Көшпенділер ешкімге ұқсамайтын өзіндік озық мәдениет үлгісін жасады

Зардыхан Қинаятұлы, тарих ғылымының докторы, профессор:

– Аға, Қазақстандағы соңғы де­мо­гра­фиялық ахуалдың өсуіне сырттан кел­ген ағайындардың көмегі көп бол­ды. Бірақ соңғы кездері осы көші-қон мә­селесі өте күрделі үдеріске айналды. Бұдан қазаққа келетін қиындық бар ма?
– 1955-1962 жылдар аралығында Қы­тай­дан келгендер қазір 1 миллионға жетті де­сіп жүр. Ал оған қоса, 1991-ден бері сырт­­тан 1 миллион қазақ көшіп келмегенде біз­дің қазақтың салт-дәстүрі, тілі, ділі, ой-са­насы, ұлттық идеясы мүлдем әлсіреп ке­тер еді. Өйткені сырттан келген 2 миллион қазақ тек қана физикалық дене емес қой, олар елге рухани, материалдық көптеген құн­дылықтар әкелді. Елге келген аға­йын­мен бірге жергілікті қазақ та ұмыт бола бас­та­ған қол­өнерін қайта жандандырды, олармен бірге қан­ша­ма жазу-сызу, жыр-дастан, ер­те­­гі-аңыздар келді. Міне, осы­лайша ел қазынасына бірталай адами құн­дылықтар мен мәдени құндылықтар қо­сылды, қазақ­тың тілінің өрісі кеңіді, әде­­бие­ті толықты, ән-күйі көбейді, қан­ша­ма та­рихшылар қа­зақ тарихының мұра­ға­тына та­рихқа қатыс­ты тың деректерді әкел­ді. Мен, мысалы, Моң­ғолия мұрағатынан қа­­зақ­қа қатысты бү­кіл деректі елге әкелдім. Қы­тайдан келген та­рих­шылар да солай іс­теді. Осы дерек­те­ме­лерді бәленбай мил­лион долларға да са­тып ала алмайсыз. Жал­пы, көші-қон мә­се­лесі қазаққа үлкен абырой әкелді. Ал­ғаш­қы көшке Қазақстан үкіметі көп көмек көрсетті. Бәрін ұшақпен тасыды. Міне, сол кезде сырттағы қазақ үдере көшіп келуі керек еді. Мысалы, Моң­ғо­лиядағы қазақ­тардың бәрі түгелдей кө­шіп келуге мүм­кін­діктері болып еді. Өз­де­рінің кертарт­па­лы­ғынан жартысы қалып қой­ды. Моңғолияға көш үшін арнайы ұшып барған соңғы ұшақ­тар бос қайтты. Бі­рақ енді біз қазір осы қар­қын­нан айы­ры­лып қалдық. Соңғы қа­был­данған заңдағы: «Шет­тен келетін қазақтар сол елдің аза­мат­тығынан бірден шығып ке­луі керек» деген бап қазіргі көшке үлкен ке­дергі болып тұр. Қа­зір Қытай, Моңғолия ел­дері өзінің аза­ма­тын кетемін десе, бірден аза­маттықтан шы­ғара қояды дейсіз бе? Мұндай ұстаным ол елдің заңына қайшы. Сондықтан қазір көш тоқтап тұр. Қалай де­генмен де ендігі жер­де алғашқыдай дүбірлі көш бола қой­майтын түрі бар.
– Сіз «Қазақтың жастарына сенемін» дей­­сіз. Кейбір аға буын өкілдерімен сөй­­лесе қалсаңыз, қазіргі жастардың ман­сапқұмар, шенқұмар болып бара жат­­қанын айтады. Оларда «қазағым», «ұл­­тым» деген ұраннан гөрі жағым­паз­­дық сипат басым дейді. Шынымен де, біз осындай жас буын өкілдерімен ұлттың жарқын болашағын лайықты дәрежеге көтере аламыз ба?
– Меніңше, бізде жастарды «үлкенді сый­лау» деген түсінікпен басып тастаған. Ғы­лымда да, өнерде де, тойда да қарттарды алға шығарады. Тойда алға шықсын-ақ, бас тартылса батасын жасасын-ақ. Ал ғы­лым­­да, білімде, өнерде жастарды неге алға шы­ғармасқа? Мейлі ол он тоғыз жас­тағы ба­ла болсын, ойы озса алда жүруі тиіс. «Мен жастарға сенемін» деп тағы қайталап ай­­тамын. Өйткені заман солардікі, біздің буын – өтіп бара жатқан буын. Біздің қазақ ма­қалды айтуын дұрыс айтады да, істе­ген­де кері істейді. «Ақыл – жастан, асыл – тас­тан» дей­­ді. Ал шын мәнінде сол жас­тар­дан өз­дерін ақылды санайды, өздерін кемеңгер се­­зінеді. Жастарын сыйлай алмаған ел өс­пейді.
