Мемлекеттің қаржысына коммерциялық кино түсіретіндерді елді тонаушылар деп түсінемін

Ардақ ӘМІРҚҰЛОВ, кинорежиссер:

– Атыс-шабысқа толы экшн-фильм­дер­ден, америкалықтардың әлемді құтқа­руы жайлы жартылай фантастика­лық фильмдерінен, сондай-ақ жарнамадан түспейтін актерлер мен режиссерлерден де мезі болғанда, халық керісінше, көзге көп көрін­бей кеткен, бірақ қабілет-қарымы биік тұлғаларын іздейді екен. Сіз – «Отырардың күйреуі», «Абай», «Қош бол, Гүлсары» секілді кесек туындылар түсіру арқылы қазақ киносына көп үлес қосқанмен, көрі­не беруді ар санайтын тұлғасыз. «Қош бол, Гүлсарыдан» кейін көз жазып қалған Сіз қайда жүрсіз? Көрінбеуіңіздің астарында не жатыр? Біз секілді кинодан Сіз де жалықтыңыз ба, әлде бұл дауыл алдындағы тыныштық па?
– Шынымды айтайын, дәл қазір өзім­мен-өзім оқшау жатқандықтан, қазақ киносы басынан қандай жағдайларды өт­керіп жатқанынан онша хабарым жоқ. Бі­рақ бұл тыныш жатқан адамды ақпараттың өзі тауып алатын заман ғой, сондықтан, білуімше, бұрын не болса, қазақ киносында әлі де сондай жағдайлар болып жатқанға ұқсайды. Жылт еткен бір ұшқын болды бір кездері. Біз оқуды бітірген тұс тұп-тура қай­та құру саясаты, содан кейін КСРО-ның құ­лауына тап келді. Сондықтан ба, бізге еш­кім бақылау жасаған жоқ. Біз де сол себепті бар ынтамызбен, құлшыныспен түсірдік. Дегенмен «Отырардың күйреуі» шыққанда, оны көрсетпей тастауға талпыныс жасалды. Себебі ол кезде әлі КПСС-тің Орталық ко­ми­теті күшінде болатын. «Ойбай, Отырар тақырыбы қозғалды» деп «Правда», яғни биліктің қолшоқпар басылымы шулатты. Әйтсе де, бағымызға орай, ол билік көп ұза­май төңкеріске ұшырады. Қазір ол за­ман кеткен, бірақ әлі де «болады, болмай­ды» деген жазылмаған заңдар бар. Бір адам­дар отырады да сценарийді бір шо­лып, «мынаны түсіреміз, мынаны мүлдем» деп бір-ақ айта салады. Олардың өз қағи­далары бар, дауласып ешқашан жеңе ал­май­сың, себебі олардыкі – заң. Өздеріне тіп­ті жанрлар түзіп алған, айталық, ком­мер­циялық кино, коммерциялық емес ки­но, халық киносы дегендей... Бұл не, шы­ным­ды айтсам, ұқпадым. Қазір Сламбек Тәуекел деген досым бір фильмге кірісті, кәрістердің осында депортациялануы жай­лы болса керек, мен, мәселен, халықтық ки­но деп соны атар едім. Бірақ, меніңше, киноны бұлай үш-төрт түрге емес, сапалы және сапасыз деп екіге ғана бөлу керек сияқты. Бір түсінбейтінім, бізде мемлекеттің қаржысына коммерциялық кино түсіреді. Бұл не сонда? Меніңше, бұл – басынғандық, басқаша оның түсіндірмесі болуы мүмкін емес. Мемлекеттің киноға бөлген қаржы­сымен кез келген бизнесті бастап кетуге болады әрі қайтарымын талап етпейді. Сондықтан мен бұл әрекетті тонау деп түсі­немін.
