Қазақ журналистикасының жаңа дәуірі басталды

Мейрам БАЗАРҰЛЫ, «Жетісу» телеарнасының бас директоры, Қазақстанның құрметті журналисі:

– Мейрам Базарұлы, журналистика саласында 30 жылдық өтіліңіз бар. Мамандықтың ыстығына күйіп, суы­ғы­на тоңдыңыз. Жалыққан жоқ­сыз ба?
– Журналист үнемі ізденіс үстінде жүр­гендіктен, ешқашан жалықпайды деп ойлаймын. Өздеріңе қарап отырып, өзімнің алдыңғы толқын қатарына қосылғанымды енді сезіп отырғандаймын. 30 жылдан артық осы салада жүрсем де, әлі де сонша уақыт істеуге бармын. Әттең, бірақ уақыт біздің қалауымызға бағынбайды. Қазіргі журналистерге қарап отырып, қызығасың. Ақпарат алуда, оны таратуда барлық тех­ни­калық мүмкіндік бар. Техниканың жетіл­гені сонша, телевидение саласында қазір бір адам бірнеше адамның қызметін атқара алады. Әрине, техниканың тілін білсе. Мә­се­лен, өзің бейнекамераға түсіріп, мәтін жазып, өзің монтаждауға қазір бар жағдай бар. Соны дұрыс қолдана алса, осы салада жүрген журналист ұл-қыздарымыз баға жетпес кадр болар еді...
– Бір жылдары мемлекеттік қыз­мет­те де болдыңыз. Журна­листикадан гөрі, сол жақсы емес пе? Әлде қалай?
– Иә, 2002-2006 жылдары Жамбыл об­лысын Серік Әбікенұлы Үмбетов бас­қа­рып тұрған кезде әкімнің баспасөз қызметін бас­қардым. Бұрынырақта мемлекеттік қызметке басқаша қарасам, өзім мем­ле­кеттік қызметкер болған соң, ол пікірім өзгерді, қазір оларға құрметпен қараймын. Жалпы, мемлекеттік қызмет өмірде керек. Мен одан көп нәрсе үйрендім. Тек сол мем­лекеттік қызметкерлердің бәрі жұмысына шын берілген, ар-намыс кодексіне адал, әдептен аспайтын азаматтар болса, нұр үстіне нұр.
– Облыстық телеарнаға басшы бол­ға­ныңызға 100 күн толыпты. Жетісуда қандай жаңалықтар бар?
– 2009 жылдың басынан мен Алматы об­лысының «Жетісу» телеарнасында қыз­меттемін. Мұнда арнаның сол кездегі бас директоры, белгілі журналист Бейсен Құран­бек шақырған. Үш жылдан астам Бейсен Құранбектің бірінші орынбасары қызметін атқарып, екеуміз қоян-қолтық еңбек еттік. Биыл Бейсен Абайұлы шы­ғар­ма­шылықпен айналысамын деп жеке кетті. Содан облыс әкімі Аңсар Мұсаханов мені осы арнаға биылғы наурыз айының орта­сын­да басшы етіп тағайындады. Алматы облысында 2 миллионға жуық халық бар. Біздің негізгі көрерменіміз – осы жұрт. Былтырдан бері «Жетісу» ақпарат таратудың сандық жүйесіне көшкен. Қазір бізді «Отау ТВ» арқылы бүкіл Қазақстан, қала берді сырттағы бар қазақ көре алады. Сондықтан телеарнаны басқарудағы жауапкершілік жүгі ауыр екенін білемін. Қолдан келгенше жұмыс істеп жатырмыз. Қазір ұлттық тәр­биені тереңдетуді көздейтін «Супер келін», балалар мен жасөспірімдерге арналған «Сыр сандық» секілді бағдарламаларымыз көрермен көңілінен шығып отыр. Жур­на­лис­тердің негізгі күші «Жаңалықтар» бағ­дар­ламасы мен жетіні қорытатын «Апта» бағдарламасына салынады. Жақын күндері облыс орталығы туралы жаңа бағдарлама ашуды жоспарлап отырмыз. Қазір тәулігіне 17 сағат эфирге шығамыз. 80 пайыз қазақ тілін­де болса, 20 пайыз орыс тілінде хабар тара­тамыз. Көрерменге ұсынылатын хабар­лар­дың 70 пайыздан астамы – өзіміздің өнімдер.
