Өзін-өзі сынауға жеткен халық – болашағы бар халық

Алтай ТАЙЖАНОВ, ҚР Әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі, философия ғылымының докторы, профессор:

– Алтай Тайжанұлы, газетімізге бер­ген бір сұхбатыңызда «біз ке­мел­ден­ген ұлт ретінде өз кемшілігімізге өзіміз күле білетін халық емеспіз» деп едіңіз. Өз мінімізді айта алмауымызға не себеп? Бұл олқылықтан қашан арыла алар екенбіз?
– Дәстүрлі қазақ мәдениетінде күлкі мен күлу мәдениетіне үлкен мән берілген. «Үл­кенге – құрмет, кішіге – ізет» қағидасы бойынша жастардан үлкендер алдында сыпайы, әдепті күлкі мен қалжыңнан ас­пауы, кекесінге жол бермеуі талап етілсе, үл­кендер де көп алдында одағай-оғаш күл­­кі көрсетпеген. Әйтсе де кейде қатты, кей­де жұмсақ әзіл-қалжыңмен көңіл кө­те­руді дұрыс қабылдап, халық ара­сын­дағы өнерпаз-әзілкештер мен күл­дір­гіш­тер­ді әр­дайым жоғары бағалап, кө­тер­мелеп отыр­ған. Қоғамдағы жайсыз жайттар мен соған жол берушілер күлкіге айнал­ды­ры­лып, сынға ілінген. Сіздің сұрағыңызға ке­лер болсақ, жетілген ұлт өз кемшілігін өзі кө­ре білуі керек. Бұл жағынан алғанда, өз мі­німізді байқап, өз кемшілігімізді ашық мо­йындау, сахнаны, теледидарды, мер­зімді баспасөздерді пайдалана отырып, со­ны әжуа ету жағы, басқаларын айтпа­ған­да, ір­гелес көршіміз – орыстардан әл­де­қайда тө­мен. Естіген құлақта жазық жоқ. Ел ара­сында қайта жаңғырған соңғы ай­тыс­тың әділ­қазыларын басқарған ағамыз «ақын­дарға билікті мақтаңдар деп тап­сырыс бер­ген, аз мақтағандарына реніш біл­­дірген» деген де әңгіме бар. Сонда ол кісі Абайды оқымаған ба?!. Өзіне-өзі күле білмеген, мақтан қуып жүрген адам (ұлт) өзгенің де кемшілігін көре алмайды. Күле білу – кем-кетігіңді көре білу, әртүрлі әлеу­мет­тік, саяси-экономикалық, рухани жағ­дай­лардағы келеңсіздіктерге іштей күйіне оты­рып, соны сыртқа күлкі (эмоция) тү­рін­де шығару. Жасыратыны жоқ, бұрын­ғы қо­ғамда да, қазіргі біздің қоғамда да, көп жағ­дайларда біз билік басындағыларды бір­ыңғай жарыса мақтаумен келеміз. Бұл мә­селеде алғы, аға ұрпақ алдына жан сал­мауда. Іштерінде әбден маманданып, ма­шық­танып алғандары да бар. Олардың мақ­тау сөзін тыңдасаң, оқысаң, солар үшін өзің ұяласың. Ал көрші Ресей елінде ондай жоқ. Оның есесіне, телевизиясынан әлеу­меттік өмірдің сан-саласын, бұрынғы және қа­зіргі іс басындағы тұлғаларды әдемі әж­уа етіп концерттер, елінің саяси-әлеуметтік, ру­хани мәселелерін талдап, оған билікке қар­сы оппозициялық партиялар өкілдерін де қатыстырып, ел ішінде пікір алуандығын ту­ғызып, бұқараға ой салып, саналарына сіл­кініс жасатады. Өзімізге күле білмей, бірыңғай мақтай беруден арылудың жолы – ашықтық пен шынайылық. Қоғамда бірыңғай идеология қалыптаспауы керек. Бірақ біз әлі содан арыла алмай жүргеніміз – шындық. Күле білудің тағы бір жолы – адам­ның өзіне-өзі сенімді болуы. Ке­мел­денген, белгілі деңгейде жетілген адамдар жал­тақ, қорқақ, екіжүзді болмай, өтірік