Бізде болмашыға тыйым салады. Мыса­лы, француздар не орыстар, әйтеуір басқа­лар өздеріне өздері күле алады, сондай кинолар түсіре алады. Ал бізде оған рұқсат жоқ. Бізде тіпті адамдар арасындағы қа­рым-қатынастың өткір мәселелері жайлы түсіруге болмайды. Мысалы, кезінде мені «Абай» фильмінде «Тоғжанды жалаңаш көрсеттің» деп жауып тастады. Оның түсін­дірмесі ре­тін­де Абайдың Тоғжанға арнаған өз өлеңі оқылса да болмады. Менің түсір­генім Абайдың өлеңінің қасында түк те болмай қалады. Ол «Тар төсекте төсіңді, иіс­кер ме едім жалаңаш» дейді. Абай солай айтса да, бізге оны көрсетуге болмайды екен. Қыр­ғызстанның елшілігі шақырған соң апарып көрсетсем, бір әйел шықты да: «мы­нау не деген сұмдық, тыйым салып, көр­сетпей тастау керек!» – деп айғайға бас­ты.
–    Сонда да сіз қырғызға өкпелеген жоқсыз, қайта Шыңғыс Айтматовтай қырғыздың әлемге танылған жазушысының туын­ды­сы­на кино түсірдіңіз. «Қош бол, Гүлсары» сондай бір адам жанын тебірентерлік кино болды. Ащы да болса шындық, қырғыз ағайын­дарға Айтматов тек тірі кезінде  атақ алып беру үшін керек болған секілді, себебі көзі кетіп еді, не ол кісінің атындағы оқулар өтпейді, не шығарма жазылған жоқ, сондықтан сіздің киноңыз үшін айыр қалпақты ағайындар алғыс айтуға тиіс. Ондай алғысқа ие болдыңыз ба?
–  Айтса, айтып жатқан шығар, бірақ мен ол үшін жасағаным жоқ. Ал енді адамды көзі кеткен соң ұмыту деген пендеге тән әдет секілді. Сондай-ақ заманға байла­ныс­ты тұтыныс та өзгеріп тұрады. Айталық, сіз бен біздің буын үшін Айтматов сондай күшті сұранысқа ие болды. Қолдан-қолға тимей, жата-жастана оқыдық. Бәлкім, ол жазушының бір арнаға сыймай, кеңестік бұғауды бұзып-жара алғандығынан да шығар. Яғни ол өз дәуірінде аз ғана ұлттан шықса да, алып империяның машинасына қарсы үн қата алған тұлға болды. Ал қазір   баяғыдай емес, кез келген ақпаратқа, әде­биет­ке, фи­льм­ге кез келгеннің қолы жетеді. Сондай-ақ бүгінде батыс пен шығыстың мәдени құндылық­тарға деген көзқарасы теңесіп, бірдей бо­лып кеткен сияқты. Сол себепті Айтматов­тың оқырмандары аза­йып, «Гарри Поттер» секілді шығармаларды оқитын да оқыр­ман­дар  пайда болды.
– «Қош бол, Гүлсары» – ауызды­ғын үзгелі тұрған асау тұлпар тура­лы шығарма. Сіз содан көрер­мен­ге керемет картина түсіріп бер­діңіз. Жылқы жайлы түсіруіңізге түрткі болған өзіңіздің осы жылқы шаруашылығымен айналысуыңыз ба, әлде мәселе басқада ма? Сіз киноға өз тұлпарларыңызды түсірдіңіз бе?