– Білуімше, «Жетісу» телеарнасы мем­лекеттік қазыналық кәсіпорыннан жауап­кершілігі шектеулі серіктестікке өтіп жатыр. Бұл жаңалық сіздердің жұ­мыс бағыттарыңызға ықпал ете ме?
– Еліміздің «Мемлекеттік мүлік туралы» за­ңындағы өзгерістер аясында биыл біз жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып қайта құрылып жатырмыз. Бұл өзгеріс біздің жұмысымызға, бағытымызға еш әсер етпейді. Серіктестік болғандықтан, бізде жарнамадан түсімдер көбейеді деген бол­жам бар. Бәрін уақыт көрсетеді. Негізіміз – облыс халқын ақпаратпен қам­та­масыз ету, мемлекеттік саясатты наси­хат­тау.
– Жалпы, аймақтық телеарналар үшін кадр тапшылығы басты мәселе саналады. Сіздер бұл жағдайды қалай реттеп отырсыздар? Қандай мәселе бар ұжымыңызда?
– Әрине, журналистиканы оқып бітірген мамандар көбіне ірі қалаларда қалып қояды. Бірақ бізде бұл тұрғыда мәселе бар демес едім. Біздің телеарнада мамандығы әр түрлі азаматтар журналист болып қызмет етеді. Олардың қатарында филолог, тарих­шы­ларды айтпағанда, қаржыгер, эконо­мист, дәрігер, заңгерлер бар. Жазуға ма­шық­танған, бала күннен қаламгер болуды армандағандары қазір жақсы жұмыс істеп жатыр. Өз салаларында білікті журналист саналады. Бұған қатысты мен өз басымнан мысал келтірейін. Мен 1980 жылы Қара­ған­­дыдағы педагогикалық дене тәрбиесі институтын тамамдадым. Егер мен жур­на­лис­тиканы бітірсем, қазіргі жағдайға жет­пес пе едім деп те ойлаймын. Бағыма орай сол кезде қазақ телевидениесіне спорт тақырыбын жетік білетін комментатор ке­рек болыпты. Облыстық телеарнада тілші болып, спорттық тақырыпта жаңалықтарға материал дайындап жүрген кезім. Бір күні Алматыдан шақырту келді. Ойланбастан еліміздің сол кездегі астанасына аттандым. Осылайша, орталық телеарнадан бірақ шық­тым. Кейінірек журналистиканы сырт­тай оқып алдым. Сондықтан мен журналист болып жүрген өзге саланың адамдарына түсіністікпен қараймын.
Негізінде, «Жетісу» телеарнасында шы­ғармашылық жұмыс жақсы жолға қойыл­ған. 10 жылдан астам тарихы бар теле­ар­наны менің алдымда басқарған Бейсен Құранбек бұл бағытта көп еңбек сіңірді. Өзі оқу семинарларын өткізіп, шығармашылық қабілеті бар жастарды арнаға тартты. Әри­не, Бейсенге дейінгі басшылар да шама-шар­қынша еңбек сіңірді. Телевидение сала­сында көрген-түйгені көп Бейсен бауырым бұл арнаны жаңа белеске көтерді десем, артық болмас. Ендігі мәселе – техниканы түгендеу, техникалық кадрларды жасақтау. Бюджетіміз – 300 млн теңгенің шамасында. Осы қаржыны тиімді пай­да­лансақ, біршама мәселені шешуге мүм­кін­дік бар.
– Қазақ журналистері туралы қо­ғам­да әңгіме көп. Тіпті осы салада жүрген білікті журналист ағаларымыз «тар шеңберден шыға алмай жүрміз, мүмкіндігіміз аздау» дейді. Осы тұр­ғы­дағы сіздің пікіріңіз қандай? Жалпы, еліміздегі қазақтілді және орыстілді журналистиканы салыстырсақ, нені байқауға болады?
