Қазаққа азаттық алып берген бұл көтеріліс толық зерттелді деп айтуға болмайды

Болатбек ТӨЛЕПБЕРГЕН, Қазақ радиосы директорының орынбасары, ҚР Президенті сыйлығының лауреаты, Желтоқсан көтерілісін зерттеуші:

– Сіз Желтоқсан оқиғасын біраз жыл­­дар­дан бері зерттедіңіз. Осыған қатыс­ты бірнеше кітап шығарып, тың дерек­тер табуға тырыстыңыз. Жалпы, сізге бұл оқиғаны зерттеуге не түрткі болды?
– Мен Желтоқсан көтерілісіне қатысқан емес­пін. Ол кезде мен мектеп оқушысы бола­тынмын. Бірақ 2006 жылы елімізде 1986 жылдың желтоқсан айында болған жастардың жаппай наразылық шараларын зерттеуге арналған ғалымдар мен қо­ғам­дық ұйым өкілдерінен тұратын арнайы зерт­теу тобы құрылды. Мен сол топтың құра­мында болдым. Осылайша бұл тақы­рып­ты зерттеуге мүмкіндік алдым. Жел­тоқ­сан ісі бойынша Конституциялық Соттың 15 том­нан тұратын материалдары бар. Мұнда көтеріліс қалай басталды, неден туындады, бұған қанша адам қатысты, жалпы, осы оқи­ғаға қатысты істердің барлығының құжат­­тарының көшірмелері сақталған. Маған осы жазбалармен танысудың сәті туды. Осылайша бұл материалдарға сілте­ме жасау арқылы біз «Желтоқсан-86» де­ген атпен он томдық естеліктер, құжаттар, мақа­лалар жинағын шығардық. Бұл Ал­тын­бек Сәрсенбаев қорының қолдауымен жарық­қа шықты. Оның ішінде тың дерек­тер, суреттер, құжаттар, нақты іске қатысты куәгерлердің естеліктері, Желтоқсанға қатысқан адам­дар­дың айтқандары жазыл­ған. Менде осыдан кейін бұл оқиғаны те­рең зерттеуге деген қызығушылық артты. Сосын бұл оқи­ғаны тыңғылықты зерттей бастадық.
– Зерттеу барысында Желтоқсан оқи­­ға­сына қатысты тың деректерді аша ал­дыңыз ба әлде бұл мүмкін болмады ма?
– Конституциялық Соттың мате­риал­да­рында көптеген тың дүниелер бар. Осы құ­жат­тарды ғылыми, рухани айналымға қостық деп айта аламын. Енді бұл көпші­лік­ке арналмағанымен, көзі қарақты, тарихқа қызығушылығы жоғары азаматтар үшін өте қажет дүние деп есептеймін. Ол енді әркім­нің өзінің тануына, зерттеуіне байланысты, жалпы, кез келген адам бұл шығармадан өзіне қажетті мәліметтерін таба алады. Одан кейін 2006 жылы «Біз біл­мейтін Желтоқсан» деген кітап шығар­дым. Арада үш-төрт жыл өткен соң, «Жел­тоқ­сан қарлығаштары» атты еңбегім жарық көрді. Желтоқсан көтерілісін көтергенде біз бір нәрсені ерекше ескеруіміз керек. Ол кездегі қазақ қыздарының қай­сар­лығын айтпай кетуге болмайды. Жел­тоқ­сан жен­дет­тері алаңдағы ашық айқаста ұл, қыз деп жана­шырлықпен қараған жоқ. Жан­талас қуғында қызыл жағалылар нөпір­дің артын­да қалып қойған нәзік жандарды шалып құлатып, шаштан сүйреп, көлікке тоғытып отырғызды. Осындай кезде кейбір жігіттер әскерилердің тұзағынан қыздарды құтқару үшін қайта келіп жатты. Бұл жерде алаңда жігіттерді қайрау үшін, намыс отын жаншу үшін қыздарымыз алаңнан кетпей, қайсар­лық көрсеткен. Алаңда қазақ қыз­да­рын ұрып-соғып жатыр дегенді ести сала жетіп, атой салған ер жігіттер аз болмады. Соның бірі – Халық Қаhарманы Қайрат Рыс­құл­­бе­ков. Ол өзінің түрмеде отырып жазған ха­тын­да аталған жайт турасында төмен­де­гіше сыр шертеді. «...