– Негізі, мен ол киноны түсіру арқылы өз тұлпарларымды жарнамалауды көзде­генім жоқ. Фильмге де тұлпарларымды түсіргенім жоқ, тек басты рөлдегі «Гүлсары» ғана менікі. Онда да ол мен айналысатын тұқым емес. Менің тұлпарларым өте қым­бат, асыл тұқымды. Мен таза қанды ағыл­шын тұлпарларын өсіремін. Үстінің шыбы­нын қоритын арғымақтарды қалай «бірінші дубль, екінші дубль» деп әрі-бері қумақ­пын? Олар жарнамасыз-ақ Еуропа мен АҚШ-та бәйгеге қатысып жүр. Мен мұнда өткір бір ұлттық мәселені көтергім келді. Кезінде даланы кезген асау тағы, яғни жыл­қының арғы аталарын қолға үйреткен біз, яғни қазақтар едік. Біздің ата-бабалары­мыздан асқан ол салада мықты шебер болған жоқ. Қазақтың кез келген жырын, ертегісін, өлеңін, аңызын алсаңыз, тұлпар жайлы айтылмаған тұсы жоқ. Бірақ бүгінде біз атбегіліктен әлемнің ең соңында қалып қойдық. Ең өкініштісі, оған жаны ауырып, жылқыны қолға алып жатқан ешкім жоқ, ешкімде ондай құлшыныс байқалмайды. Тіпті, меніңше, Ауылшаруашылық министр­лігінде жылқы шаруашылығынан хабары бар адам жоқ секілді. Бұл жерде мен жыл­қы­ны етке айналдыруды айтып тұрғаным жоқ, оны кез келген қазақ біледі. Менің ай­тып тұрғаным – атты баптап, тұқымын асы­л­дандыру мәселесі. Бізде жастарды мұнай, қаржы, экономика, құқық салаларына мамандандырып жатыр, себебі оны қажет санайды, ал жылқы шаруашылығын қажет деп санамағандықтан, ол салада маман жайлы тіпті ойланып жатқан бірі жоқ. Мен өзім бала күнімнен жылқыға құмар болып өстім, сондықтан мүмкіндігім келген шақта адамға сондай бір рахат сезім сыйлайтын кәсіпті дамытуға өз үлесімді қосуды көз­дедім. Кино жайлы айтып, жылқыға кетіп қалды дер біреулер, бәлкім. Бірақ кино   тек құр жылтырақты түсіре бермей, бірауық елдің, ұлттың өткір мәселесін көр­сете білуі тиіс қой. Мәселен, медицина­мыз­­дың да осалдығы – ең бір өзекті мәселе. Осымен он бес жылдың жүзі боп қалды, дәрігерлер маған әлі дұрыс диагноз қоя алмай жүр. Мен секілділер елімізде мил­лион­дап табылатынына көзім анық жетеді. Яғни бізде қай салада болмасын, кәсіби мамандар жетіспейді.
– «Қош бол, Гүлсарыны» түсіруге қанша қаржы кетті, ол өз шығынын өтеді ме?
– Ақиқатын айтсам, ол киноның бюд­жеті 200 миллион теңгені құрады. Ал про­катының тағдырын мен білмеймін, бірақ еліміздің әр түкпірінде тұратын таныс, туыс, достарыммен ұшырассам да, барлығы көріпті. Елімізден тысқары жақта көрсетілді ме, ол жағына да қатты көңіл бөлгенім жоқ, әйтеуір оның Иранда өткен бір байқауда жүлдеге ие болғанын өзім интернеттен біл­дім.
– Американың қай фильмін алсақ та, жер жаһанды қатерден құтқарушы, тіпті төніп келе жатқан «ақырзаманның» өзіне тойтарыс беруші америкалықтар болып шыға­ды. Ал біз, керісінше, қазақты бейшара, кедей етіп көрсетуге құмармыз. Неге біз өзімізді-өзіміз артқа тартамыз, неге одан да рухымызды көтеретін кино түсірмеске?
– Мен АҚШ-та бірнеше мәрте болдым, сонда халқының рухына расында тәнті болдым. Әнұраны шырқалса, еңбек­теген сәбиінен еңкейген қартына дейін шын пейілдерімен, жан жүрегімен қосыла шырқайды. Мүмкін, ол ондағы ғасырлар бойғы идеологиясының жемісі шығар. Бізде ондай идеология жоқ қой. Ешкім сондықтан қаһарманды керек те етпейді. Сіз өзіңіз бір сәтке елестетіп көріңізші, бір қазақ бүкіл әлемді апаттан құтқарса. Комедия болмаса, ондай киноға ешкім де сенбейді, бірінші боп қазақтардың өзі сен­бейді. Ішін басып күлер, сіз оны айтасыз. Егер ержүрек қаһарман туралы айтсақ, ол америкалық Терминатор секілді героймен теңдесетін дәрежеде болуы шарт. Олай болмаса, сіз мені ешқандай да кинотеатрға сүйреп кіргізе алмайсыз. Бұл – шындық. Сондай-ақ ол фильмге, айталық, Брюс Уил­­лис емес, Ардақ Әмірқұлов түсті десе­ңіз, еш­кім де көрмейді оны, мен сізге оған ке­піл­дік бере аламын. Бұдан шығатын қоры­­тынды қандай? Демек, қазақ киносын жұрт көрсін десек, онда кейіпкерлерді Брюс Уиллистің не Брэд Питтің деңгейіне жеткізу керек!