айт­пай, қоғамды басқарумен де, тәр­бие­леу­мен де айналысуы қажет. Осындай адам­дар өз айналаларына ин­теллектуал­дар­ды жинайды, қоғамды алға сүйрейді. Ал әлеуметтік әлеуеті төмен, интеллекттен жұр­дай адам шамшыл келеді. Ондай адам­дар біреу әзіл-қалжың айтса, оған өк­пелеп, ренжіп, сонымен текетіреске тү­седі. Бұл мүлдем дұрыс емес. Өткен жылы «Ана тілі» газетінде белгілі ақын Есенбай Дүй­сенбайұлының «Ғұлама» деген сықақ өле­ңі жарық көрді. Тамаша жазылған. Шын­дықтың бітеу жарасының аузын ашты, көп­шіліктің ойын дөп басты. Мұндай сықақ жа­зу – өте дұрыс және оны жеке адам да, қоғам да дұрыс қабылдауы керек. Кеңес өкі­меті кезінде «дружеский шарж» деген болды ғой, сол сияқты. Сонымен бірге әзіл-оспақ өлеңдердің де адамның арына, жеті атасына тимейтін, мәдениетті түрде болғаны дұрыс. Өз мінімізді айта алу, «мақтан қумай, абыройды ойлау» демо­кра­тиялық азаматтық мемлекетке тән. Соған жетелік.
– Біз ұлт ретінде қандаймыз өзі? Өзі­мізге өзіміз баға беру үшін өзге­лер­мен салыстыруымыз керек пе, әлде... Жал­пы, қалай болып көрініп жүрміз?
– Хакім Абай өзінің терең таным-тағы­лым­дық мәндегі «Қара сөздерінің» бірінде қа­зақты көрші жатқан елдермен салыстыра сөз қозғайды, өз бауырларының кем­ші­лік­теріне күйіне отырып, терең-терең ойлар ай­тады. Өзіңді өзің тануың үшін өзгені тану, яғ­ни өзіңді өзгенің көзімен көруің керек. Өз­дерін өзгенің көзімен көргенде ғана ха­лық өзін таниды. Абай осы мәселені тал­дай келе, «қазақ халқының өзі туралы тү­сі­ні­гі шамалы» деген қорытындыға келеді. Се­­бебі сол тұстағы қазақтардың аралас, ір­­гелес жатқан басқа халықтарға деген көз­­қарасы, салыстырмалы түсініктері үс­тірт­­теу болатын. Өзін-өзі таныған ұлт басқа ха­лық­тарды да тануға, олардың жақ­сы­лық­тарын алуға талпынады. Басқа ха­лық­тар­ды танымасақ, біз өзімізді кіммен са­лыс­тырамыз, кімге жақын, кімнен алыс жү­руді қайдан білеміз?! Абай осы мә­се­ле­лер­ге гуманистік тұрғыдан келген. Сон­дық­тан ол: «Сен басқа халықты нашар деп айтар болсаң, ол – өзіңнің нашарлығың», – деген түйін жасаған. «Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе, кү­луші еді: «енеңді ұрайын, кең қолтық, шүлдірлеген тәжік, арқадан үй төбесіне са­ла­мын деп, қамыс артқан, бұтадан қо­рық­қан, көз көргенде «әке-үке» десіп, шығып кет­се, қызын боқтасқан, «сарт-сұрт» деген осы деп». Абайдың бұл айтып отырғаны – тә­жікті мазақ етем деп, қазақтың өзін-өзі ма­з­ақ ететіні. «Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жок, шығармаған жемісі жоқ, саудагерінің жүрмеген жері жоқ, қылмаған шеберлігі жоқ. Өзіменен-өзі әуре болып, бірімен-бірі ешбір шаһары жауласпайды. Орысқа қарамай тұрғанда қазақтың өлі­сі­нің ахиреттігін, тірісінің киімін сол жеткізіп тұр­ды. Әке балаға қимайтұғын малыңды кі­релеп, сол айдап кетіп тұрды ғой. Орысқа қа­раған соң да, орыстың өнерлерін бізден олар көп үйреніп кетті. Үлкен байлар да, үл­кен молдалар да, ептілік, қырмызылық, сыпайылық – бәрі соларда...» Абай өзінің қазағына «Заманының ыңғайына қарай еңбектеніп жатқан халықтарды сенің де тануың керек және одан үйренуің, солар жасаған кәсіпті игеруің керек. Сөйтіп, ба­рып өзіңді өзің танисың» дейді. Абай осы «Қара сө­зінде» «түйеден қорыққан ноғай атқа мін­се – шаршап, жаяу жүрсе, – демін ала­ды, ноғай дегенше, ноқай десеңші» – деп та­тарларды, «ауылды көрсе, шапқан, жаман сасыр бас» – деп орыстарды шенеп, мәз болатын қазақтарға да күйінеді. Мұндағы Абайдың сынға алып отырғаны – өз болмысымен өзгелерді өлшеу және өзіндей еместерді түсінбеу һәм түсінгісі кел­­меу. Осыдан келіп ғылымда европо­цен­тризм, ал жеке ұлттарда дүниенің бар­лығын өз көзқарасы тұрғысынан көру, менікі, яғни біздікі ғана дұрыс, басқалардікі бұрыс дейтіндей этноцентризм пайда бол­ды. Мұның екеуі де – адамзатты да, аза­матты да көп ілгерілетпейтін іс. Ұлттық са­наның қоғамдық деңгейге көтерілмеген кезінде болатын нәрсе. Ал санасы шектеулі адамдар өз білместігінен, ойсыздығынан туған түсінігін де аксиома етіп алуы мүмкін. Алайда Абай ұлтымызға тән жақсы­лық­тар­ды да білмей, көрмей отырған жоқ. Ол өзі­нің даналығының арқасында «жақ­сы­мыз­ды кім тартып алар дейсің, ұлтымыздың са­насын ой салар, ойланар жаққа бұ­ра­йын» дейді. Ендеше, өзін-өзі сынауға жет­кен халық – болашағы бар халық. Өз кем­шілігін көре білген халық – өскен, есей­ген халық. Абайдың бұл жердегі даналығы – өз қазағын аяусыз сынай білуі. Абай – ре­нессанстық тұлға, ондай тұлғалар қа­рама-қайшылықты болады. Оларды бір­ден түсіну де қиын. Сондықтан біреулер ке­зінде Абайды «Осы қазақтың досы ма, жа­уы ма?! Досы болса неге соншама сы­нап, мінейді? Өзгеден, әсіресе орыстан үлгі ал дейді», – дейді. «Сонда біздің ұлттың ұр­пағына үлгілер тұсы жоқ болғаны ма де­се, екіншілері Абайды өз пайдасына ұтым­ды пайдаланып, «білім де, өнер де, ғылым да басқада» дегені үшін мақтағылары да, жақ­тағылары да келді. Солай етті де... Ал ту­расына келсек, бұл – Абайдың ке­мең­герлігі. Өзге біреу кемшілігімізді көзге шұ­қы­­са, ол – бізді кемсіту, өзімізден осыны ай­­тар біреудің болуы – жанашырлық. Он­дай адам – Абай, ол қазақ болғандықтан да өзінің халқына берген сыны басқалардан гө­рі әділ. Ендеше, қазақ өзінің кім екенін өз­гелерді бағалай білгенде ғана түсінбек. Осы бағалау барысында ұлт өз танымына таным қосу арқылы түсінігін кеңейтеді, бас­­қа халықтардың білімін, өнерін, кәсібін қажетіне қарай үйренеді және игереді. Рудың шеңберінен, ауылдың көлемінен шы­ғып, ауқымды ойлауға, жаһандық мә­се­лелерге ұмтылыстар жасайды. Бұ­рын­да­ры қазақтың көбісі елден көп ұзап шық­па­ған. Көбінің әлем туралы түсінігі өзінің ауыл-аймағымен, әрі барса өзі қо­ныс­тан­ған, көршісі мекен еткен өлкемен ше­к­те­летін. Абай ұлтына «сенен басқа да ха­лық­тар бар, оны да біл, солармен өзіңді са­лыс­тыр, солардан үйрен, елдің соңы бол­ма» дейді. Оның айтпағы – әңгіме санда емес, сапада, себебі «ақымақ көп, ақылды аз». Ал әлемдік тұрғыдан алғанда, бәсекеге қабілетті ұлт болу да – оңай емес. Өйткені әр халықтың өз мәселесі ғана емес, өзіндік ерекшеліктері де бар. Ғылыми әдебиеттер мен хрестоматиялық түсініктерде ол әр ха­лық­тың тілінде, дінінде, тұрмыс-тір­ші­лі­гінде, салт-дәстүрлерінде делінеді. Солай бо­ла тұра, олардың санасында жалпы адам­затқа ортақ ұғым, түсінік және де ор­тақ қадір-қасиеттер де бар. Осы ортақ дүниелер жеке халықтар тұрмысында әрқалай көрінеді. Алайда ол көріністердің бәрі жағымды бола бермейді. Ендеше, солардың пайдалысына жақын, пай­да­сы­зы­нан қашық жүру арқылы ұлт өзінің қа­дір­лі қасиеттерін молықтыруы керек. Абай «біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа ұқса­май­ды» дегенде, осыны айтып отыр. «Мың өліп, мың тірілген» ұлтымыздың, тәуелсіз елі­міздің ХХІ ғасырда болашағы болады, әлем­дік әлеуметтік кеңестіктен ұлтымыз өзі­нің этномәдени болмысын сақтай оты­рып, әлем халықтары арасынан лайықты орнын алады деген зор үміт бар. Қиындығы да, қайшылықтары да, толымды істері мен айта жүрер тұстары да болған тәуелсіз дамуымыздың 20 жылдығы – осыған куә. Енді осы бастаманы алға апарар, ұлтының уызына жарыған, этномәдени аяда өскен білімді де білікті ұрпақ тәрбиелеу – басты парызымыз.
– Десек те, заманмен, ғаламның ық­палымен айтарлықтай жетіле түс­кен біздің қоғамда кезінде Абай сынап кеткен кемшіліктердің әлі сол күйі қалуына не себеп? Не өзгеріп, нені өзгерте алмай келеміз?
– Абайдың толық шығармалар жинағы кезінде бір-ақ том болып шықты. Ал біз сол бір кітап туралы сансыз диссертация, көптеген кітап жаздық. Сонда да жетістіре алмай жатырмыз. Сөйтсек, біздің түсінбей жүргеніміз – таным мен тану то­лас­сыз үдеріс екен. Абай бірінші қара­сө­зін­де өз қоға­мының өзегін анықтайтын бес негізгі мәселеге тоқталады. Бұлар – ұл­ты­ның ұғымын, сол арқылы тілі мен ой өр­негін толық игерген тұлға қолданар сөздер. «БАҒУ» деп отырғаны – басқару, билеу, иге­ру, ұғу. Абай заманында түрлі про­тек­то­рат­тық жымысқы саясатпен ел іші бүліне бас­таған кез еді. Талас-тартыс, рулық жік, бір ата балаларының арасында алауыздық т.б. Абайдың «бас басыңа би болған өңшең қиқым», елдің сиқын бұздыңдар немесе «біріңді қазақ бірің дос, көрмесең істің бәрі бос» дейтін кезі де осы тұс. Халқ­ы­мыз­дың басында түрлі нәубеттер болды. Со­ған қарамастан, ұлтымыздың бағына еге­мендікке қол жеткіздік, тәуелсіз ел бол­дық. Бірақ толық тәуелсіздікке жету үшін әлі де дамуымыз, өзгеруіміз, жетілуіміз қа­жет. Ендеше, үлкенді-кішілі бас­шылары­мыз­дың ел бағу мәселесін зерделеуі – бү­гін­нің қажеттілігі. Мал бағу – шаруашы­лық­ты игеру, қыр-сырын меңгеру. Абай «ең­бек ет, «мал» тап» дейді. Бұл жерде әң­гіме байлық, дәулет турасында. Оны таб­у­дың басты жолы – керекті іс, игілікті іс, кә­делі іс. Бұл бір адамға емес, көпшілікке ай­тылған. Өзің харекетшіл болсаң, өзіңе жағ­дай жасасаң, өзгелер де солай етсе, бү­кіл