Мағжанның сүйегін Магаданнан емес, Жаңалықтан іздеген жөн

Бақыткамал Қанарбаева, мағжантанушы, профессор:

– Мағжан Жұмабайұлының шығар­ма­шы­лық мұрасын 20 жылдан бері зерт­теп келе жатыр екенсіз, мағжан­танудың қазіргі жай-күйі қандай, бізде бұл бағытта жеке ғылыми мектеп бар ма?
– Мағжантануға арналған жеке бір ғылыми мектеп бар деп айта алмаймын. Ал мағжантанушылардың санына келсек, шындап айтқанда, соншалықты көп емес. Тіпті саусақпен санарлық десек, қателес­кен­дігіміз емес. Алайда олардың өзі зерт­теу мақалаларын басылымдарда толық жа­риялай алмай, пұшайман жағдайда жүр. Оның бірінші себебі, қазіргі ғылыми-зерт­теу мақалаларының бәріне басылым­дар ақша алады. Тіпті ғылыми конферен­ция­лардың өзінде де мақалаларымызды береміз, үстіне қосымша ақша төлейміз. Оның ең төменгі бағалары үш мыңнан кем болмайды. Мақала көлемі алты беттен аспау керек. Авторларға жазған еңбектері үшін қаламақы төленетін заман тонын өзгерткен. Екіншіден, ақынды қудалауға ұйытқы болған, сол іске атсалысқан қай­рат­керлердің ұрпақтары әртүрлі билік орындарында, құзырлы мекемелерде қыз­метте. Олар аталарының аттарына дақ түсір­меу үшін жіті бақылап отырады. Сек­сенінші жылдарға дейін Мағжанның шы­ғармашылығына қара күйе жағып, ғылым докторы, академик атағын алғандар, ақын төңірегіне байланысты зерттеулерде өз аттары аталып кетпес үшін неден болсын тайынбайды. Мағжан төңірегіндегі даулы  таластың қара бұлты менің де төбемде ой­нады, оның бәрін таратып айта алмай­мын, жаным түршігеді....
– Мәскеудегі Күншығыс еңбекшілері университетінің жанынан құрылған қазақ жастарының «Жерлестік» ұйы­мы­ның 1924 жылы 24 қарашадағы ше­шімі Мағжанның шығармашылы­ғына қаншалықты кедергі болды?
– Мағжанның 1923 жылы Ташкентте шыққан өлеңдер жинағын Москвада талқылаған қазақ жастары: «Мағжанның өлеңдері бұдан былай газет-журнал бетіне тексерусіз басылмасын. Мағжанның кіта­бының басылуы мен таралуына себепші болғандар жауапқа тартылсын», – деген шешім қабылдайды. Ол Қазақстанда то­лық орындалды. Одан кейін ақынның бірде-бір шығармалары қазақ баспасөзі­нен орын ала алмады. Есесіне, бірқатар оқу­лықтары Мәскеудегі Кеңес Одағы ел­де­рінің кіндік баспасынан жарық көрді. Со­лардың ішінде «Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні», Матерннің «Жаңбыр де­геніміз не?» деген кітабының аудармасы бар. Сонымен қатар солардың арасында 1926 жылы төте жазумен, 1929 жылы ла­тын әліпбиін ере­сек­терге үйрету мақ­са­тындағы дыбыс әдісі мен тұтас сөз әдісіне не­гізделіп шығарылған «Сауатты бол» де­ген кітабы бар. Бұл кітап­тар үлкен та­ра­лым­мен төрт рет басылып шыққан екен. 1929 жылға дейін латын әліп­биімен шы­ға­рылған кітабы Қазақ­станда 1940 жылға дейін білім беру меке­ме­лерінде үздіксіз қол­даныста болып кел­ген. Кітаптың соң­ғы төр­тінші шығарылымы, құрас­ты­рушы Жұма­байұлы Мағжан. Қа­зақ­стан білім ор­дасы ұнатқан ең соңғы ба­сылым деп, Қа­зақстанның сауатсыздықты жоюшы тө­тен­ше комитетінің инспекторы Бура­бай­ұлының «Ескерту» сөзімен 1929 жылы 20 ақ­панда жарық көреді. Бұдан кейін шы­ғарылмаған. Мағжанның өзі осы жылдың шілде айында Қызылжарда тұт­қын­далып, 10 жылға кесіледі.
– Бұл кездейсоқтық емес шығар?