– Бұрын көркем дүние түсіруші­лер Өнер академиясын, Мәскеудің атақты ВГИК-ін бітіруі керек деген қатаң бір талап болды. Ал қазір киноны кім көрінген түсіретін болып алған жоқ па, қалай ойлайсыз?
– Қашан да өзі солай болған. Өкінішке қарай, киноға келгенде бәрі білгіш. Сцена­рист жазады, актер ойнайды, оператор тү­сі­реді, бітті, түк қиындығы жоқ дейтін шы­ғар. Сондықтан соны ұйымдастыра алған адам режиссер болады да шыға келеді. Соған орай, қазір кино түсіретін техника да бар­шаға қолжетімді болып кетті. Әйтеуір бір кезде «Жаралы сезім» деген бір дүние шық­қанда, қоғамда шу шыққанын білемін. Киноға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын, бұрын аспаз болған шымкенттік біреу қара­пайым камераны алған да, кино түсіре салған. Қазір басылған сияқты ғой. Әлде көрерменнің де көзі үйреніп, еті өліп кетті ме?.. Сол себепті, меніңше, ендігіде киноны кім түсіретіні маңызды емес, қандай кино түсіреді, мәселе сонда!
– Ендеше, бізге дәл қазір қандай кино керек? 
– Қандай тақырыпты қозғаса да бәрібір, бастысы, қазақ киносына «ақыл» керек. Себе­бі біз тап бүгін америкалық фильммен, тіпті бергі жағындағы Ресей киносымен бәсе­­келесе алмаймыз, тіпті шаңына да іле­се алмаймыз, оны мойындау керек. Бұл жер­де де мәселе тек кино түсірушілердің жетіспеушілігінен, басқадан емес, бізде көрермен, әлеуеті жоғары қауым жетіспей­ді. Біз – өте аз халықпыз. Сол себепті де Ресей­дегідей көлемді қаржы жұмсалған жобалар бізде ақталмайды. Кинотеатр­ла­рымыз да аз. Оларға бақылау жоқ. Сондай-ақ фильмдердің басқаша жолмен, яғни қарақшылық арқылы таралуына тыйым жоқ. Осындай жағдайларға байланысты біз тек авторлық кино ғана түсіре аламыз. Себебі соны ғана біздің қоғам көтере ала­ды.
– Осы авторлық кино дегенде, бізде бейне бір автор тек өзі үшін түсіріп, көрермен қалай қабылдай­тынына мән бермейтін секілді көрінеді, расында солай ма?
– Білесіз бе, авторлық кинода да сәтсіздік деген болады. Коммерциялық болсын, басқа болсын, барлығында белгілі бір мөлшерде сәтті жағы, сәтсіз тұсы кезек­тесіп ұшырасады. Егер әлемдегі барлық ки­ноны алсақ, солардың ішінде нағыз тұ­ты­нысқа иелері небары 10 пайызды ғана құрайды десем, өтірік емес. Әлемдік кино осындай күйде болғанда, қазақ киносы одан асып қайда барсын? Бұрындары біз жылына төрт кино түсірсек, соның бірі сәтті шықса, сол да біз үшін бақыт болатын. Жә­не бұл, шыны керек, тек киноның басындағы ғана жағдай емес қой, телеарналарымыз жетісіп тұр ма? Бірақ біз неге солар жайлы айтпаймыз?
– «Халқымыз аз, кішкентай   ғана елміз» дейсіз. Онда сіз, үлкен тұлға, неге еліңізде тұрмайсыз? Неге біздің көптеген өнер адам­дары­мыз, тұлғаларымыз мұнда ел-жұрты рухани, мәдени жағынан қиын жағдайда тұрғанда, шетелге кетіп, сонда шалқып өмір сүреді? Кетпес бұрын неге ең болмағанда жоғары жаққа еліміздің өнер жағ­да­йын айтып, ашық хат жазбай­ды? Әлде елге деген өкпесін солай үндемей кету арқылы білдіргілері келе ме?