Менің түсінігімше, ер адам­­дар тұрмақ, аң екеш аңдар да ұр­ға­шы­сына мүйіз я болмаса тұяғын көтермейді. Ал біз бәріміз аң емес, адамзаттың ұлы адам­быз, сондықтан ер адам әйел затына қол көтеріп, қол жұмсауға тиіс емес, әуелі, еш құқығы жоқ. Міне, қысқаша айтқанда, осындай түсінікпен, әйел затына ер болып өз қол ұшымды беріп, көмектесу үшін бар­ға­ным рас. Сол жерде қолымнан кел­ген­ше көмек­тескенім де рас. Ол үшін әлі күнге дейін өкінбеймін, керісінше, үлкен мақ­та­ныш тұтамын. Бірақ бір Құдай өзі – куә, адам баласын ешқашан өлтіргенім жоқ. Мұндай айуандық жасау менің қолымнан келмейді. Ешқашан... Еш уақытта!.. Ал әйел затына айуандықпен қол көтеріп, шашынан тартып, көкпарша сүйрегені үшін бір мили­цияны ұрып-соққаным да рас. Ол адам күні бүгінге дейін аман-есен, зыр жүгіріп жүр. Өз қолыммен жасаған бар теріс қылық, бар қылмысым – осы ғана!..» – деп өзінің түрмеде отырып жазған хатында Қайрат ағынан ақтарылады. Сондықтан қазақ қыздарының қайсарлығын ерекше атап өту үшін «Жел­тоқ­сан қарлығаштары» деген кітап шығар­дым. Әрине, Қайраттар араша түскенімен, тағдыр талайымен жендеттердің талауына тап келген қыздардың барлығын құтқару мүмкін болмады. Ләззат Асанова, Сәбира Мұха­меджанова және Кенжегүл Мол­да­на­зарова сынды бірқатар қазақтың қайсар қыздары қапияда, түрлі жағдайларда көз жұмды. Көтерілістен кейін «кінәлілер» жедел іздестіріліп, тез арада түрліше дең­гейде жазаларын алды. Ең ауыры, екі адам өлім жазасына кесілді. Бірі – Қайрат Рыс­құл­беков, екіншісі – Мырзағұл Әбдіқұлов. Соң­ғы азаматтың ісі қайта қаралып, 20 жыл бас бостандығынан айырумен алмас­ты­рылды. Өлім жазасын күтіп абақтыда отыр­ған Қайрат Рысқұлбеков құпия жағ­дайда көз жұмса, алаңда алған соққыдан тіл тартпай кеткен қыршын жас Ербол Сы­патаев бола­тын. Он томдық «Конститу­ция­лық Сот­тың Жел­тоқсан оқиғасы туралы» ісіндегі дерек­тер бойынша сот­тал­ған­дардың саны 100 адамнан асады. Ал олардың 22-сі – қыздар. Яғни 20 жас ару бас бос­тан­дығынан айы­рыл­­ған, екеуі еңбекпен түзеу жазасына кесіл­ген, біреуі қара жұмысқа жіберілген. Был­тыр 2012 жылы «Қасиеттім – Желтоқ­сан» деген кітабым шықты. Бұл Мәжіліс де­пу­таты Нұр­тай Сабильяновтың демеу­ші­лі­гі­мен жарық көрді.
– Қарап тұрсаңыз, Желтоқсан оқи­ға­сына қатысты қаншама кітаптар шы­ғып жатыр. Конституциялық Соттың дерегі бойынша он томдық құжаттар, есте­лік­тер, мақалалар жинағы жарық көрді. Одан кейін «Біз білмейтін Жел­тоқ­сан», «Жел­тоқсан қарлығаштары», «Қасиет­тім – Желтоқсан» т.б. да осыған қатысты түрлі туындылар шығып жа­тыр. Жел­тоқ­сан оқиғасы тақырыбын жет­кілікті зерделеп болдық дей аламыз ба?
