Қазақ шығыстану ғылымы – Ресей востоковедениесінің ықпалына ұшырамаған ғылым

Нұржамал АЛДАБЕК, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің шығыстану факультетінің деканы, тарих ғылымының докторы, профессор:

– Бірқатар шетелдердің ірі оқу орындарын аралап, ғылыми-тәжірибелік байланыс орнатып жүргеніңізді естіп едім. Сол жөнінде қысқаша айтып берсеңіз.
– Иә, біздің университетте шетелдік білім беру орталықтарының білім беру әдістерін, жаңа заманға лайықты білім сапасын, оқыту технологияларын зерттеу алға қойылған. Сондықтан әлемдік тәжіри­белерді игеру үшін соңғы жылдары бізде шетелдерге іссапарға жіберу дәс­түрі қалыптаса бастады. Мысалы, өткен жылы біз Англияға болып, Лондондағы бірқатар оқу орындарымен тәжірибе алмасып қайттық. Біздің қатарда ҚазҰУ-дің он шақты ғылыми қызметкері, ұстаз­дар, оның ішінде декандар да бар еді. Сондай-ақ шығыс елдерінің ішіндегі ғылымы мен технологиясы дамыған елдермен тәжірибе алмасуды жоспарға алып, Жапония мен Корея елдерінің жоға­ры білім беру саласымен таныстық. Атап айтқанда, Жапонияның әйгілі Цукубо университетінде болдық.
– Жоғары білім беру саласынан бөлек, шығыстанушы маман ретінде не алып қайттыңыз? Еуро­па мен шығыс мемлекет­терін­дегі әріптестеріңіз­бен пікір алмастыңыз ба?
– Әрине, қазір іргелі мемлекет­тер­дің барлығында шығыстану ғылымына жіті көңіл бөлінеді. Мысалы, біз барған жапондық Цукубо университетінде шығыстануды былай қойғанда, Орталық Азияны зерттеу орталығы бар. Жапония­ның Орталық Азияны зерттеу институ­тының орталығы Ташкент қаласында орналасқан. Қазір осы орталықтың ма­ман­дарымен әріптестік байланыс жасап тұратын болдық. Жапонияға жаса­ған сапарымызда бізді аталған орталықтың басшысы, профессор Усуямо Тошинобу жеке қарсы алып, арнайы шаралар ұйым­дастырды.
– Орталық Азияны зерттеу орталығының Ташкентте орналасуында әлдебір мән бар ма, әлде бұл кездейсоқ таңдау болды ма екен?
– Иә, мен де дәл осы сұрақты жапон ғалымдарына қойған едім. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін жапондар осы аймақтың көшбасшылығына бірден-бір лайық мемлекет Өзбекстан деп топшы­лаған екен. Бұл, негізінен, сол кездегі Өзбекстанның экономикалық деңгейіне, халқының санына қарай жасалған тұжы­рым болса керек. Осыдан барып, жапон­дар тарапынан Орталық Азия елдерінің өкілі ретінде Өзбекстанды зерттеу өте кең ауқымда жүргізілген. Осыны өзбектер де жақсы пайдалана білген екен. Жапон ғылыми қауымдастығымен байланыс­тарын әлі күнге дейін үзбей ұстап отыр деуге болады. Жалпы, жапон халқының менталитеті өте қызық. «Жеті рет өлшеп, бір рет кес» деген нақыл сөзді олар қатты ұстанатыны сезіледі. Кез келген елге құшақ жая ұмтылып, оларға бірден өз көзқарасын, пейілін аша бермейді екен. Алдымен «бұл объекті зерттеуге тұра ма?», «ол бізге не береді?» деген өлшем жасалады. Мен оларға «Неліктен Қазақ­станды таңдамадыңыздар?» деген сұрақ­ты бірнеше рет қойған едім. Олар: «Қазір Орталық Азиядағы жетекші рөлге Қазақ­стан ие екенін білеміз. Қазақстанның үлкен экономикалық жетістіктерге ие болып отырғанын, қазіргі әлеуетін, әлем­дік қауымдастықтағы беделін, бәрін де байқап отырмыз. Сондықтан да біз қазір өзіміздің Қазақстанға деген көзқара­сымызды өзгертіп, жаңа бетбұрыс жасап жатырмыз. Алайда біз Өзбекстанмен арадағы ғылыми байланысымызды үзбей­міз. Себебі олар аймақтағы жетекші рөлге ие бола алмағанымен, Өзбекстанды зерттеу біз үшін ғылыми тұрғыдан қызық­ты», – деп жауап берді.