– «Көш жүре түзеледі» дейді ғой. Біз 20 жыл ішінде қазақ журналистикасын аяғына қойдық. Олай дейтінім, Кеңестер Одағы тұсында біздің қазақша сөйлегеніміз бол­ма­са, қазақ журналистикасы туралы сөз де болмайтын. Ресми материалдардың бәрі орыс тілінен аударылды. Қазақтілді ба­сы­лым­дарға тәуелсіздік берілмеді. Бәрі қада­ға­лауда болды. Ал қазір жастарымыз кез келген басылым мен телеарнада өз пікір­ле­рін ашық білдіріп жүр. «Тар шеңберден шыға алмай жүрміз» дейтіндер осы жетіс­тіктерімізді бағаламайтындар деп білемін. Кезінде Қазақстандағы орыстілді жур­на­лис­тиканың қазақтілді журналистикадан озық болғаны рас. Қазір теңестік, тіпті озып келеміз. Қазір қазақ журналистикасының жаңа дәуірі басталды. Оның болашағы зор болады.
– Сіздердің кездеріңізде бір мем­ле­кет үшін жалғыз телевидение болды. Бағы мен бабы келіскен журналистер сонда қызмет етті. Ал қазір телеарна көп. Түрлі бағытта, түрлі тақырыпта кө­рер­мендер сұранысын өтеуде. Қалай ойлайсыз, 20 жыл бұрынғымен салыс­тыр­ғанда журналистикадағы құн­ды­лық­тар өзгерді ме?
– Журналистикадағы құндылық жалғыз. Ол – оқырман мен көрермен сұранысын қана­ғаттандыру. Рас, кезіндегі жалғыз телеарна мықты идеологиялық құрал болды. Дегенмен сол кездегі саяси жүйеге байланысты телеарна бағытты жұмыс атқарды. Толық халықтың сұранысын қана­ғат­тандырды деп айта алмаймын. Ал қазір жағдай басқа. Тәуелсіздік алысымен біз өзімізді демократиялы ел деп атадық. Ақпарат әлемінде түрлі бағыттағы басы­лым­дар, жан-жақты телеарналар көбейді. Бұл халық үшін өте жақсы. Бірінен таба ал­маған ақпаратты келесі бір басылымнан, телеарнадан тауып жатады.
– Журналист мамандарды даяр­лау­да әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін ерекше атап өтуге болар. Қазір сұраныс көп болғандықтан, өзге оқу орындары да, тіпті аймақтардағы ша­ғын университет, институттар да жор­налшы дайындауға бет бұрып жатыр. Бұл дұрыс па?
– Біздің ақпарат кеңістігінде қазір қарыш­тап даму бар. Күніне демейік, айына бір басылым жарыққа шығып жатыр. Олардың бәріне маман керек. Бірақ сұра­ныс бар екен деп, журналистиканы оқы­татын бөлімдер, факультеттерді кез келген оқу орнының ішінен аша беруге болмайды. Мәселен, осы Талдықорғанда 40 жылдық тарихы бар Ілияс Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті бар. Осы оқу орнында екі-үш жылдан бері жур­на­лис­тика бөлімі жұмыс істеп келеді. Бірақ мұнда материалдық-техникалық база жоқ, студенттерге білікті практик жур­на­листер дәріс оқымайды. Рас, жур­на­лис­тикада төрт-бес жыл оқу оқып ала алмаған біліктілікті жарты жылдық тәжірибемен жинақтап алатындар бар. Дегенмен маман дайындау үлкен жауапкершілік екенін естен шығармау керек. Маған салса, бүкіл жоғары оқу орнындағы журналистика бө­лім­дерін жауып, арнайы журналистика уни­верситетін ашу керек шығар.
– Шерхан ағамыздың тілімен айт­сақ, «журналистердің арқалағаны – алтын, жегені – жантақ». Бұл қағиданың мәні әлі өзгерген жоқ па? Қазіргі жур­налистердің әлеуметтік жағдайы бұрынғымен салыстырғанда қандай?
– Шерағаңның бұл сөзі өзектілігін жой­ған жоқ. Кез келген журналист менімен келісер деп ойлаймын. Айтқымыз келсе де, айта алмайтын сәттер бар әлі. Бірақ жур­на­лис­тердің әлеуметтік жағдайы бұрынғыдан біршама жақсарды. Айлықтары жаман емес. Мәселен, Алматы облысы бойынша «Жетісу» телеарнасы журналистерінің ай­лығы – жоғарғылар қатарында. Облыс әкім­дігінің қолдауымен баспаналы болу көрсеткішіміз де жаман емес.