– Жоқ. Желтоқсан көтерілісі әлі толық зерт­теліп бітті деп айта алмаймын. Біз тек шетін ғана шолып шықтық. Талғат Айт­бай­ұлы, Көлбай Адырбекұлы секілді жа­зу­шылар Желтоқсанға қатысты біраз зерт­теу­лер жүргізді. Сонымен бірге бірқатар жур­налистер де бұл тақырыпта қалам тербеді. Бірақ мұнымен қазаққа азаттық алып берген бұл көтеріліс толық зерттелді деп айтуға болмайды. Шынын айтқанда, біз әлі күнге дейін бұл оқиғаның айна­ла­сын­да тиіп-қашып жүрміз. Тек 16 желтоқсан кел­ген­де ғана жаппай осы тақырыпта жазамыз да, одан кейін тоқтап қаламыз. Бұған арнайы уақытын бөліп, осының ізіне түсіп зерттейтін болса, әлі де көптеген тың дүние­лер табылатыны сөзсіз. Конс­ти­ту­циялық Соттың материалдары негізінде біраз дүниелер жасауға болады. Қазір біз бұл оқиғаға қатысты тек публицистикалық сарындағы материалдар жазып жүрміз. Бұл аздық етеді. Сондықтан ғылыми-моно­гра­фиялық еңбектер жазуымыз керек. Жеке адамның бастамасымен Желтоқсан оқиға­сын толық зерттеу мүмкін емес. Неге осыған қатысты мемлекет тарапынан ар­найы бағдарлама қабылдамасқа? Қаржы бөлініп, кешенді жұмыстар жасалынатын болса, біз бұл оқиғаның қыр-сырын әлі де тереңірек ашар едік. Биылғы жылы қазақ тарихын ұлттық мүддеге сай, ұлттық тұрғыдан қайта жазуға қатысты арнайы «Тарих толқы­нын­дағы халық» бағ­дар­ла­масын қабылдадық. Бұл оқиғаны зерттеуді неге осы жобаға енгіз­беске? Қалай десек те Желтоқсан көтерілісіне қатысты сүбелі зерттеулер жүргізілуі қажет. Өйткені Жел­тоқсан оқиғасы аяқ астынан болған көте­ріліс емес. Осыдан біраз бұрын 1986 жыл­ғы Желтоқсан оқиғасына арналған «Жел­тоқсан – азаттық рухы, Тәуелсіздік таңы!» атты жинақ дискі­лерді жарыққа шығардық. Үш дискіден тұратын жинақтың бірінші дис­кісіне алаңда шырқалған әндер мен Желтоқсанды жырлаған әндер мен күйлер, екінші дискіге «Желтоқсан алауы» деректі фильмі мен Халық Қаhарманы Қайрат Рысқұлбековті еске алу кеші, үшінші дискіге «Аллажар» көркемсуретті фильмі, Желтоқ­сан оқиға­сына қатысу­шы­лар­дың естеліктері, тақы­рыпқа сай кітап­тар, көркем шығар­малар мен фото мәлі­меттер топтастырылған. Бұл жинақ дис­кілеріне кезінде Желтоқсан ала­ңында шырқалған «Менің Қазақ­станым», бүгінде ол еліміздің Әнұранына айналды, «Ата­ме­кен», «Желтоқ­сан тағылымы», «Жел­тоқсан желі», «Бостан­дықтың бойтұ­мары – Жел­тоқ­сан», «Қара бауыр қасқалдақ», «Жел­­тоқ­сан маршы» және «Желтоқсан жаста­ры маршы» сынды Желтоқсан көте­рі­лісіне арналған әндер­ енгізілген. Негізі, бүгінгі жас ұрпақ­пен қатар, Желтоқсан оқи­ғасын жүрегінен өткіз­ген қайсар ұл-қыздарымыз үшін бұл жинақ – өте құнды дүние. Кісіні ойға жете­лейді, намысыңды оятады, жігеріңді жани­ды. Сондықтан Жел­тоқсан оқиғасын түрлі-түрлі қырларынан наси­хат­тауға болады. Мәсе­лен, кітап шығару жа­ғы­нан келетін болсақ, әрине, кітап шығару ісі оңай емес. Бірақ 300-400 данамен шыққан кітап кімге жете­ді? Сондықтан біз «Желтоқсан – азаттық рухы, Тәуелсіздік таңы!» атты жинақ дискі­сіне он шақты кітап­тың электронды нұсқа­сын енгіздік. Онда белгілі жазушы Тұрысбек Сәуке­таев­тың «Ай қараңғысы» романынан бастап, журналист Жақсыбай Самраттың «Бітеу жара» деректі романына дейін орна­лас­ты­рылған. Одан бөлек, Желтоқсанға қатысты естеліктер, жекелеген авторлардың шығар­ған кітаптарының бәрінің