ел, халық біреуден бірдеңе күтіп отыр­майды. Еңбекшіл адамды ел сый­лай­ды, ондай елдің адамдарын өзгелер де сый­лайды. Абайдың қырсыздарға қа­ратып: «Ең болмаса кеттің ғой мал баға ал­май», – деуі де содан. Ғылым бағу – таны­мың­ды кеңейту, тереңдету, білмегеніңді бі­луге ұмтылу, ізденістер жасау, Абай өз қоғамына қойған талаптардың бірі. Онсыз қа­зіргі уақытта да аса мәнді ілгерілеу бол­мақ емес. Соны терең түсінген Абай «ғы­лым – Алланың бір сипаты» дейді. Ендеше, ғы­лым бағу қажет. Алайда ол ғылым сөзін тыңдайтын адам таппай қиналады, «біл­ге­ніңді кімге үйретерсің, білмегеніңді кімнен сұ­рарсың» деп күйінеді. Әрине, мен «қа­зақ­та ештеңе болған жоқ, қараңғы болды» деген түсініктен аулақпын және онымен келіспеймін де. Алайда әлемдік тұрғыда ай­та қаларлықтай жетістігіміз болмаған соң, оған ойшылдың көңілі толмайды да. Абай дін бағуға да қоғам қойған талапқа сай, сыншылдық тұрғыдан келген. Біздің дін – ислам діні. Абай заманында қазақ арасында Аллаға зейін беріп, иман жолына түсу жағы да кемшін жатты. Ол сырттан кірген жат қылықтар, елбұзар істер, бо­дан­дық бұғаудың әсері еді. Абайдың «дін ба­ға алмадық» деп, әсіредіншілдерді: «На­мазды молда теріс оқыр, Дағарадай болып сәлдесі», – деп сынайтыны да – осы кез. Ал шындығына келгенде, дәстүрлі қо­ғамда дін, сенім, олардан туындайтын әдет-ғұрып, салт, адамгершілік нормалар адами ұстанымның негізі болатын. Абай осы­ны терең түсінді. Біздің қоғам ру­ха­ния­ты­мыздың бұл тұсын тәлім-тәрбиелік мә­се­леде әлі де болса дұрыс пайдалана ал­май келеді. Осыдан келіп әсіредіншілдер мен дүмшелер елді адастыруда. Қоғамның болашағы – жас ұрпақтар. Абай оны ба­ла­ларды бағу дейді. Ойшылдың бұл жерде ай­тып отырғаны – ұрпақ тәрбиесі, оны же­тілдіру, басқа ұлттар мен ұлыстардың жас­та­рындай олардың қоғамдық орнын бел­гілеу. Бодандықтың зардабынан, ел ба­ғу­дың осалдығынан кетеуі кеткен заманда ба­лаларды әлеуметтік оңды істерге ара­лас­тыра ала ма, әлде өзара жік болып, те­кетіреске түсе ме?! Абай «бұл тығырықтан шығудың тура жолын білмеймін, сон­дық­тан «қалайша бағудың мәнісін де біл­мей­мін» дейді. Алайда ұрпақ бағылмай, тәр­бие­ленбей қалмайды. Абай ұлтына, тұс­тас­тарына, ақылды, зерек, көкірегі сәулелі адам­дардың әлеуметтік қоғамдық сана­сына сілкініс жасап, ой салып отыр. Санада сілкініс жасау, тәлім-тәрбиенің этномәдени аспектілеріне көңіл бөлу – біздің әлі жасай алмай, қол жеткізе алмай, тіпті әлі мән-мазмұнына жете түсіне де, түсіндіре де алмай келе жатқан бағыттарымыздың бірі. Ендеше, сапалы білім тек шетелде деуді де ойланып айтқанымыз жөн. Әрине, озық технологияларды пайдалануымыз орын­ды. Бірақ білім мен тәрбие біздің унитарлы мем­лекетіміздің іргетасын бекітуге, Тә­уелсіздігімізді нығайтуға қызмет етуі керек. Олай болса, оның мазмұны этномәдени бо­луы қажет. Осындай мазмұндағы білім мен тәрбие алған ұрпақ қана дана Абайдың сы­нына құлақ асып, асқақ армандарын жа­қындатады.