– Өзгелердың неге кетіп жатқанын түбе­гейлі түсіндіру мүмкін емес, себебі әркімнің өз себебі бар. Қазір мен олар жайлы бірде­ңе дер болсам, сыртынан сыбағандық бо­ла­ды. Бірақ білетінім, жалпыға ортақ проб­лема – ақша. Бір жаманы, бізде елде жү­р­сең сыйың болмайды да, елден кетіп, содан соң сыртта жүріп жақсы туынды жа­сасаң, сосын барып өзіміздікілер саған жақсы ақша ұсынып, шақырады. Сондық­тан, меніңше, кетіп жатқан адамдар тек ақша үшін ғана емес, өз бойындағы дары­нын, өз мүмкіндігін көрсету үшін кетуге мәжбүр болатын сияқты. Ал өз басыма кел­сек, мен ешқайда кеткенім жоқ, осы Алма­ты­да өмір сүремін. Тек жеке бизнесіме бай­ланысты шетелге жиі шығатыным бол­маса. Үнсіз жатқаным – кетіп қалғаным болмаса керек. Сіздер ойлағандай мен астамсып кеткенім жоқ. Өмірді сіздер қалай сүрсеңіз­дер, мен де солай сүремін. Бәлкім, өз ал­ды­ма жеке іс, жеке кәсібім болғанға «асып-тасып кетті» деп ойлайтын шығарсыздар? Білгілеріңіз келсе айтайын, мен, негізі, шы­ғармашылықпен айналысуды армандаған адаммын. Ал енді жақсы тұрмысты, жайлы өмір кешуді аңсамайтын адам жоқ шығар. Бірақ менің қалауым тек ол ғана емес, қазір де өзгерген жоқ. Тек бізде шығармашылық­пен айналысу өте қиын. Біріншіден, бізде бәсе­ке жоқ. Сондықтан қарқын да жоқ. Әң­гі­ме мен жайлы болғандықтан айта­рым, ВГИК секілді жоғары оқу орнын бітір­ген кәсіби режиссер екенім рас. Оны және білетіндер көп. Сондықтан егер менің мүм­кіндігім, менің шығармашылық қабілетім қажет болса, шақырсын, мен қашанда әзір­мін.
– Ал егер ешкім шақырмаса ше? Себебі «Қазақфильмде» сізсіз де кино түсіргіштер жетерлік, оларға қайта сіздің жырақта жүре бергені­ңіз керек шығар. Сіз сонда «қашан мені шақырады?» деп күтіп жата бересіз бе? Бәлкім, осылай жатқа­ны­ңыз өзіңізге ұнайтын шығар, бірақ көрерменді неге бір сәт ойла­май­сыз? Ең болмаса солар үшін келіп, өзіңіз бір бастама көтерсеңіз болмай ма?
– Менің қолымнан не келетінін, нендей дүниелерді жасағанымды «Қазақфильм» жақсы біледі, ел басындағы азаматтар да біледі. «Қош бол, Гүлсарыны» бітіргенім ке­ше, әрі кеткенде екі жыл болды. Сон­дық­тан мен өзімді «ешкім шақырмай қояды-ау» деп емес, керісінше, «шақырып қала­ды-ау» деп қорқамын. Көп ұзамай жұмысқа кірісуге тура келетін сияқты.

Алашқа айтар Датым...
– Негізі, заман алға жылжыған сайын біздің мәдениетіміз дамып, көтерілу керек болса, меніңше, бізде, керісінше, құлдырау байқалатын сынды. Мені алаңдататын басты мәселе осы болса, екіншіден, біздің қоғамымызда екіге жарылу құбылысы бой көтеріп, сол екі топ күн өткен сайын бірінен-бірі қатты алшақтап бара жатқандай. Мәселен, «шала қазақтар» мен «нағыз қазақтар» секілді. Өзім сол шала қазақтың бірі екенімді жасырмаймын. Бірақ солай екен деп, мені көзіме шұқып, кеудемнен кері итеру дұрыс па? Сондай-ақ тағы бір дабыл қағарлық мәселе – бүгінде тарихты мойындамайтын, жоққа шығаратын да адамдардың пайда болғандығы.