцик­ло­педиясы» жасала бастаған болатын. Сол бастама негізінде 10 томдық кітап – қазақ, бес том – орыс, бір том ағылшын тілінде шық­ты. Енді қарап отырсақ, 2007 жылдан бері алты жыл уақыт өтіпті. Сол 10 томдық­та өткенге жалтақтық, өліара кезеңдегі сал­қындық бар секілді. Тіпті кейбір деректе­мелік материалдар ескіріп барады. Осыны ескере отырып, меніңше, нағыз қазақ ұлттық әмбебап энциклопедиясын шыға­ратын кез енді келді деп ойлаймын. Тәуелсіздіктің 25 жылдығына арнап 25 том әмбебап энциклопедия шығарсақ деп дайындалу үстіндеміз. 2011 жылы «Уики­педия» ашық энциклопедиясымен келісім­шарт­қа отырып, қолда бар бірқатар энцикло­педиялық томдарды, мәліметтерді тегін бердік. Қазір «Уикипедияда» 200 мың мақала бар екен. Соның тең жартысы біздің мамандардың қолынан шыққан мақалалар. Алдағы уақытта Шоқан Уәли­ханов атындағы Тарих және этнология институтының тарихшыларымен бірлесе отырып Абылай ханның, М.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер институтымен бірлесе отырып, Жамбыл атамыздың, Тараздағы «Бауыржантану» орталығымен бірлесіп, Бауыржан Момышұлының тұлға­лық энциклопедияларын шығарсақ деген ниетіміз бар. Энциклопедия деген – уақыттың перзенті. Қоғам өзгерген тұста мезгілмен үндесе жаңарып отырсақ дей­мін.
Бір айта кететін жайт – бұрын энцикло­педияны әзірлеуге кемінде бір жыл уақыт беріліп, оған тиісті қаржы бөлінетін. Сосын келесі жылында шығаруға бөлек қаражат қарастырылатын. Қазір сол ырғақтан айы­рылып қалдық. Биыл ұсынған энцик­ло­педия сол жылы шығуы керек. Бұл мәселе өз шешімін табар деген ойдамын. Өйткені бұл энциклопедияның сапасына тікелей әсер етеді.
– Ұлттық Ғылым академиясы­ның корреспондент-мүшесі атан­ғаныңызды естіп едік. Атағы­ңыз құтты болсын!
– Рақмет, одан бері арада біраз уақыт өтті ғой. Былтыр сәуір айында Ұлттық Ғылым академиясының құрамына коррес­пондент-мүшесін сайлау өтеді дегенді естіп, сайлаудың шарттары талап ететін құжаттарды, өзімнің ғылыми еңбектерім мен жетістіктерімді жіберіп едім, академик ғалымдар мені қолдап дауыс беріпті. Бұл, жалпы, ғылымдағы ізденістеріме берілген баға деп білемін. Негізінен, «Қазақ энцик­лопедиясын» Мұхамеджан Қаратаев, Манаш Қозыбаев, Рымғали Нұрғалиев, Әбдімәлік Нысанбаев, Бүркіт Аяған сынды академик ағаларымыз басқарыпты. Бұл да сондай бір жақсылықтың нышаны болса керек. Бұлай ырымдауымның себебі, маған осы қызметке келісімен 13 жыл шық­пай жатқан «Қаныш Сәтбаев» энцик­лопедиясын шығару бақыты бұйырды.

Келте сұрақ – кемел жауап
– Алашқа не бердіңіз?
– Қазаққа жеті өлең кітабын, бірнеше ғылыми еңбек, мыңдаған шәкірттер тәрбиелеп бердім. «Қазақ энциклопедиясын» басқару арқылы энциклопедиялық кітаптардың шығуына септесіп, ұрпаққа өнеге болар істің басы-қасында жүрмін деп ойлаймын.
– Алаштан не алдыңыз?
– Алаштан тіл, сөз, рух, намыс, жігер, қайрат алдым.
– Жұмыстағы Бауыржан мен үйдегі Бауыржанның айырмасы бар ма?
– Үйде еркінмін, қызметте қызметтік қалыптың шеңберінен шықпауға тырысамын.
– Әзіл айтасыз ба?
– Қапелімде еске түспей отырғаны. Сендерде жұмыс істейтін Алмат – менің шәкіртім, сол жігіттің бір әзілін ала тұрсаң болады.
– Газетіміз арқылы қазаққа айтар сөзіңіз бар ма?
– Тәуелсіздігіміздің ғұмыры ұзақ болсын! Қазақтың белгілі этнографы Жағда Бабалықұлы:  «Қытайдың қайыс ноқтасынан, орыстың темір ноқтасынан сақтасын», – деп бата беріп еді. Осы бата әрбір қазақтың есінде жүрсе деймін.