Қазақ сатирасын ғаламторға енгізуді қолға алғым келеді

Көпен ӘМІРБЕК, «Шалқар» радиосының бас редакторы, сатирик, жазушы, ҚР Президенті сыйлығының иегері:

– Көпен аға, сіздің бойы­ңызда сатирикке тән қасиет басым ба, әлде жазушылық па? Бәлкім, кейінгі кездері әзіл айтатындар­дың қатарынан көрінбей жүруі­ңіздің себебі – осы жазушылықпен бай­ла­ныс­ты шығар?
– Менің сырт тұлғама қарап, жұрт өте қатал, бет қаратпайтын мінезді адам деп топшылайды. «Аяғымызды аңдап баспа­сақ, бірталай сөз естіп қа­луымыз мүмкін», – деген де пікір айта­ды. Себебі жүріс-тұрысым сондай ой туғызады. 25 жасымда саяси-сатира­лық «Ара» журналына орна­лас­қан кезімде Асқар Сүлейменов маған «парторг» деген ат қойған. Парторг дегенің қара кастюм-шалбар киіп, сықиып, сыздап жүретін адамдар. Ме­нің жүріс-тұрысым сірә, сол сияқты болса керек. Кейін Фариза Оңғарсы­нова апайымыз театрдан менің шы­ғар­машылық кешімді көріп «Көпеннің жаны нәзік екен ғой» деген сөз ай­тыпты. Ол менің өзімнен емес, сөзім­нен туындаған ой. Жаңғақтың сырты бұжыр-бұжыр бол­ғанымен, ішінде дәні бар ғой. Біз сыртына қарап бағалаймыз да, ішіне үңіле бермей­міз. Ал мына сұраққа қатысты айтарым, мен өзімді әлемге әйгілі түрік әзілкеші Әзиз Несин немесе Серб сықақшысы Бранислав Нушич, қытай сатиригі Лао Шэ және өзіміз­дің Оспанхан Әубәкіров секілді талантты сатирикпін деп есеп­темеймін. Себебі олардың шық­қан биігімен есептесек, мен таудың бау­райында жүргендей сезінемін. Шыңға шығып, белеске де көтерілген жоқпын. Тек сатира саласына болмысымды арнадым, сатира шығармашылығымен ай­налыстым. Ал негізі болмысым – журналис­пін. Орысшалап айтқанда «мощный» журналиспін. Өйткені қазір журналистика саласында қаламын тербеп жүрген қалам­гер­лердің жазған мақалаларынан, очерк­терінен, эссе­ле­рінен, публицистикалық ой-тол­ғам­дарынан «шіркін-ай, былай жаз­са, қоғамдық ойды былай қозғаса, қо­пар­­са», – деп қарным ашып отырады. Бірақ мен бұл салаға бармадым. БАҚ саласынан екі рет Президент сыйлы­ғын иелендім. Екіншісі – биылғы. Ал сати­рада халық жоға­ры баға бергенімен, мен шыңдарға өрле­ген жоқпын. Жур­налистика туралы бір данышпанның айтқан сөзі бар, «Өмірде сәуле төккен екі нәрсе бар. Оның бірі – күн, екіншісі – журналист», – деген. Сатира сәу­ле шаша ма? Журналистикада жаным жадырап, шуақтанып, қуаттанып, ра­хат­­танып, нұрланып жазамын. «Қазақ әде­биеті» газетінде ұзын-ырғасы бес жылдай қалам тербедім. Сонда жүріп жазған «Сыр сұхбат» эсселерім көптің есінде шығар, Ұлттық университетте оқытылды. Марк Твен: «Журналист – бәрін білетін, бірақ шала-шарпы білетін мамандық», – депті. Мен ол пікірге қарсы шықтым. Бәрін түбіне дейін түгелдеп, зерттеп жазуға тырыс­тым. Ең құнды нәрсе – идея. Идея де­ген – темір қазық. Сол қазыққа қада­лып жүре берсең, адаспайсың. Гео­­лог­­тар 2 грамм алтын алу үшін 10 тонна руданы қорытады. Ал біздің журналистер 10 тонна топырақ таси­ды, бірақ алтыны жоқ. Ол соңында батпақ бо­лып, жерде қалады. Әзілхан Нұршайықов­тың мынадай пікірі бар: «Тозған журналист – тот басқан болт сияқты. Не алынбайды, не салынбай­ды», – деген. Халыққа керемет идея мен ой тастаған ағаларымыздың, қанаттас қаламдастарымыздың қа­сиет­терін бойыма сіңірдім. Сол себепті журналистік қасиеттей қасиетті сати­ра­дан да, жазушы­лықтан да онша сіңіре қойған жоқпын-ау?! Мен «мо­щный журналиспін».