электронды нұс­қасын шығардық. Сонымен бірге сол кезде алаңда түсірілген фотоларды кіргіздік. Осыны насихаттау барысында Алматы қала­сының біраз мектептерінде болдық, ЖОО-ларда, кітап­ханаларда студенттермен кез­де­сулер өткіздік. Жалпы, қалам ұстаған қауым Жел­тоқсанды білеміз де, бірақ бұқара қауымның ол туралы мағлұматы аз. Сондық­тан Жел­тоқсан көтерілісін наси­хат­таудың басқа да формаларын табуымыз керек. Егер деректі фильмдер түсірілсе, көпшіліктің көкейінде қалатын еді. Өткенде Желтоқсан көтерілісін ең алғаш бастаған жігіттердің бірі Құр­ман­ғазы Айтмыр­заев­тың туған жері Ақтөбеге барып, халықпен кездесу ұйым­дастырдық. Ақтөбе уни­вер­си­тетінің Жастар сарайына мыңнан аса адам жиналды. Дискілерді көрсеттік. Сон­да бай­қа­ғаным, облыс өңірін­дегі жас­тар­дың көп­ші­лігі Жел­тоқ­сан оқи­ға­сын жетік білмейді. Әрине, 16 жел­тоқсанда Алматы мен Аста­нада жел­тоқ­сан­шылармен кезде­су­лер ұйымдастырылып жата­ды. Ал облыс­тарда мұндай шаралар мүлдем аз жүр­гізіледі. Ақтөбеде студенттерге деректі фильмдерді көрсеттік. Сонда жастардың көбі «Аллажар» фильмін көрмеген болып шықты. Енді бұл фильм де Алматыда бірлі-жарым адам­дар­дың қолында дискілерде сақтаулы тұрған шығар. Бірақ оны неге отан­дық теле­ар­наларда көрсетпеске? Сон­дықтан, шынын айтқанда, Желтоқсан оқи­ғаларына қатысты деректердің барлығы әлі күнге дейін рухани айналымға толық түскен жоқ деп есептеймін. Мысалы, мен «Жел­тоқсан-86» деген сайт ашып отырмын. Енді Желтоқсанға қатысты кітап болсын, дискі болсын, фильм – бар­лығын осыған енгі­зе­тін боламын. Ақтөбедегі жігіттер «Жел­тоқ­санға қатысты кітаптарды кітапханалардан таппаймыз, интернетте де бұған қатысты мәліметтер аз» дейді. Егер сайт ашып, осы дүниелердің барлығын топтастырып қой­сақ, көпшілік сайтқа еркін кіріп, мате­риал­дармен таны­сып, оны ары қарай насихаттар еді. Онымен қоса облыс­тарда, аудандарда қолдарында Желтоқсанға қатысты тың деректері бар азаматтар бар. Олар да сайтқа кіріп, өзде­рінің қолдарындағы мәліметтерді қалдыра алады. Сонымен бірге Тәуелсіздік күні қарса­ңында Жел­тоқ­сан оқиға­сына қатысты әндер мен күйлер орын­далатын концерттер ұйымдастырылса, бұл жастарға керемет рух, күш беретін еді.
– Мұрағаттағы деректерге қол жет­кі­зу­ге қандай да бір кедергілер кездесті ме?
– Жасыратыны жоқ, өткен заманның қол­жаз­ба ескерткіштерін сақтаумен, жүйе­леумен және сипаттаумен шұғылданатын мұрағат мекемесіне кірерде біраз қиын­дық болды. Алматыдағы мұрағаттарда Желтоқ­сан оқиғасына қатысты біраз дерек­тер бар. Біз 2006 жылы құзырлы органға ресми хат жібердік. Сол кезде қала проку­рорының көмек­шісі: «Сіздер қандай мақ­сат­та мұра­ғатты ақтармақсыздар? Не үшін зерт­темек­шісіздер?» деп сұрады. Алға­шында олар «жарайды, көмектесеміз» деді де, бірақ мұрағатқа кіруге, қандай да бір құжаттарды алуға, танысуға мүмкіндік бермеді. Негізі, мұндай мекемелерге кіру үшін ерекше рұқсат керек. Құзырлы орган­дар­мен бірге барып, арнайы рұқсатпен ғана мұрағаттағы құжаттармен таныса аласың. Онсыз мүмкін емес екен. Дегенмен өзіміз тапқан бар мәліметтерді кітапқа енгізгенде кедергілер кездескен жоқ.
– Енді бұл оқиғаның қашан толық бағасын аларын ешкім дөп басып айта алмайды. Дегенмен жеке азамат ретін­де бұған қатысты пікіріңіз қалай?