– Қазіргі қоғамнан ұлтжанды аза­мат­тармен қатар, әсіреұлтшыл, тіпті жалған ұлтшыл, күйреуік, күйгелек адам­дарды да көптеп кездестіреміз. Кей­біреулер тілдің жайын, ұлттық мүд­де мен тәрбиенің жайын даңқ үшін ай­татын болды. Жасыратыны жоқ, ұран­дап жүргенін өзінің жеке өмірінде ке­рісінше істейтіндер де бар. Мұны қо­ғамдық кесел деп есептеуге бола ма?
– Қазақта өзінің болмысына сәйкес кел­ген адамды «жақсы адам» дейді. Бұл жер­де өзінің болмысына сәйкес деп отыр­ғаным: өзінің этникалық ерекшелігіне, қо­ғам­дағы орнына, алған білімі мен ма­ман­дығына, жасына қарай әрекет ету, соның арқасында әлеумет ортасында сыйлы болу. Осындай адамдардың бойында адам­гершілік, намыстылық, қанағат­шыл­дық, талаптылық, еңбекқорлық т.б. сияқты жа­ғымды сапалар болады. Олардың рухы биік, өлшемдері де өзге, олар шын мәнін­дегі ұлтжандылар, тіпті ұлтшылдар. Өйткені олар елін сүйеді, жерін, Отанын қадірлейді. Бірақ адамның әлеуметтенуіне жағдай жа­салуы керек. Қоғам, оның басындағы билік жақсының жақсылығын көрмесе, іс­теген дұрыс харекетін үнемі бұрысқа шы­ға­рып отырса, «жақсы адам» мәнсіз, ма­ғы­насыз күресе бермей оқшауланып, өз кәс­ібімен өзі болуы мүмкін. Ал «жалған жақ­сылар», «әсіреұлтшылдар» бұрынғы ұс­танған бағыттарынан ұпай алмасын, пайда таппасын білгесін енді сол игілікті істердің бірде алдында, бірде тасасында жүріп, арам пиғылды харекеттерін жасап, айлаларын асырады, тіпті өзара жарысқа түсері де анық. Абай ондайлар туралы: «Арсыз болмай атақ жоқ, алдамшы болмай бақ қайда?» – дейді. Қоғамда құрметсіз бола жүріп «Құрмет» орденін, пара­сат­сыз­дығын күн сайын көрсетіп жүріп «Парасат» ор­денін алып жүргендер де – солар. Екінші бір ескерер жайт, сондайлар ұрандатып жү­ріп, болмаса «Асекеңнің», «Бәкеңнің», «Елекеңнің», «Сәкеңнің» және ақшаның арқасында билікке қол жеткізеді. Ондай адамдар халықты да, жоғарыда айтылған «жақсы адамдарды» да қадірлемейді. Бұл күнде олар жоғарыдағы тамыр-таныстық­пен, қолдаумен үлкенді-кішілі билік басы­на келді немесе жоғары оқу орындарында бас­шы, құрығанда профессор – оқытушы­лар­ға берілетін лауазымдарда жүріп жа­тыр. «Үмітсіз – шайтан» деген, халықтың, ұлт­­тың қамы үшін емес, өзі үшін әлі де құр­метті орыннан да, құрметтен де дәмелі. Мұн­дай іс-әрекетті қоғамдық, ұлттық са­на­мыздың жетілуі дегеннен гөрі кетілуі деп ба­ғалап, қоғамдық кесел деуге әбден болады.
– Ұлт мәселесі деген кезде тағы не нәр­сеге көңіл бөлгеніміз дұрыс?