Несімен? «Себебі Өзбекстанда этни­каара­­лық мәселелер бар. Әсіресе, діни көзқарастарының алуан түрлі болуы. Салафизмнің қазіргі Өзбекстанға қалай еніп жатқанын да бақылап отырмыз. Сол радикалды діндердің билікке қарсы әрекет ету кезеңдері де зерттеуге тұрар­лық. Ал екінші жағынан, өзбектер – қазақ­тарға қарағанда ұлттық колоритін сақта­ған ел. Халықтың төл мәдениетінің доми­нант­тылығы айқын көрініп тұрады. Ұлттық сипаты, ұлттық бейнесі, тілі мен мәдениеті бірден ерекшеленеді. Бұл жағынан келгенде Ресейді зерттеу мен Қазақстанды зерттеуде үлкен айырма­шылық көре алмаймыз. Себебі сіздер орысша сөйлейсіздер» деп төтесінен жауап берді. Әрине, мен оларға қарсы уәж келтірген болдым. Бұл пікірдің қате болуы мүмкін екенін айттым. «Себебі қаймағы бұзылмаған қазақтар көбіне ауылдық жерлерде тұрады. Ал сіздер тек ресми орталарда ғана боласыздар. Әсі­лін­де, қазақ мәдениеті өзбектерге қара­ғанда әлдеқайда бай болып келеді», – деп, көзқарастарын барынша жұмсартуға тырыстым. Дегенмен жапондар Қазақ­станға да үлкен бетбұрыс жасағысы келіп жүрген сыңайлы. Оны жапондардың кез келген ғылыми орталарынан байқауға болады. Мысалы, біз сегіз университетте болдық, барлығы да Қазақстанның жоғары оқу орындарымен қарым-қаты­нас орнатуға дайын екендіктерін жеткізді. Меніңше, қазақстандықтар да жапон ғылыми қауымдастығымен байланыс орнатуға ұмтылыс жасауы керек. Себебі біздің олардан үйренеріміз көп.
– Жапон ғалымдары бізді қай мәдениетке жатқызады? Мысалы, ислам өркениетінің қатарында қарастыра ма, әлде түркі халықтарының өкілі ретінде, немесе тіпті посткеңестік, посткоммунистік идеологияның туындысы ретінде тани ма? Жалпы, осылардың ішінде Қазақстанды қай топқа жіктейді?
– Менің байқағаным, бізді бұлардың барлығынан бөлек қарастырады. Көрші отырған өзбектің өзін діни ракурста жіктеуге болады. Өздері айтқандай, өзбектердің діни сипаты тіпті сыртқы кел­бетінен де көзге ұрып тұрады. Меніңше, бізді, өкінішке қарай, сол посткеңестік кеңістік ретінде қарастыратын шығар.
– Оңтүстік Корея ғалымдарымен де байланыста отырғандарыңызды келтірдіңіз. Ал олардың Орталық Азияға, оның ішінде Қазақстанға деген көзқарасында жапондармен айырмашылық бар ма?
– Үлкен айырмашылық бар. Кәрістердің қазақтарға деген ықыласы мүлде бөлек екен. Корей ғалымдары Орталық Азия елдерінің ішінде қазақты көп зерттейді және жақсы көреді. Корея­ның екі бірдей оқу орнында, «Ка­нан» және «Хангуг» университеттерінде Қа­зақ­станды зерттеу орталықтары бар. Ондағы студенттер қазақ тіліне дейін үйреніп шығады.
– Еуропа өткен ғасырдың басындағы ориенталистикасы мен қазіргі шығыстану ғылымында, көзқарастарында үлкен айырмашылық бар ма?
– Жалпы, шығыстану ғылымының өзі Еуропада пайда болды. Еуропаның шы­ғыс­ты зерттеуі бір бөлек те, шығыстың өзін-өзі тануы бір бөлек нәрсе. Оның пайда болу себебі отаршылдық саясатта жатыр. Шығыс елдерін отарлай бастаған еуропалықтар сол аймақ жайлы мәлімет жинауы керек болды. Шығыс елдерін қарудың күшімен ғана бағын­дыру мүмкін емес екенін түсіне бастады. Мысалы, мәдениеті тереңде жатқан Үндістан, Қы­тай сияқты елдерді қарумен бағындыру мүмкін емес еді. Оны тарих та талай рет дәлелдеген. Сондықтан олар шығысты мәдени тұрғыдан да бас идіруді ойға алды. Синология, индология сынды ғылым бағыттарының да пайда болуы­ның себебі осында. Еуропада, Америкада көптеген исламтану орталықтары, шы­ғыс­ты зерттеу орталықтары бар. Бұл ғы­лыми-зерттеу орталықтарының тәжіри­бесі өте тереңде жатыр. Сондықтан біз шығысты зерттеу үшін де Еуропа елдері­мен тәжірибе алмасқанымыз жөн. Себебі олардың да ғылыми көзқарастары бұ­рын­ғыдай отаршылдықты көздейтін саяси мазмұнда емес. Бірақ зерттеулерін әлі де жалғастыру үстінде. Мысалы, қазіргі Жапония мен Қытайды кім зерттегісі келмейді? Оңтүстік Кореяны, Сингапурды, Малайзияны зерттемей қарап отыра алмайды ғой. Қазіргі Қытай көне өрке­ние­тімен қатар, экономикалық қарқыны­мен ерекшеленіп, Американың өкшесін басып келе жатыр. Яғни батыс әлемінің бір кездегі шығысты зерттеуі мен қазіргі ғылыми көзқарасында жер мен көктей айырмашылық бар.