– Сіздің қазіргі қазақ сатира­сына көңіліңіз тола ма? Заманауи сатира саңлақтарына берер ке­ңе­сіңіз, болмаса ұсыныстарыңыз бар ма?
– Қазіргі қазақ сатирасы қара ор­ман сияқты. Қара орманның ішінде қайың да, қара ағаш та, емен де өседі. Бірақ әр ағаш­тың өз орны, өз қасиеті бар. Кешегі Асқар Тоқмағамбетов, Шо­на Смаханұлы, Садық­бек Адамбе­ков, Оспанхан Әубәкіров пен кеше ғана өмірден өткен Сейіт Кен­жеах­метов, қордайлық Бектұрсын Мәдиев, шым­кенттік Жолдас Ақбердиев секілді сықақшыларды іздейміз. Неге? Себебі олар із қалдырған. Ал көзі тірі көкеле­рі­міз Ғаб­бас Қабышұлы, Үмбетбай Уай­дин, Қажы­тай Ілиясұлы мен То­лым­бек Әлімбекұлы, Алпысбай Бо­ран­байұ­лы сынды азамат­тары­мызды ешкім «сатирик емес» деп айта алмай­ды. Бірақ өзге елдің сатирасын оқып отырып, таң боласың. Себебі олар әлемдік аренаға шыққан, дүниежүзі оқиды. Біздің де әлемді таңданды­ратын әзілдеріміз бар, бірақ шет тілге аударылмайды, насихат жоқ. Хадисте мынадай сөз бар: «Өзіңнің біліміңді, білігіңді өз ішіңде ғана сақтап, жұрттың пайдасына, кәдесіне асырмасаң, онда сен алтынды күзеткен қойманың қа­рауы­лы ғанасың». Қазақ сықақшы­ла­ры сол алтын қойманың қарауылы сияқты. Осы­дан кейін қазақ сатирасы­на көңілім тояды деп қалай айтуға болады? Өзімнен бас­тайын, тақыры­бымыз тар, арзан дү­ниеге алданып жүрміз. Сатира театрлары арзан күлкі­ден аспайды. Олар кәрістердің еккен пиязы секілді. Бір жыл өнім алғасын, ол жерге қайтып оралмайды. Бізге ең алдымен қоғамдық мәселелерді қоз­ғайтын саяси сатира керек. Бұл тақы­рып тек Қазақстанда ғана емес, әлемде де әлсіреді. Саяси сатира Әзиз Несин­мен бірге өлді-ау?.. Ал айтар ұсыны­сым, қолдан келсе театрларда коме­дияны дамыту керек. Егер кино­ко­­ме­­дия мен театрлардағы комедияны қолға алсақ, көңілімізге көк шығарады.
– Сатирик ретінде қоғам­ның дамуына қаншалықты қозғау сал­дым деп ойлайсыз? Әттеген-айыңыз не?