– Аға, бізде ұлттар достығы деген ел ұс­танар ұранға айналды. «Көп­ұлт­ты­мыз, татумыз, бірлігіміз жарасқан» де­ген жалынды сөздер жиі айтылады. Осы ұстанымға көзқарасыңыз қандай? Та­­рихшы ретінде айтыңызшы, басқа ел­дер тарихында осындай жағдай кез­десе ме?
– Мен тарихтан докторлық қорғамай тұ­­рып, 1975 жылы Мәскеуде филосо­фия­дан кандидаттық қорғадым. Сондағы та­қы­­ры­бым ұлт мәселесі болды. «Өзім ше­телде бас­қа ұлттың ортасында жүргеннен ке­йін ұлт мәселесімен айналысайын» деп сол кез­де ұлт тақырыбын таңдаған едім. Сол кез­ден бері ізденіп келемін. Байқасам, әлемде бізден өзге «біз көпұлтты халықпыз, бірлігіміз жарасқан» дейтін халық некен-саяқ. «Көпұлттымыз» деп қайталай беру ке­рі әсер беруі мүмкін. Қазақстанда 130 ұлт өкілі деген жоқ. Ол бекер сөз. Қазақ­стан­да не­гізгі ұлт – қазақ, ол – мемлекет құ­­рушы ұлт. Одан кейінгі екінші орындағы ұлт тобы – орыстар. Орыстардан кейін ұлт то­бы деп қа­рауға тұратын бізде 15-17 ұлт то­бы ғана бар. Оларды енді ұлт өкілдері деп қарау ке­рек. Мен 130 ұлт дегендерді са­нап көрдім, сон­да бізде екі ғана чукча бар екен. Төрт жа­пон студенті болыпты. Оларды да жапон, чук­ча ұлт тобы дедік, бес-алты, жеті-сегіз адам­нан тұрған ұлт өкіл­дері бар. Басқа ел­дер­де егер басқа ұлт өкіл­дері халық са­ны­ның 0,01 пайызын құ­ра­маса, ұлт тобы деп есеп­темейді. Біз ұлт топ­тарын қазақтан бө­ліп алыстату емес, жақындату, сіңіру сая­са­тын жүргізуіміз керек.
– Аға, көрермен тарапынан жоғары ба­­ғаға ие болған «Жаужүрек мың ба­ла» атты жаңа фильмге кеңесші бо­лып­­­­сыз. Жаңа туынды несімен құнды?
 – Мен бұл кинотуындының сценарийі жа­­зыла бастағаннан киноны түсіру аяқ­тал­ғанға дейін қатыстым. Бұл – негізінде таза та­­р­ихи-деректі фильм емес, шытырман оқи­­ғалы тарихи-көркем фильм. Жоң­ғар­лар­ мен қазақтардың арасындағы соғыс ұзын саны 120-130 жылдай уақытқа со­зыл­­ды. «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұ­ла­­маның» кезіндегі соғыста қазақтардың екі­ден бірі қырылды деген деректер бар, енді бір деректер халқымыздың үштен бірінің қырылғанын айтады. Рас, қазақтың екіден бірі болмаса да, осы қырғын кезінде үштен бірі қырылғанында сөз жоқ. Жоңғар шапқыншылығынан қазақ үлкен жапа шекті. Қиыншылық көрді, азып, ат тұяғы­мен тозды. Қазаққа көп қасірет әкелген жоң­ғар мәселесіне тарихшылар, өнер адам­­да­ры­ның жиі-жиі орала беретіні сон­дық­тан. Бұл кинода қазақ жастарының Ота­нын азат ету үшін жүргізген күресі су­рет­теледі. Фильм­нің «Жаужүрек мың бала» аталуының се­бебі де осында. Тарихта нақ­ты мың бала ту­ралы жазылып қалған ай­қын дерек жоқ. Бұл – даланың жазылып қал­ған ақиқаты ба­сым аңызы. «Қазақ да­ла­сында қазақтың ұл-қыздары мың-мың­дап бірлесіп, жоң­ғар­ларға қарсы со­ғыс­қан» деген әңгіме ха­лық арасында та­раған. Кіші жүзден шық­қан Нұрмағамбет Қос­жанұлының «Сартай ба­тыр» деген дас­таны бар. Онда «Мың ба­ла қозғалысы» туралы айтылады. Жырды мен оқығанмын. «Жаужүрек мың бала­да­ғы» Сартайдың жыр­дағы Сартай батырмен аты­ның ұқсас­ты­ғынан өзге қатысы жоқ. Сар­тай батыр 1785 жылы дүние салып, Қа­за­лыда жер­лен­ген. Ал «Жаужүрек мың ба­ла­дағы» Сар­тай – әдеби жиынтық бейне. Кинодағы Сар­тай – Отаны үшін күрескен мың Сар­тай­лардың бірі. Сартайдан дербес тұлға (персон) жасау дұрыс болмайды.