– Нарық талабы шығар, «кім ақ­ша­сын төлесе, соның сойылын соғамыз» дейтін журналистер бар. Сонда жур­на­листік принцип қайда қалды?
– Бұлай дейтіндер журналист емес! Себебі «журналистік этика» деген ұғым бар. Біреу ақша төледі екен деп, соның айт­қанына жүріп, айтағына «үргендер» бұл мамандықты дұрыс бағаламайтындар, мәнін түсінбейтіндер деп білемін. Рас, қазір журналистер бірнеше жерде қатар жұмыс істей алады. Бұл – қаржы табуға үлкен мүм­кіндік. Дегенмен ақшаның құлы болуға болмайды.
– Әр адамның өмірде миссиясы бар дей­міз. Сіздің миссияңыз қандай деп ой­лайсыз? Қандай қағиданы ұста­насыз?
– Менің басты ұстанымым – ешкімге кедергі жасамау, ешкімнің ала жібін аттамау. Одан да кімге болса да қолдан кел­­генше көмек көрсеткен абзал деп санаймын. Әрине, әр адамның маңдайына жазылған тағдыры бар. Атқаратын мис­сия­сы соған байланысты. Менің миссиям – ел­ге қызмет ету. Бар білгенімді, көргенімді елдің игілігіне жұмсасам деймін. Жур­на­лис­­ти­ка­ның биік шыңы атақ та, мансап та емес, халықтың ықыласы, көрерменнің қо­ше­меті деп білемін.
– Аға, кезінде талай дүбірлі додада комментатор болдыңыз. Қазіргі ком­мен­таторлар туралы не айтасыз? Мә­селен, бүгінде әлем Украина мен Поль­шада өтіп жатқан футболдан УЕФА ойындарына назар салып отыр. Біздің комментаторлардың осы ойындарды жүргізгені ұнай ма?
– Бұл мәселе менің талайдан бері кө­кейім­де жүр. Жаман демес едім. Бірақ кем­шіліктер көп. Футболды қазақ тілінде көбіне Есей Жеңісұлы мен Асхат Сағынаев көрер­менге әңгімелеп отыр ғой. Есейдің білетіні көп екенін байқадым. Бірақ жігіттер әлі де кадрмен көбірек жұмыс істеуі керек деп ойлаймын. Әрине, спорттық жарыстардан комментарий жүргізу үшін адамдар сол спорт түрінен көп хабардар болуы керек. Мәселен, мен бокс пен күрестен емін-еркін комментатор бола аламын. Ал қазір қазақ көрерменіне барлық спорт түрінен санаулы ғана жігіт комментарий жүргізеді. Оны елі­мізде өткен қысқы Азия ойындарында да байқадым. Кей спорттың ережесі мен тер­мин­дерін жүргізушілердің өздері түсінбей тұр...
– Егер сізге комментатор болу туралы ұсыныс түссе, барар ма едіңіз?
– Маған таяуда ұсыныс түскен. «Қазақ­стан» ұлттық арнасының төрайымы Нұржан Жалауқызы бірқатар додаға комментатор болуға шақырды. Әттең, қазіргі жұмысымыз қауырт болып жатқандықтан, баруға мүм­кіндігім болмады. Болашақта «Спорт» арнасы ашылады деп естігенмін. Сонда қазақ көрерменімен қауышудың да мүм­кін­дігі туып қалар.
– Журналистикада жүріп, қатты бір қорыққан кезіңіз бар ма?