– Жақында «Жұма сәлем» атты кітабым жарық көрді. Бұл кітаптың ішінде қоғамның дамуына тежеу бол­ған жәйттерді шыр-пыр болып жазған сықақ-өлеңдерім баршы­лық. Оның бірсыпырасы газет-журнал бет­терінде жарияланды. Кейін сол өлеңдерге қатысты көптеген жақсы пікірлер естідім. Кітабым жайында «Бұл жинақ бір адамға ғана арналған деп ойласақ, бір адамды тілге тиек ете отырып үл­кен қоғамдық мә­селені қозғаған екен», – деген де пікірлерді естідім. Яғни мұндай шынайы пікірдің ту­ғанын – қоғамның дамуына өзімдік үле­сімді қосып жүргенім деп білем. Бірақ мен­де осыдан отыз жыл бұрын қанша жоспар, қанша идея болды. Мысалы, сол айтылған кинокомедияны қолға алып, театрдағы ко­медияны дамыт­қым келді. Қазір іске асы­райын десем, ол заман баяғыда артта қа­лып, менің ойларым күнсіген көйлек сын­ды тозып кеткен. Сол ойларды дер кезінде пай­даланбағаныма өкінем, өкініш ішімді жарып барады. Қайтсем де сол мәсе­ле­ні қол­ға алып, кірісетін де шығар­мын. «Өт­кен­ге өкінбе, қайтып келмей­ді, алдағыны Алла біледі. Дәл бүгінгі істеген сәтті тірлігің ертеңгі күнгі ба­қыт­қа апаратын баспалдақ», – деген хадис. Менің бақытым – комедия­лық дүниелерді өмірге әкелу деп білем. Бұрнағы жылы Шерхан Мұртазаға жолы­ғып, «Аға, 60-қа толдым», – де­дім. Сонда ағамыз «Не бітіріп тол­дың алпысқа сен?», – деп қарсы сұрақ қой­ды. Ол «сен көркем дүние мен әдеби дүниеге не әкелдің?» дегені ғой. Мұ­нан артық сын болмайды. Маңдайым­нан таспен ұрғандай, көзімнен отым жарқ етті, шынында, сол кезде «мен не бітірдім?» деп ойладым. 45 жасқа де­йін­гі жазған сатирамның даңқымен келемін.
– Соңғы кездері әзіл-сықақ сахнасында еркектердің әйел болып өнер көрсетуі жиілеп кетті. Бұл құбылыстың сыры неде деп ойлайсыз?
– Мен бұл құбылысты мүлдем қабыл­дай алмаймын. Ресейлік Петро­сян­ның «Қисық айнасындағы» екі жігіттің қойылы­мының көшірмесі. Бейімбет Майлин мен Мұхтар Әуезов­тің заманында қазақ әйелдері сахнаға шығудан қашқақтаған. Сол себепті еркек әртістер еріксіз әйелше киініп, рөлін сомдаған. Халық мәз болып, қо­шеметтеп, қыран-топан күлкіге кене­ле­­тін. Ол тоқтықтан емес, жоқтықтан болған еді. Ал қазір әйел әртістер шаш етектен. Бірақ сол арзан күлкіні ша­қыру үшін еркектер әйелге айналып, өздері күлкіге қалады. Соларды қа­был­даған көрерменді де көрмедім. Қанша қажеттілігі бар, ол да түсініксіз. Айталық, Аркадий Райкиннің өзі қан­ша­ма әйелдің образын бергенімен, ол әйел болып киінген жоқ. Орыстардың әйгілі әзілкештері Петросян, Задорнов пен Жванецкий де еш уақытта әйел болып сахнаға шықпаған. Бірақ олар өз бейне-бол­мыстарымен орыс сатирасының тари­хы­на есімдерін алтын шегемен қағып қой­ғандар. Ал біздің жігіттер әйелдің киімін киіп, рөлін ойнап, қазақ сатирасы мен сах­насының тарихына алтын шеге емес, ағаш шегемен іліп қойған сияқты. Жастары­мыз­дың арзан күлкі арқылы жұрт көңілін бау­рап алуды көздегені өнерді сыйламағандық деп білем. Мұндай қойылымдар әсіресе, «Екі езу», «Нысана» сынды театрларда көп. «Бауыржан шоудың» да сахналық кө­рі­ніс­тері анайы күлкіге бой алдырған. Құдағи мен құданың әңгімесі төсектің төңірегінен шықпайды. Қазақ дәстү­рінде, салт-сана­сында мұндай жағдай болды ма? Құда мен құдағи қашан көңіл қосып еді? Мұның бәрі адам езуінде ерсі күлкі тудырады. Ал ерсі күл­кі езуді жиғызбайды, тіледі. Жұрт­тың жетегінде кеткен күлкі де, өнер иесі де есте қалмайды. Керісінше, өнер саңлақтары жұртшылықты же­тек­теп жүруі тиіс.