– Біз жоңғар шапқыншылығына көп ба­­сымдық беріп кеткен сияқтымыз. Қа­­зақтың тарихында басқа да жайлар бол­­ды ғой. Мәселен, патшалық Ресей­мен ара­дағы оқиғалар. Біздің бүгінгі та­рих, біздің бүгінгі кино осы тақы­рып­тарға неге бұрылмай жатыр?
– Әрине, бұл өнер иелерінің өздеріне қо­­йылатын сауал ғой. Ал мен бұл тақы­рып­қа бет бұрмай жатуымыздың басты се­бебі біздің саясатқа байланысты ма деп ой­лаймын. Орыстың тарихына көп тоқ­тал­май-ақ қояйын. Бірақ жоңғар-қазақ со­ғысы кезіндегі орыстардың атқарған рөлі туралы айта кеткім келіп отыр. Біздің бірер тарихшылардың аузынан «егер орыс болмаса, жоңғарлар бізді біржола құртып кетер еді» деген пікір естіліп қалады.
– Ал бұл пікірдің жаны бар ма?
– «Бізді орыс құтқарды, орыс болмаса, қа­зақ құритын еді» деген ұғым әлі күнге дейін бар. Ол өте қате ұғым. Неге десеңіз, жоңғар мен қазақтың соғысы 1635-тен 1755 жылға дейін жалғасты. Жүз жиырма жылға созылған соғыста қазақ пен жоңғар ара­сында орыс қандай рөл атқарды? Бі­рін­ші, осы соғыс барысында орыс пен жоң­ғар­дың арасында қазақтың ту сыртынан он же­ті рет, ал 1723-1755 жылдар ара­лы­ғында он тоғыз рет келісім жасалған екен. Ол туралы қытай, моңғол деректерінде жа­зыл­ған. Бұл мәлімет Қазақстан де­рек­те­рін­де жоқ. Ал енді казактардың қолбасшысы Ер­мак біздің Сібірді басып алған кезінде ана жақтан жоңғарлар келді де, жоңғар­лар­мен казактардың арасында қатынас ор­на­ды. Мысалы, жоңғардың Аблай тайшы­сы­ның адамдары казак Ермакқа жолсерік бо­лып, Пекинге дейін ертіп барды. Жоң­ғар­­лармен соғысып, қазақ күйреп жат­қан­да орыстар қазақтардың хандары мен би­лерін бір-бірлеп шақырып алып, «сендер біз­дің қарамағымызға өтіңдер» деп үгіт жа­сады. «Әуелі 1730 жылы Әбілқайыр хан бар­ды, одан кейін 1743 жылы (бірақ олар тура кіріп қол қойған жоқ) Әбілмәмбет хан мен Абылай баһадүр сұлтан (120 ада­мы­мен) барды. Оларды да «орысқа қараңдар» деп үгіттеді. Кейбір тарихшылар «орыстың Мил­лер деген капитаны Абылай ханды моң­ғол тұтқынынан босатты» дегенді ай­та­ды. Меніңше, Абылай ханды тұтқыннан Мил­лер емес, қазақ пен жоңғардың ара­сындағы жақындық құтқарды. Қанша де­генмен екеуі де көшпенді халық. Шыңғыс хан­нан келе жатқан ежелгі моңғол дәс­тү­рінде хан ұрпағын өзінің қарамағына тар­туы мүмкін, бірақ өлтірмейді. Бұл – Шың­ғыс ханның кезінен келе жатқан ұстаным. Ал арғы түбін қуатын болсақ, екеуі де – Шың­ғыс хан әулетінің ұрпақтары. Абы­лай­дың аман қалуына негізінен осы себептер әсер еткен болуы мүмкін деп ойлаймын. Ал Мил­лер жоңғардың Галдан-церенмен кез­десуге кетіп бара жатқан жолында оны қа­зақ­тың Наурыз батыры (Наурызбай батыр бо­луы керек, тарихта Наурыз деп жа­зыл­ған) Миллермен кездеседі. Ол Галдан-Це­ренге хат алып бара жатады. Бірақ ол хан­ның хаты емес, Орынбор губернаторы ге­нерал Неплюевтің хаты болатын. Біздің ба­тыр сол хатты көрсетуін талап еткенде Мил­лер оны көрсетуден бас тартқан. Со­ған қарағанда, егер біздің кейбір тарих­шы­лар айтып жүргендей, Абылайды азат ету үшін кетіп бара жатса, Миллер міндетті түрде көр­сетер еді ғой. Ал ол көрсетпей қой­ған. Бұл тарихта жазылған дерек. 