– Әрине. Мағжан Мәскеуге 1923 жыл­дың 12 желтоқсанында Ташкенттен Халел Досмұхамедовтың жолдамасымен келіп, 1927 жылға дейін Жоғары көр­кем әдебиет институтында оқиды. Х.Дос­­мұ­­хамбетов Мағ­жанды «қазақтың Пуш­кині» деп таныс­тырып, институт бас­шы­сы Валерий Брю­сев­ке хат жазып береді. Қазақстанда қу­ғын­далып отырғандығына қарамастан, Мағ­жанның оқулықтарының Мәскеу қала­сында шығарылуына Лу­на­чарский ықпал етеді. Онымен таныстырған – Валерий Брю­сов. Мағжан символист ақын ретінде Вале­рий Брюсовпен достық қа­рым-қатынаста болып, жақын арала­сады. Со­ның нәти­же­сінде КСРО оқу ми­нистрі бол­ған әдебиет сын­шысы, жазушы, публицист Анатолий Луначарскиймен де танысады. Мағжанның 1926 жылғы төте жа­зумен жа­рық көрген «Сауатты бол» кітабының алғашқы басы­лы­мына «Сын» деп мақала жазған Молда­ға­ли Жолдыбаев: «Сауатты бол­дың әліп-би, яғни қаріп­тер­мен та­ныстыратын бөлімі – Ахмет (А.Бай­тұр­сынұлы) әліпбиінен реті, айырмасы аз. Ішкі мазмұнында айырма көп. Ахметтің сауат аш­қышының я әліпбиі­нің кемдігі – үсті­міз­дегі дәуірден, болып жат­қан саясаттан мағ­лұмат аз. Ахмет кітабының бұл кем­шіліктерін көре тұрсақ та, сауат ашатын басқа кітабымыз болма­ған­дықтан уақытша қол­данып келеміз. Мағжанның «Сауатты бо­лында» жазылған әңгімелердің 98 па­йызы саясат әңгімелері десек, көтеріп айт­қан болмаймыз», – дей­ді. Сондай-ақ оның жалпыресейлік сауат­сыздықты жоятын тө­тенше комиссиясының арнайы тапсырмасы екендігін аңғартып: «Мағжан біреу тіз де­ген соң тізіп отыр», – деп ишара жасайды да, «не дегенмен кі­тап­тың шығуы аса пай­далы» деп құптайды. Жол­ды­баевтың бұл се­зіктенуі орынды еді. Мағжан Мәскеудің тап­сырмасын орын­дады.
– «Сауатты бол» неге М. Жұмабай­ұлының шығармалар жинағына енбе­ген? Жалпы, бұл кітаптың ерекшелік­тері туралы толығырақ таныстыра ке­­тіңізші?
– Бұл – Мағжанның көзі тірісінде жа­рық көрген ең соңғы кітабы. Аталған кітап төрт рет қайта басылып шықса да, сирек кітаптар қорынан тек екеуін ғана таптым. Ол – 1926 жылғы төте жазумен шыққан бі­рінші және 1929 жылғы латын әліпбиін ересектерге үйрету мақсатындағы соңғы нұсқасы. Екеуін салыстыра қарасам, екеуі де бірін-бірі толықтырады екен. Сондықтан ғылыми кітапхананың қызметкері Гүлшат Мәсәлімқызы екеуміз оны зерттеушілер мен оқырмандардың түсінігіне ыңғайлы болу үшін кириллицаға түсірдік. Қаржы болмағандықтан ол бес-алты жыл жатып қа­лып, биыл ғана оны өз күшіммен жеке кітап етіп шығардым. Оның бұған дейінгі жинақтарға кірмей қалуының басты се­бебі, меніңше, Кеңес Одағының ішкі құ­ры­лымы мен саяси ұстанымынан мол де­ректер беретіндігінен болса керек. Мағжан шығармашылығы 1987 жылы ақталды. 1989 жылы алғашқы өлеңдер жинағы шы­ға­рылды. 1991 жылы кеңес үкіметі ыды­рады. Соған байланысты кітап қызығушы­лық тудырмаса керек. Егер осы кітапты то­лық парақтап шығатын болсаңыз, оның маңызы қазіргі күнде де жойылмағанды­ғына көз жеткізуге болады. Бұл, ең ал­дымен, латын әліпбиіне көшуге бай­ла­ныс­ты да­йын күйіндегі оқулық. Ешқандай бас қа­ты­рып жатудың қажеті жоқ.