Шенеунік көрсе жүгіріп, қолынан сүйе­тін әртістердің мүсәпірлігін тіпті түсінбеймін. Ататүріктің мынадай сөзі есімде, «Біз, ше­неуніктер, парламент депутаты да, министр де тіпті, прези­дент те бола аламыз. Бірақ біздің ешқайсымыз өнер адамы бола алмай­мыз. Сондықтан олар біздің емес, біз өнер адамының қолынан сүйеміз», – деген.
– Қазіргі таңда қазақ сатирасының ұлт мүддесіне ықпалы бар ма?
– Қазақ сатирасының қазақ ұлтының мүддесіне деген ықпалын түсіну үшін ең алдымен қазақтың Ана тілі – қазақ тілі еке­нін сезінуіміз керек. Бұрын тілі үшін ті­лім-тілім күн кешкен Ахмет Байтұрсыновтар қазір бар ма? Мемлекеттік тілді шекара қорғағандай қорғау керек, қазір шекара­да­ғы жал­ғыз сарбаз Мұхтар Шаханов сияқты. Кеңес заманының кезінде қылы­шы­нан қан тамып тұрған Қызыл империя кезеңінің өзінде Расул Ғамзатов «Ертең тілім өлсе, бүгін мен өлуге дайынмын» – деген екен. Біздің Қадір ағамыз өлеңмен шебер өрнектеп, «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте», – деп өтті. Осы алтын сөз­дер қазір ұранға айналып кеткен. Қазір қазақ тілі тек қағаз жүзінде ғана дамыған, іс жүзінде құжаттардың барлығы орыс тілінде жүргізіледі. Тіпті банкоматқа барсаң да үш тіл тұрады қазақ, орыс және ағылшын тілдері. Сонда қазақтардың көбі қай тілді таңдайды деп ойлайсыз? Әрине орыс тілін басады. Себебі біздің санамыз оған үйреніп кеткен. Сонда банкоматтың ішіндегі қазақ тілі дамы­май жатқанда қазақтың мүддесі қалай дамымақ? Бірақ қазір жастар­дың иман­ға бас ұрған үлкен нөпірі өсіп келе жатыр. Осыдан он жыл бұрын мешітке барсаң, Құдайдан қорыққан бірлі-жарым партократтар отырушы еді. Қазір Алланың ақ жолына түскен кілең жастар. Ол не? Алланың ақ жолы деген – адамзат дамуы­ның, адал­дықтың, пәктіктің, бақыттың ақ жолы. Кеңес үкіметі тұсында саусақпен са­нар­лық ғана мешіт болса, қазір әр ауылда имам бар. Қай мешітке барсаң да адам­дардың дені жастар. Мем­ле­кетіміздің діңгегі, қазақ тілінің қабыр­ғасы, ұлтымыз­дың ұйытқысы осы жастар ғой. Ал ана тілін дамыту үшін мектептерде ұлттық идеоло­гиялық сабақтар өткізу керек. Біздің ұлттық идеологиямыз тың және тыңайған жер сияқ­ты. Бірақ біз сол тың жерге ұлттың дә­нін сеуіп жүрміз бе? Ең алды­мен, сыбайлас­тық пен жемқорлықты жоймай, мүдденің аяғы тұсаулы ші­дер­лі ат секілді, алысқа шаба алмайды.