– Қоғамда ұлт болғасын, ұлт мәселесі де, ұлтшылдықтың көріністері де бола бер­мек, бірақ оның өркениеттік деңгейде кө­рінгені жөн. Мәселен, мемлекетшілдікті алса, ол да ұлтшылдықтың формасы ретін­де көрінуі мүмкін, бірақ бұл жерде ұлт­шылдықтың мазмұны өркениеттік ізденіс­тер арқылы анықталмақ. Ұлтшылдықтың өркениеттік деңгейі адамзаттық өлшем­дермен анықталады. Абайдың «Адамзат­тың бәрін сүй бауырым деп», дегені – осы деңгей. Еліміздегі ұлтшылдық мәдени-әлеуметтік құбылыс ретінде бой көрсететін болса, оның ешқандай айыбы жоқ. Керісінше, ондай әлеуметтік құбылыс ұлт­ты жігерлендіреді, алға ұмтылдырады, мұратына жеткізеді. Мемлекет тарапынан қолдау болмай, ешуақытта ұлттық рух қалыптаспайды. Мысалы, бір азамат үлкен лауазымды билік басында отыр ма, ол ұлтқа деген сүйіспеншілігін танытып, ана тіліне деген биік махаббатын көрсетіп, өзінің саласында халқымның көзін ашсам деп ұмтылуы керек, талаптануы керек, ұлттық рух сол кезде ғана пайда болады. Ал бүгін біз көріп отырмыз, Қазақстанда үлкен билік басында отырғандардың, де­пу­таттардың көбі – қазақтар. Олардың кейбіреулерінің өздері жақсы, жайлы кабинеттерге кірген, бірақ ұлттық рухтарын есік алдында қалдырып кеткен. Сондықтан ол жерлерге өзекті әлеуметтік мәселелерді шеше алатын, ұлттық рухты еліне тарата білетіндей адамдарды, ұлттық рухы бар, қаны бар, намысы бар адамдарды апару керек. Осындай адамдардың әрқайсысы өз деңгейінде іс жүргізіп, бұқараның қо­ғамдық-тарихи, мәдени-рухани санасын қа­лыптастырады. Әйтпесе жекелеген ин­тел­лектуалдардың анда-санда сөйлеген сө­зі мен жазған мақалаларынан ұлттық рух қалыптаспайды, намыс тіктелмейді. Бі­рақ тамшы тама беретін болса, тасты да теседі.
– Бізде «ақ қарға» («белая ворона») атанудан қорқатын қасиет басым. Ой-көзқарасымыздың жалпы жұрттан, жоғары жақтан бөлектеу болғанынан қысылып, көп не айтып жатса соның жетегінде жүргенді қалаймыз кейде. Ойымызды еркін білдіре алмауымыз ұлттық кемшілік пе?
– Біз биыл Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығын атап өтеміз. Азаттықты түйсіну­дің өзі – ұлы сезім. Саясаткерлерімізді де, азат ойлы азаматтарымызды да «жас мем­лекетіміздің іргесін шайқалтып алмайық» деп, көп ретте артық қадам жасаудан ұстап тұратын – осы сезім. Халқымыздың осы азат дамуында мемлекет пен билік басында отырғандардан басқа, қаржылық-экон­о­ми­­калық топтардың, әсіресе шын мәніндегі зиялы қауымның өзіндік зор рөлі бар. ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы кеңестік ре­прес­сиялардың әсерінен бе, біздің зиялы немесе оқыған-тоқығаны бар деп жүрген қауымымызда конформизм басым. Сіз айтып отырған жалтақтық – осының кө­рінісі. Халықтың, ұлттың дамуына зиялы қа­уым өзінің үлесін қосу үшін қоғам олардың рухани ізденістерінің тоқтамауына мүдделі болуы керек. Өйткені рухани-ғы­лыми ізденіс, ұлттық сана бір орында тұ­рып қалмайды. Ендеше, қоғамда интел­лектуал адамдардың басын қосу, пікірін білу – Тәуелсіз ел қажеттіліктерінің бірі. Біз көп жағдайларда «ақсақалдар» деп айт­қа­ныңды жанын салып орындап беретін, өлтірсең де оң-солға бұрылмайтын, бүгінгі күн батып, ертең де күн шығады ғой, ұлт пен ел бар ғой, солардан ұят болар деп ой­ламайтын шалдарды алға салып, өзімізді