– Қалай десек те, бұл оқиғаға қатысты деректердің барлығын бүге-шүгесіне дейін халық білуі керек. Жұртшылықтың саяси санасы сақайған кезде ғана бұл өздігінен ашылатын болады. Бұқара қауым «неге бұл оқиғаға әлі толық саяси баға берілмей отыр?» деп сұрағанда ғана бір нәтижеге қол жеткізетін боламыз. Шынында да, бұл оқиғаға қатысты сол кезде Кеңес үкіметін жақтаған кейбір азаматтар әлі де бар болғандықтан, олар мұның саяси бағасын алуына ықыласты емес. Осындай кедергілер әлі күнге дейін байқалып келеді.
– Қазір желтоқсаншылардың бір емес, жеті-сегіз ұйымы бар. «Жел­тоқ­сан ақиқаты», «Желтоқсан-86», «Жел­тоқ­сан жаңғырығы», «Желтоқсан қы­ран­дары», «Желтоқсан рухы», «На­ғыз Жел­тоқсан» секілді кете береді. Олар көбіне жинала қалса, отырыстарының аяғы даумен, айқаймен аяқталады. Неге олай? Жалпы, осы көтеріліске бай­ланысты желтоқсандықтардың көз­қарасын бір арнаға тоғыстыру мүм­кін бе?
– Оларды біріктіру мүмкін емес деп ойлаймын. Өйткені 1986 жылы бойында мысы бар, намысы бар жастар алаңға шықты. Қазір де бұл кісілердің бойынан сол өршілдікті байқаймын. Мұны енді заң­ды деп қабылдауға болады. Бір жағынан, олардың кейбір отырыстарда қызбалыққа салынуына құзырлы органдардың да кінәсі болуы мүмкін. Оның үстіне олар бірікпей, жан-жақта шашырап жүрсе, өздерінің құқық­­тарын қорғауға, өздеріне лайықты мәртебесін талап етуге ықпалы болмайды. Осы тұрғыдан келгенде бұл қайсы­бі­реу­лерге қажет секілді. Бірақ Желтоқсан ұйым­дары басшыларының барлығымен мен жақсы араласамын. Олардың ойла­рын­да әлі де болса, биыл Желтоқсан оқиға­сына 27 жыл толса да, саяси баға беріл­мей келе жатқанына іштей қын­жы­лады. Енді оларды бір идеяға, бір арнаға тоғыстыру алдағы уақыттың еншісіндегі мәселе деп ойлаймын.
– Кейде қайсыбір саясаткерлер «қа­зақ­қа Тәуелсіздік оңай келді, шығынсыз болды» деген секілді пікірлерін айтып қа­лып жатады. Сіз бұған не дер едіңіз?
– Әлбетте, бұл – жаңсақ пікір. Мысалы, 1986 жылғы оқиғаны алып қарайтын бол­сақ, қалайша халық аяқ астынан көтеріліп кетті, неге бірден бұрқ етіп атылды? Ойла­нып қарасақ, мұның тамыры тым тереңде жатыр. Қазақтың басындағы трагедия ұр­пақ­тан-ұрпаққа жалғасып келген. Мә­селен, желтоқсандық жігіт Құрманғазы Айтмыр­заевтың аталары репрессия кезінде саяси қуғын-сүргін құрбаны болған. Міне, осыны әкелері ылғи балаларына айтып отырған. «Біз қалайда Тәуелсіздікке жетуіміз керек, азаттыққа қол жеткізуіге тиіспіз» деген секіл­ді ұрпақ бойына дербестік алуды ұғын­дырған. Көп қазақтың отбасында азат­тық­тың ақ таңы айтылды деп есептеймін. Міне, бала кезінен осындай түсінік қалыптасқан Құр­­манғазы секілді жігіттер шын мәнінде Жел­тоқсан көтерілісін ұйымдастырды. Осы секіл­ді аштықты көрген, репрессияны көрген, небір зұлматтарды көрген, тіпті 50-60-жылдары да репресссия жалғасты, осыдан кейін жастардың Кеңес үкіметіне қарсылығы ретінде жасырын ұйымдары құрылды, осылайша халықтың бойындағы азаттыққа деген иммунитет сақталып жүріп, ақыры 1986 жылы бірден бұрқ ете түсті. Сондықтан мұның бәрін әлі де зерттеп, оған шынайы саяси бағасын беруге тиіспіз. Қалай десек те, Тәуелсіздік қазаққа оңай келген жоқ. 1986 жылы жастар қанша зардап шек­ті, алаң қанға бөкті. Атылды, сотталды. Сон­дық­тан азаттыққа адам шығынынсыз жеттік деу дұрыс емес.