«Жазылмақ оқу құралдары Һәм мекте­біміз» деген мақаласында Мағжан: «Оқу құралдарын жаздырып жатқан ағарту ко­миссариаты, жазып жатқан азаматтар, бұл оқу құралдары қандай мінезді мектепке арналады, сол туралы ой жүгіртсе игі болар еді деген үміт. Кең қазақ мектебіне негіз іздегенде, таза пән көзінен, яғни мектеп құ­рылысының қазақ жанына қабыс жағы­нан келу дұрыс болар еді», – дейді. «Са­уатты бол» кітабында сауатын аша бастаған ауыл адамдарына әріп үйретумен бірге, ой-өрістерін кеңейтетін мысалдарды ірік­теп алу арқылы жан-жақты білімді болу­ла­рына жәрдем еткен. Әріпті жазып, үй­ретудің тиімді де қысқа жолын іздестірген. Әр сөздің ішкі мағынасына мән беруге үй­реткен. Сондай-ақ жаңа орнап жатқан қо­ғамдық құрылыстың ішкі тыныс-тірші­лігімен де таныстырған. Оны алынған мысалдардың қызықтылығы мен пайдалы тұстарынан байқауға болады. Көпшілігі халықтың өз тұрмыс-тіршілігі мен кәсібінен алынған. Егін мен мал тұқымын асылдан­дырудың маңызын, еңбекке жалдаушы мен жалданушылардың арасындағы келі­сімшартқа қатысты пікірлері де қазіргі таң­да өзінің өзектілігін жойған жоқ. Мысалы, «Жұмысқа жалдаушы мен жалданушының арасындағы келісімді, жалшылыққа жал­дау­шы мен мекеме алдында серт қағаз жа­саспай жалданба. Серт қағазда: алатын ақың, күніне қанша жұмыс қылатының, же­ті­де қай күнде тынығатының жазулы бол­сын» деген кеңесі жұмысшыларға өз құқығын білуді үйретеді. Бүгінде қолданы­лып жүрген «келісімшарт» деген сөзден гөрі «серт қағаз» деген сөздің қуаттылығы басымдау екені байқалады. Себебі аталған сөз ызбарлы әрі өктем естілетіндіктен, серт бұзылса, жұмысқа жалдаушының жауапқа тартылатынын есіне салады.
– Кейбір зерттеушілер әдебиеттегі жиендік туралы ара-тұра болса да сөз қозғап жүр. Мағжанның шығарма­шы­лық мұрасына қатысты ізденіс кезінде өзге авторлардың тарапынан мұндай жағдайды байқадыңыз ба?
– Жиендік көбіне белгілі бір адамдар өмірден озған соң ғана жасалуы мүмкін. Ал Мағжанның шығармаларын өзінің аты­нан шығарғандарды өз басым әлі кездес­тір­медім. Дегенмен мына бір жағдайды да есте ұстаған абзал. Жұмысбасты болып жат­са кейде сенімді адамдарына, «менің атымнан жаза салшы» деген өтініштер бо­лып тұрады. Кейде ол көмек ретінде де бо­ла­ды. Мағжанның шығармаларының жа­рия­лануына тыйым салынған кезде, кейбір әріптестері қаламақымен көмектесу үшін оның өлеңдерін өз аттарынан жариялауы мүмкін. Оған Бейімбет Майлиннің 1958 жылы шыққан жинағындағы «Жас жүрегім уға толы» деген өлеңін мысал етуге бола­ды. Өлеңнің тақырыбы ғана емес, ішкі маз­мұны мен стиль ерекшелігі, сөз саптауы тұ­та­сымен Мағжанды еске салады. Мағ­жан Бейімбетпен, Ілияспен жақын сыйлас­қан адам. Екеуі де Мағжан туралы бөтен пі­кір айтпаған. Шамасы бұл Бейімбет шы­ғар­малары ақталған кезеңде кездейсоқ кі­ріс­тірілген болса керек. Болмаса Мағжанға жанашырлықпен іштартқан адамдар көріне берсін деп әдейі енгізуі де ықтимал. Сол сияқты ақын Хамза Абдуллиннің Шота Руставелиден аударған «Жолбарыс тонды жиҺанкез» поэмасы да Мағжандікі екен деген алыпқашпа сөздер болған. Мағжан өлгеннен кейін меншіктеніп кетіпті деген сыбыстар болды. Мен аудармасын салыс­тырып көрдім, Мағжанның стиліне кел­мей­ді. Аудармасы ауыр, ал Мағжан жел­дір­тіп, ойнатып, еркін аударады. Сондық­тан Мағжанның еңбектерін жариялауға бір кісідей атсалысып, оның мұрасын жұрт­шы­лықпен қауыштыруда үлкен азаматтық көрсеткен, Сталин мен Гитлер лагерін­дегі азапты жолдан өткен Хамза ақсақалға тағылған бұл айыптау артық, жалған сөз. Тіпті осы туралы алдағы уақытта арнайы мақала жазу да ойымда жүр.