ас­пандата мақтатып аламыз. Олардан кей­де орта жастағылар да, кейбір мансапқұмар жас­тар да қалыспайды. Ал мұндайды ақ­парат құралдары арқылы айтсаң, олар ер-тұрмандарын бауырына алып тулайды, «сотқа берем» деп дөңайбат шегеді. Сонда біздің пікіріміз тек бірыңғай мақтау мен мадақтан тұруы керек пе?! Жалаң сана, жалаң парасат идея туғыза алмайды, ол әрі кеткенде қара басыңа ғана қорған болып, «ты начальник – я дурак, я на­чаль­ник – ты дурактың» кебін кигізеді әлі. Міне, «көп қарғаның ішінен ақ ­қар­ға­лардың» шығу төркінін де осыдан іздеу ке­рек. Ұлттық мазмұндағы рухани құн­ды­лықты өсірмеу Кеңес дәуірінен басталды. Айта­лық, ол кезде «зиялы қауым» делініп тек интернационализм мен Кеңестік мүддені ойлайтын идеяларды қолдағандар айтыл­ды. Шын мәнінде ұлт қамын ойлайтын азаматтар қудаланды. Сол үрдіс енді «біз­дің адам, қарсы жақ» болып әлі де сақ­талып келеді. Екінші бір мәселе – өз ұлтыңа деген құрметтің көрсеткіші ұлттық сана-сезімнің қалыптасу деңгейіне бай­ла­нысты. Қазақ этносының өкілі болуды құ­дай маң­да­йыңа жазғаннан кейін оны ма­мандық ауыстырғандай ауыстыру мүм­кін емес. Өйт­кені ауыстырмақ болып, басқа ұлт­тың мә­дениетін қаншама бойыңа сі­ңір­дім де­ге­н­іңмен, бәрібір сен сол ұлтқа – кір­месің, төл­тумасы бола алмайсың. Қа­был­да­май­ды, реті келген тұста өгейлігіңді есіңе са­лады да тұрады. Қазақтың «орыстың жа­маны қазақ бола алмайды, қазақтың жа­ма­ны орыс бола алмайды» деуі осыдан бол­са керек. Бұл жерде «жаманы» деген сөз ұлттық болмысын айқындай алмаған­дар­ға қаратып айтылған. Мұндай жағ­дай­ды бастан кешірген жан кейін рухани дағ­да­р­ысқа ұшырап, өмірінің соңы бақыт­сыздыққа айналуы мүмкін. Төл халқының мә­дениетінен бейхабар өскендіктен, олар күнделікті тұрмыста өзінің этникалық орта­сы­на бөгделігін сезініп, қолайсыз жағдайға ұшы­райды да, бірте-бірте араласып-құ­ра­ласып тұруына қолайлы өзге ортаға қарай бе­йімделіп, соның мәдениетін меңгеріп, со­лардай болуға ұмтылады. Бөгде мә­де­ниет­ті қорғаныс құралы етіп, өз халқының мә­дениетіне қарсы қояды. Өз халқының жақ­сы салтын да, дәстүрін де, құнды­лық­тарын да түсінбейтін мұндайлар маңында жүр­ген өз ұлтының әлдебір өкілінің жа­ғымсыз тірлігін көрсе, соны бүкіл халыққа те­ліп, соны бүкіл халыққа тән құбылыс етіп көрсетуге дайын тұрады. Өзін бір ұлттың емес, бүкіл адамзаттың ортақ перзенті етіп көрсетуге ұмтылады. Бірақ өмір шындығы алдымен ұлттың ұлы болып танылып, содан кейін адамзаттың ұлы болуға ұмты­лу­ының – даналық, ал ұлт ұлы бола ал­май жүріп, адамзаттың ұлы боламын деуі шалалық екенін әр жағдайда дәлелдеп келеді. Бұл топ та кейде, сіз айтқандай, «ақ қарға» болғылары келеді.
– Сұхбатқа уақыт бөлгеніңізге рақ­мет.

Датым бар...
Санада сілкініс жасау, тәлім-тәрбиенің этномәдени аспектілеріне көңіл бөлу – біздің әлі жасай алмай, қол жеткізе алмай, тіпті әлі мән-мазмұнына жете түсіне де, түсіндіре де алмай келе жатқан бағыттарымыздың бірі. Ендеше, сапалы білім тек шетелде деуді де ойланып айтқанымыз жөн. Әрине, озық технологияларды пайдалануымыз орынды. Бірақ білім мен тәрбие біздің унитарлы мемлекетіміздің іргетасын бекітуге, Тәуелсіздігімізді нығайтуға қызмет етуі керек. Олай болса, оның мазмұны этномәдени болуы қажет.