– Еуропа ориенталистикасында түркі әлемін зерттеуге қаншалықты көңіл бөлінеді?
– Түркі әлемінің тілі мен мәдениетін зерттеуді олар бізден анағұрлым ерте бастады. Түркі мәдениетін былай қойған­да, олар қазақ тілін де кеңес заманында там-тұмдап қарастыра бастаған болатын. Ал Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін олардың түркі тектес халықтарға деген ықыласы одан ары күшейе түсті.
– Еуропа ориенталистикасынан тәжірибе алу қажеттігі жайлы айтып жатырсыз, бірақ батысты былай қойғанда, бір кездегі Кеңес өкіметінің жетегімен жүргізілген шығыстану ғылымы да отаршылдық саясаттан бастау алған. Сол кеңестік дәуірден еншілеп алған шығыстану ғылымы Тәуелсіздік алғаннан кейін ескі көзқарастан, көне ғылыми дәстүрден қол үзіп кете алды ма?
– Жоқ, мен ондай пікірмен келісе алмаймын. Әрине, Қазақстанда шығыс­тану ғылымы кеш басталды. Бірақ соған бір кездегі Шоқандардың сіңірген еңбе­гін атап өтпеуге тағы болмайды. Дегенмен отаршылдықты жүзеге асыру бағытын­дағы зерттеулер жасайтын ғылыми орталықтар Ташкентте, Мәскеуде, Ленин­г­радта, Қиыр Шығыста болды. Бірақ Қазақ­станда болған жоқ.
– Орталықтар болмағанымен, сол ғылыми көзқарас бізде де болды ғой...
– Жоқ, Қазақстандағы шығыстану ғылымы Кеңес Одағының ыдырауының тұсында пайда болды. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы шығыстану факультеті Қазақ­стандағы тұңғыш шығыстанушы орталық ретінде 1989 жылы, ал қазіргі шығыстану институты 1995 жылы ашыл­ды. Сондық­тан біз – тәуелсіз елдің шы­ғыс­танушы­ларымыз. Білім беру жағынан алсақ та, біздің факультет Ресей көзқара­сының ықпалына ұшыраған мекеме емес. Тіпті Ресеймен әріптестік байланы­сымыз да жоқ. Негізінен, Еуропа және бірқатар шығыс елдерімен тығыз қарым-қатынас­тамыз. Ресейдің көзқарасымен қарама-қайшы келетін тұстарымыз көп екенін жасырмаймын. Мысалы, мен бір кездері Ресейдің мұрағаттарын ақтарып, Қытай мен Қазақстанға қатысты құжат­тар­мен жұмыс істедім. Бірақ соларды жариялай алмадым, көзіммен көріп, қолыммен ұстап отырған құжаттарды алып шығуға мүмкіндік болмады. Ал ойға сақтаған нәрсені диссертацияға енгізу мүмкін емес. Дегенмен Тәуелсіздік­ке қол жеткізгеннен кейінгі зерттеулерімді, докторлық диссертациямды өзіміздің көзқарасымыз бойынша жаза алатын болдық. Мысалы, мен Ресей және Қытай империяларының арасындағы саясаттың нәтижесінде Шыңжаң автономиясының пайда болуын сөз еттім. Яғни біз Қытайға да, Ресейге де алаңдаған жоқпыз, өзімізге тән елдік көзқараспен жаздық.
– Саяси карта үшін Шығыс Түркістан Қытайдың жері болып кеткеніне ешкім дауласпайды. Бірақ соған тарих ғылымы не дейді?
– Шығыс Түркістан – сол жерді ежел­ден мекендеп отырған түркітектес халықтар­дың жері. Ғылым үшін ол – анық нәрсе. Ал оны мойындамайтын саясат қой. Бірақ осы Шығыс Түркістанға қатысты отарлық саясат сонау көне заман­дағы Таң империясы кезінен басталған. Жергі­лікті тайпалар тарапынан дербестігін сақтап қалу үшін талай соғыстар болды. Соған қарамастан Қытай мемлекеті бұл аймақты жуырда ғана қолға түсірді. Ал ғылыми тұрғыдан қарастырсақ, бұл – сол жерді қазір де қоныстанып отырған түркі­тектес халықтардың мекені.