– Белгілі публицист, ақын Аманхан Әлім: ұлт жазушысы және халық жазу­шысы болып бөлінеді. Қазақта халық жазушысы көп, ал ұлт жазушысы ша­ма­лы дейді? Дәл осы пікірді ақындарға қаратып айтатын болсақ, Мағжан кім?
– Мен Қайнар университетінде Мағ­жан­тану курсынан бірнеше жыл бойы дә­ріс оқып келемін. Студенттер маған: «Мағ­жан нағыз ұлтшыл, кеңес үкіметінің қас жауы болыпты ғой», – деген сұрақтар да берген еді. Мағжанның кеңес үкіметінің қас жауы болмағандығына осы кітабы то­лық мысал бола алады. Қазақтың, орыс­тың ақын-жазушыларын ғайбаттап сөздер жазбаған адам. Қазақтың мәрт мінезді ақсүйегінің дәл өзі. Ұлтын шексіз жақсы көр­ген. Сол үшін де өзін құрбан еткен. Қазақ арасындағы күншілдік пен көре­ал­маушылықтың, қызғаныштың құрбаны болған. Алтын мен күміске толы сандықтың үстінде отырып, шетелге қашуды ойлама­ған. Халқын бастаған адамның басында сый­қырлы күш болады деген сенімге құ­дайдай сенген. 1936 жылы маусымда түр­ме­ден шыққалы тұрғанында сол түрмеде қасында болған профессор И.И.Фетисов: «Еліңе бармай, бір-екі жыл аялдай тұр» деп, Ленинградтағы пәтерінің кілтін берген екен. Соған қарамай, «еліме топырақ із­деп» неше айналдым деп асығуы ақынның нағыз келбетін көрсетеді. Мағжанның сү­йе­гін Магаданнан емес, Жаңалықтың жа­нынан іздеген жөн. Сонда жатыр. Ол еліне өлу үшін оралды. Мағжан ешкімге жау болмаған. Оны мына сөздері де біл­ді­реді: «Әрбір халық бір-біріне жау болсын деп ұғу – қате, адам өз халқының адам­да­рын сүюінің үстіне, басқа халықтардың адам­дарын да сүюге міндетті». Бұдан өзге ұлттардың өкілдерін де құрметтей білгені көрінеді. Оны шығармаларындағы әлем әдебиетінің жауһарларымен байланыс та байқатады. Мағжан – ұлт ақыны, ұлтын шек­сіз сүйген адам. Ұлтшылдық туралы сөз еткенде, біз әлі де сол 20-30 жылдар­да­ғы пікірде қалып отырмыз. Кеңестік сана өзгерген жоқ. Еуропада ұлтшылдық ұлт пат­риоты деген сөзбен ауысып кеткелі қа­шан. Ұлтын сүйген адам, елін сүйеді. Бірін-бірі жазықсыз жарға жықпайды. Қастан­дық ұйымдастырмайды. Ұлттық мемлекет құру үшін өзінің көшбасшылары керек. Көшбасшылары жоқ ұлт – азып-тозып, өз­ге­нің жетегінде кетеді. Мағжан – ұлттық поэ­зияның падишасы ғана емес, өзі айт­қандай, жарты жаңқасы қалғанша халқын сүйген адам. Ұлтжандылық – ұлы қасиет. Оны бізге Мағжаннан үйренген жөн. Өзге­нің істеп жатқан игілікті ісіне қарап үйрен, білімді бол, бөлініп-жарылма дейді.
– Мағжанның қазіргі кезде оқыр­манға «Сауатты болдан» басқа бұрын белгісіз болып келген қандай шығар­ма­лары табылды?