– 1984 жыл. «Қазақстан» телеарнасында сол кездегі басшы, марқұм Камал Сейіт­жан­ұлы Смайылов ағаның шақыртуымен ком­мен­татор болып істеп жүрген кезім. Аяқасты өзім тұрған Қарағандыға баруым керек болды. Басшылардан сұранып едім, «бекер бармай, бір хабар түсіре кел» деп тапсырма берді. Келіспеске амал жоқ. Телефонмен хабарласып, облыстық спорт бөлімінің жетек­шілерімен, облыстық телеарнаның басшыларымен келісіп қойдым. Ол кезде біз монтажға қатыс­пай­мыз. Хабарды түсі­ре­тін пленканы қолға мүлдем ұстап көр­ме­ген­біз. Алматыдан шығарда: «Мынау – пленка, хабардың режиссеріне бересің. Қайтарда алып қайт», – деп бір дипломат пленка тапсырды. Қара­ған­дыға келдім, жылжымалы телеви­зия­лық стансамен спорт­тық шараны түсір­дім. Жұмыстарымды бітіріп, қайтпақ бол­дым. Әлгі руллон – қолда. Пойызға міне берген­де дипломатым қолымнан түсіп кетіп, іші ақтарылып түсті. Қарасам, плен­ка­ларым қоп-қоңыр. «Күйіп кетті», – деп санымды бірақ қойдым. Содан Алматыға дейін «енді бастықтарға не деймін, қай бетімді айта­мын» деп уайым­дап, ұйқы көрмедім. Ақы­ры жұмысқа да келдім. «Хабар түсірдің бе?» – дегендерге «иә» деп, плен­каны түк болмағандай ре­жис­­серге тапсырдым. Содан монтаждауға шақырды. Зәрем қалмай, монтаждау аппа­ра­тына кел­дім. Бір уақытта режиссер пленканы аппа­рат­қа салып, тексеріп шықты да: «Жақсы екен», – деді. Сөйтсем, видеопленка күнге күймейді екен ғой. «Ух» деп терең бір демалғаным бар еді...
– Мерекеге орай тілегіңіз болса...
– Барлық әріптесімді мереке­лерімен құттықтаймын. Журналистика – өте қызық мамандық. Өзгелер бізге қызыға да, қыз­ғана да қарайды. Сондықтан өзімнен кейінгі іні-қарындастарыма маман­дық­та­рың­ды бағалай біліңдер дегім келеді. Жазар жақсы жаңалықтар көп болсын!
– Әңгімеңізге рақмет.

Қызықты оқиғасы
«Спорт калейдоскопы» дейтін апталық хабар шығарып жүрген кезім. Телевидениеде істейтіндер біледі, бағдарлама үшін біз студияда жазыламыз. Сол студиядағы «подводкамыз» бен сюжеттерімізді қосып, хабар шығарамыз. Бір жолы бағдарлама режиссерінің ассистенті Майра дейтін ұйғыр қыз эфирге монтаждалған хабарды емес, студияда жазылған «исходникті», яғни бірнеше мәрте қайталап жазылған таспаны өткізіп жіберіпті. Содан хабар өтетін белгілі уақытта теледидарды қосып, алдына отырдық. «Армысыздар, қымбатты көрермен! Эфирде – «Спорт калейдоскопы». Бүгінгі хабарымызда...» Біраз үнсіздіктен кейін: «Ой, қайтадан бастаймын», – дедім. Өзім сол кезде түсіндім бұл хабар емес, студияда жазылған таспа екенін. Қазіргідей ұялы байланыс жоқ, телефон тек астыдағы вахтада ғана. Жүгіріп барып, сол жерден қоңырау соғамын дегенше хабардың уақыты да аяқталды. Дубль кезінде «қап, ой, қайта бастаймын, мынау жарамады» дегендерден артық ешқандай былапыт сөз айтпағаным мұншалықты абырой бола ма (күліп алды)?! Көрермен алдында жерге кіріп кете жаздадым. Тіпті қасымда отырған жарым Гүлбаршын да: «Мейрам, ішіп алғансың ба?» – деп қағытып қояды. Содан ертеңінде жиналыста таспаны шатастырып алған ассистент қыз өз жазасын алды. Міне, осындай да қызықтар болған.

Біздің анықтама
Жанәділов Мейрам Базарұлы 1959 жылы 1 мамыр күні Көкшетау облысы Еңбекшілдер ауданы Құдықағаш ауылында туған. 1980 жылы – Қарағанды педагогикалық дене тәрбиесі институтын, 1995 жылы КазГУ-дың журналистика факультетін тамамдады.
1980-1984 жылдары – Қарағанды облыстық телевидениесінде, 1984-2002 жылдары «Қазақстан» ұлттық арнасында әр түрлі лауазымда қызмет істеген. 2002-2006 жылдары Жамбыл облысы әкімінің баспасөз қызметін басқарды. 2006-2009 жылдары «Қазақстан» ұлттық арнасының Алматы облысындағы меншікті тілшісі болды. Содан бері Алматы облыстық «Жетісу» телеарнасында қызметте.