– Желтоқсан рухын жас ұрпаққа өз дәре­жесінде ұғындыра алып жүрміз бе?
– Жоқ. Елімізде Желтоқсан оқиғасын жастарға насихаттау жұмыстарына көңілім толмайды. Мысалы, 5-сыныптың оқулы­ғында Желтоқсан оқиғасына қатысты бір ғана абзац берілген. Желтоқсан жақын­даған кезде ғана бірлі-жарым мектептерде ашық сабақтар өтіп жатады. Аз уақытта бала нені ұғады? Сондықтан бұған қатысты үгіт-насихат жұмыстарын жүйелі түрде жүргі­зуіміз қажет. Желтоқсан оқиғасына арналған сайт ашылса, көтеріліске қатысты мағлұ­мат­тар мектеп оқулықтарына кеңірек енгізілсе, кино түсірілсе, театрларда осы тұрғыда түрлі қойылымдар жүріп жатса, концерттер өткізілсе, құба-құп болар еді. Осылардың барлығы кешенді түрде жүргізілгенде ғана жас ұрпақ Желтоқсан рухын өз деңгейінде ұғынатын болады. Ал әзірге бұлай айту – бізге ерте. Шындап келгенде, қазір отандық тарихты зерделеу жұмыстарын жүргізіп отырмыз. Сонау бағзы заманғы деректерді іздеп, еліміз тұрмақ, шетелдік мұрағаттарға шапқылап кеттік. Бірақ бергі тарихымыз – Желтоқсан оқиғасына қатысты бір мақала жазылды ма? Тарихшылар қатысқан жина­лыстарда осы мәселе көтерілді ме? Жоқ. Мен өз басым оны естіген емеспін. Шын мәнісіне келгенде, елімізде орын алған аштық, репрессияның өзі дұрыс зерттеліп отырған жоқ. Сондықтан әлі 30 жылға толмаған Желтоқсанды халыққа жүйелі түрде түсіндіріп отырмыз деу артық айтқан­дық болар еді. Басқа-басқа, бұған қатысты еліміздегі мұрағаттарға кірудің өзіне үлкен талап қойылған, ал енді 70-80 жыл өтіп кеткен 31-37-жылғы зұлматтарға байла­ныс­ты мұрағаттарға кіріп зерттеуде де кедер­гілер кездеседі деп ойлаймын. Мәселен, біз шетелдің мұрағаттарын ақта­ра­мыз, бірақ өзіміздің мұрағаттар толық зерт­теліп жатқан жоқ. Оған кіру үшін тос­қауылдар қойылған. Ерекше рұқсат керек.

Алашқа айтар датым...
Ұлтжанды азаматтар тіл, дін, тарих мәселелеріне қатысты ойларын айқай­лап, шу шығарып айтуының керегі жоқ. Мұны нақты іс жүзінде жүзеге асыруға тиіспіз. Мәселен, желтоқсандықтар, ғалымдар, тарихшылар, ақын-жазу­шы­лар, журналистер Желтоқсан көтерілісін насихаттаудың түрлі формаларын табуы қажет. Бұған қатысты әндер шығарып, фильмдер көрсетіп, кітаптар жазып, тіпті аймақтарда концерттік шаралар ұйымдастыруға болады. Мұның барлығын билік шешуі керек деп, оларға қарап отыруға болмайды. Тіпті шенеуніктер үгіт-насихат жұмыстарын жүргізбеді деп ренжудің де керегі жоқ. Ұлтжанды азаматтардың өзі бірігіп, нақты жобаларды қолға алуы тиіс. Егер тынымсыз қимылдай берсек, оның нәтижесі шығады. Қазақ тарихына қа­тыс­ты мемлекет тарапынан бөлінетін қаржының бір бөлігін жылдың басында ұсы­ныстар айтып, Желтоқсан оқиғасын толық зерттетуге бөлдіруге болады. Осы­лайша Желтоқсан оқиғасын «Тарих толқынында» бағдарламасына енгі­зуіміз керек. Тек осындай бастама көтеріп, жүйелі жұмыстар жүргізгенде ғана Желтоқсан оқиғасына саяси баға беріледі.