– Мағжанның ең соңғы толық жинағын 1995 жылы Әуезов институты шығарған. Бұл бір тәуір шыққан дүние. Осыдан кейін қайталап шығарылған жоқ. Қазір түрлі ба­сы­лымдардың үзіп-жұлып шығарып жүр­гендері осы басылымнан алынып жүр. 1989 жылғы жинағы шыққанда мен Ғы­лым академиясының фольклор бөлімін­де қызмет істедім. Біздің ғалымдар да көп сөзін өзгертті, қысқартты. Себебі биліктен қорықты. 1992 жылғы «Таңдамалы» жи­на­ғы да сол қателерді қайталап көшіріп шығарды. Текстологиялық тексерулер жа­салған жоқ. Ал жеке өзіме келсем, 20 жыл­дың ішінде төте жазумен және латын әліп­биімен жазылған 30-дай өлеңдері мен әңгімелерін таптым. Оны аудару керек. Қы­зылжар қаласында да Мағжанның сирек қолжазбаларын тауып жариялап жүргендер бар. Сондықтан осы табылып жат­қандардың бәрінің басын біріктіріп, Мағжанның толық шығармалар жинағын қайта шығару қажет. Бәрін түпнұсқала­рымен қайта салыстыру керек. Қазір кейбір баспалар күнкөріс қамымен бұрын жарық көрген жинақтардың әр жерінен бірнеше өлеңдері мен поэмаларының басын қосып, жеке-жеке кітап етіп шығарып жатыр. Көбі орфографиялық қатеге толы. Поэ­зияда бір әріп немесе тыныс белгісі дұрыс қойыл­маса, ол мазмұнға айтарлықтай өз­геріс әкеледі. Өкінішке қарай, оған әлі күн­ге дейін ешкім көңіл аударып отырған жоқ.
Ақынның шығармашылық мұрасы түгенделді ме дегенде мына бір жағдай еріксіз есіме түседі. 1982 жылы Қызыл­жар­дағы тойлардың бірінде бір зоотех­никтің әйелі: «Мағжан 1937 жылы Алма­тыда ұсталғанда, шешесінің үйінде шүбе­рек­ке түйілген өлеңдері қалған екен. Сол өлеңдер Қызылжардағы бір кісінің мал қорасының қабырғасына тығылған. Бір кірпішті алып, орнына жасырылған екен. Сыртынан батпақпен сылап тастаған кө­рі­неді. Артынан іздеп таба алмапты», – деп айтқан еді. Одан кейін ол әйелді іздеп таба алмадық, Көкшетау қаласына көшіпті. Мүм­кін, қайтыс болып кеткен де шығар, соны іздесем деп те ойлаймын. Омбыда да көп еңбектері бар, оны да іздегім келеді. Мәс­­кеуде жүргенде Түрікменстан мен Қыр­­ғызстанның батырлар жырын құрас­ты­рып шығарған екен. Қырғыз мектепте­ріне арналған оқулығы да бар көрінеді. Ол үшін Қырғызстанның архивтерін ақтару ке­рек. Өзбекстанда да көп еңбектері бар кө­рінеді. Оның бәрі қыруар еңбек. Жалғыз адамның қолынан келмейді. Соның бәрін жи­настыруға өзге мағжантанушылар да ара­ласса деп ойлаймын.
– Сұхбатыңызға көп-көп рақмет!

Оқшау ой
Мағжанның сүйегін Магаданнан емес, «Жаңалықтың» жанынан іздеген жөн. Сонда жатыр. Ол еліне өлу үшін оралды. Мағжан ешкімге жау болмаған. Оны мына сөздері де білдіреді: «Әрбір халық бір-біріне жау болсын деп ұғу – қате, адам өз халқының адамдарын сүюінің үстіне, басқа халықтардың адамдарын да сүюге міндетті». Бұдан өзге ұлттардың өкілдерін де құрметтей білгені көрінеді. Оны шығармаларындағы әлем әдебиетінің жауһарларымен байланыс та байқатады. Мағжан – ұлт ақыны, ұлтын шексіз сүйген адам. Ұлтшылдық туралы сөз еткенде, біз әлі де сол 20-30 жылдардағы пікірде қалып отырмыз. Кеңестік сана өзгерген жоқ. Еуропада ұлтшылдық ұлт патриоты деген сөзбен ауысып кеткелі қашан. Ұлтын сүйген адам елін де сүйеді. Бірін-бірі жазықсыз жарға жықпайды. Қастандық ұйымдастырмайды. Ұлттық мемлекет құру үшін өзінің көшбасшылары керек. Көшбасшылары жоқ ұлт азып-тозып, өзгенің жетегінде кетеді. Мағжан – ұлттық поэзияның падишасы ғана емес, өзі айтқандай, жарты жаңқасы қалғанша халқын сүйген адам. Ұлтжандылық – ұлы қасиет. Оны бізге Мағжаннан үйренген жөн.