– Біздің шығыстану ғылымы, ғалымдарымыз саяси қауіптерді қарастыра ма? Мысалы, көрші отырған Қытайға қатысты айтар болсақ...
– Қазір қарапайым халықтың арасын­да Қытай экспансиясы, Қытай қаупі туралы миф өте кең тарап кеткен. Алайда ғылыми орталардағы көзқарас басқаша. Әрине, мұндай қауіп мүлде жоқ деп айта алмаймыз. Бірақ біздің басқарушы элита тарапынан Қытайдың ашық экспансия­сына жол беріліп жатыр деп айтуға әсте болмайды. Екі ел арасындағы байланыс­тар екіжақты тиімді шарттар бойынша өлшеніп жасалып жатыр. Дегенмен саясаттанушылар мен тарихшы ғалымдар бұл мәселені назардан тыс қалдырып отыр­ған жоқ деп ойлаймын. Жалпы, Қытай­­дың сыртқы саясатын «тыныш экс­пан­сия» деп атайды ғой. Сондықтан бұл жағын да ескеріп, алысқа көз салуымыз қажет. Қытайға тәуелді болмаудың бір жолы – экономикамызды барынша күшейту. Осы жағынан алғанда, Елбасы өте дұрыс сая­сат жүргізіп отыр деп ойлаймын. Себебі шекараны бекіту ар­қы­лы барлық қауіптен құтыламыз деген түсінік – тырнаның құмға басын тығып алып, өзін қауіпсіз сезінетіні сияқты келте тұжырым. Қайта сол Қытайдың өзін өрлейтін құрал ретін­де қарастырып, сол көршімізден көп нәрсені үйренуімізге болады, әрине, экономика саласын айтып отырмын.
– Шығыстанушы маман ретінде исламға қатысты пікіріңізді білсем деп едім. Қазақтың мұсылман­шылығы, әсіресе сыртқы келбеті жағынан өзге мұсылман мемлекет­теріне ұқсай бермейді. Тіпті мәзһабымыз ортақ болып келетін пәкістандық, үндістандық мұсылмандардың өзі дүниетаным жағынан айырмашылықтар көрсетіп жатады. Осыған қатысты не айтар едіңіз?
– Әрине, мен исламтанушы маман емеспін. Жеке өзім діни зерттеу жүргізген емеспін, бірақ осы саладағы көптеген ғы­лыми еңбектермен таныстым. Қазақ­тың дәстүрлі танымы көрінісі қазақтың ауыз әдебиетінде, Шәкәрім, Абай шығар­машылығында, Шортанбай, Мұрат, Дулат сынды зар заман ақындарының еңбектерінде, басқа да көптеген ел мо­йын­даған ақын-жыраулардың туындыла­рында анық көрінеді. Қазақтың дәстүрлі исламы сопылықпен байланысты екені екібастан белгілі. Соған қарамастан ислам мен шариғат дала философия­сымен үйлесіп жатыр.
– Соңғы сұрағым, қазір шығыстану факультетінің түлектері қайда жүр?
– ҚазҰУ-дің жанындағы шығыстану факультеті 1989 жылы ашылды. Яғни алғашқы түлектеріміз 1994 жылы бітіріп шықты. Алғашқы жылдары 30-40 адамнан тамамдап отырды. Ал қазір жылына 150-дей түлек шығарамыз. Сол алғашқы түлектеріміздің өзі қазір ауыз толтырып айтарлықтай қызметтерде жүр. Олардың арасында қазір елшілер бар, Сыртқы істер министрлігінде, басқа да жоғары қызметте жүрген түлектеріміз көп. Қысқасы, шығыстанушы мамандарға сұраныс көп. Отбасылық жағдайға бай­ланысты бірді-екілі үйде отырғандарды есепке алмағанда, жұмыс­сыз отырған ешкім жоқ. Себебі бұл – жан-жақты мамандық.

Алашқа айтар датым...
Шығыстану ғылымы Қазақстан үшін өте қажет сала деп есептеймін. Еліміздің көпвекторлы саясатында шығыс елдері басым бағыттарды алады. Қытай, Жапония, мұсылман елдері, Қиыр Шығысты зерттеу аса маңызды қажеттілік болып отыр. Сондықтан шығыстану ғылымына мемлекет тарапынан ерекше назар аударылса, зерттеушілерге қамқор­лық жасалса, Білім және ғылым министрлігі осы шығыстану саласының жобаларына мән берсе деген өтініш, тілек бар. Мысалы, Ресейде шығыстану мамандығына ерекше мән беріледі. Білім министрлігінен тыс, Сыртқы істер министрлігінің қосымша қамқорлығына ие. Өзге шетелдерде, Еуропа елдерінде шығыстанушы мамандар мемлекеттік маңызды жоғарғы қызметтерге шақырылады. Бізде де осы мамандық­қа, осы мамандық иелеріне ерекше көңіл бөлінуі керек.