– Бүгінгі көрерменнің талғамы жоғары. Күлкі мен әзіл де ақпараттық технология сияқты дамып отыратын болды ғой. Сіз осы ағынға қалай ілесіп жүрсіз?
– Мен заманауи технология ағы­нына мүлдем ілесе алмай қалдым десем де бо­ла­ды. Сол баяғы қағаз бен қалам, басы­мызға сеніп, қанағат тұт­тық.
– Сатира Қазнетке енді ме?
– Сатира Қазнетке әлі енген жоқ. Қо­ғамда ақпарат құралдарының ішін­де ға­лам­тор ғана жоғары сұранысқа ие. Интер­неттен қазақ сатириктері тудырған дү­ние­лерді көріп, естігін де емеспін. Бірақ менің жеке жоспарымда бұл мәселе бар. Бас-көз болып, қазақ сатирасын ғаламтор­ға енгізуді қолға алғым келеді. Сол желіде менің де шығармаларым жоқ. Бұл біздің – марғаулығымыз.
– Пародия мен шенеуніктерге жасалып жүрген қағытпалар ахуалы қалай?
– Пародия – ғажап жанр. Оны тек ше­бер­дің шебері орындайды. Англия­да «Панч» деген әдеби журнал бар екен. Пародия мен эпиграмма жария­ланады. Сол журналға шықпаған жа­зушыны ол елде жазушы деп есепте­мейді. Сол себепті барлығы да журнал бетіне шығуға құмар­тады. Ал бізде ақын болсын, жазушы бол­сын, қай­рат­кер болсын өзіне пародия жасаған адамды жек көріп, соңына шам алып түседі. Бұл – біздегі пародияға деген жетім көзқарас. Пародияны шебер ойнап жүрген бірталай жастарымыз бар. Бірақ олардың дүниелерінде жалтақтық басым. Ал пародияға – жалтақтық жараспайды. Мұндай пародия пародия емес, көпшік, бөс­тек болады. Оның үстіне пародия жа­сайтын жаттанды тұлғалар бар, олар ха­лық­ты әлдеқашан жалықтырып жі­берген. Сол себепті жас пародис­тердің атын шы­ғару үшін аты шыққан атақты қайраткерлер керек.
– Comedy Club сынды құбылыстарға қалай қарай­сыз? Менталитетімізге жат дүниелер көп айтылады деген пікірді жиі естиміз, сіздің ойыңыз қандай?
– Менталитет – халықтың қаны, жүрегі, көзқарасы, пайымы мен пара­саты. Ал біздің қазіргі менталитетіміз – метис. Таза ұлттық бояуын жоғалт­паған осыдан алты ғасыр бұрын са­лынған Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің бояуындай бейнелі де беделді мента­литет қазір бізде бар ма? Бар деп айту­ға да, жоқ деп айтуға да бол­май­ды. Екеуінің арасындағы өлара жағ­дайда келе жатқандаймыз. Мы­салы, әр елдің мента­литеті әр басқа. Мысалы: Фран­цияда бола­тын нәрсе болады, ал Анг­лияда болмайтын нәр­сені болдырады, Германияда болмай­тын нәрсе болмай­ды. Ал біздің елде ше? Болайын деп тұрған нәрсені болдырмауға тыры­самыз. Осындай бір жағдайда өмір сүріп жатқанымызда «Камеди клаб» сынды театрлар біздің жастарымыздың миын улап, түзу жолдан тайдыру үшін өзгеден келген көшірмелер ғана деп есептеймін. Олар біздің менталите­тіміз­ді өсірмей­ді, өшіреді.
– Әңгімеңізге көп рақмет.

Алашқа айтар датым...
– Мен Алашқа осыдан үш ғасыр бұрын ата-бабам айтқан датты айтқым келеді. Қызық көп жер мен көктің арасында, біреу бай, біреу жарлы дүниясында, Құдайым сауысқанға бақыт берсе, самұрық қызмет етер саясында. Самұрықтарды сауысқанның саясында жүргізбейтін заман болсын!