1716 жы­лы орыс пен жоңғардың арасында қазіргі Пав­лодар жеріндегі Қамысты (Ямы­шева) де­ген жерде, орыс жағынан 4000 адам, жоң­ғар жағынан 10 мың адам қатыс­қан қақ­тығыс болды. Сол соғыста швед Йоганн Гус­тав Ренат деген темір ше­бері қолға түс­кен. Ол бұрын Полтава соғы­сында орыста қол­ды болып, бес жылдан кейін жоң­ғар­лардың қолына өтіп, көптеген отты қару, мыл­тықтар, зеңбіректер жасап берген. Ол кезде біздің қазақта не тұрақты әскері бол­маған (жоңғарда 60 мың тұ­рақ­ты әскер бол­ған, тіпті соғыс кезінде олар 130 мың­ға дейін қолды атқа қондыра ал­ған). Орыстар «қа­зақтар жоңғарлармен со­ғы­сып әбден әл­сірейді, сосын бізге өз­де­рі ке­леді» деп ой­лады. Бірақ қазақтар со­ғы­сып жүріп ақы­ры жоңғарларды жеңді. Ол кезде олар­ды шығысынан Чин импе­рия­сы қысып келе жат­қан болатын. Бірақ жоң­ғар­лар­дан соң қа­зақтар орыстың ық­па­лына қалай түсіп қалғанын өздері де біл­мей қал­ды. Сөйтіп, 1870 жылдардан бас­тап бізді орыстар біржола жаулап алды (кей­де соғыс­пен, кейде соғыссыз). Мұны та­рих­шылар бір­ша­ма жазды. Бірақ бұған әзір­ге кино бет бұра алмай отыр. Әдебиетте де бұл та­қырып әлі көтерілген жоқ. Бірақ, сөз жоқ, келешекте бұл тақырыпқа ба­руы­мыз керек.
– Көшпенділік өмірдің қазаққа бер­ген жақсылығы мен жамандығын қа­лай саралап айтқан болар едіңіз? Бас­қа ұлт­тың ғалымдары мен зерт­теуші, та­рих­шылары қазақтың осы көш­пен­ді­лігін кезбелікке, жаба­йы­лыққа теңеді. Оны өзіңіз де «Левшин қа­зақ та­ри­хы­ның Геродоты ма?» атты ма­қалаңызда ай­тасыз.
– Көшпенділік салтынан ежелгі дәуір­лерде әлемнің барлық халқы өтті. Мысалы, Ан­дронов мәдениеті кезінде де, одан бұ­рынғы мәдениеттер кезінде де Еуропаның бар­лық халқы көшпенділік ғұмыр кешті. Ба­тыста мұздық дәуірі басталған кезде шы­ғыс­қа, шығыста қиыншылық болған кезде ба­­тысқа қарай адамдар жылжып өмір сүр­ді. Ал орта ғасырларда Еуропа орнығып, оты­рықшы болып қалды. Парсылар мен араб­тар да отырықшылыққа көшті, сосын мы­на Еуразия даласы. Жалпы, біз Еуразия деп нені айтып жүрміз? Еуропа мен Азия Орал тауы, Орал өзені, Каспийдің құйған же­­рімен бөлінеді. Сол сызықтан қазіргі Үн­ді түбегіне дейінгі ұлы дала «Еуразия да­ласы» деп аталады. Осы Еуразия даласында көш­пенділік жиырма ғасырға жалғасты. Көш­­пенділік қазірге дейін бар. Мысалы, Моң­­ғолияда, Тибетте классикалық көш­пен­­ділік қалған. Қырғыздарда да аздап көш­­пенділік бар. Біздікі енді түбегейлі көш­пен­ді дегеннен гөрі жартылай көшпенді деу­ге келеді. Менің өз өмірім өмір бойы көш­пенділікпен өтті. Көшпенді қазақтың үйін­де туып, көшіп жүріп өмір сүріп, енді, міне, Моңғолиядан Қазақстанға көшіп ке­ліп отыр­мын. Тарихта «көшпенділер – артта қал­ған халық, жабайы халық» деген пікір қа­лып­тасқан. Тіпті Гегельдің өзі: «Көш­пен­ді­лер деген – қойымен бірге өріп, қойымен бірге жа­йылып, қойымен бірге жусайтын халық» деп жазған. Оны басқа ғалым­дар­дың да құп­тайтыны бар. Еуропаның кейбір ға­­лым­дары «көшпенділерде мемлекет бол­маған» де­ген пікір айтады. Егер көш­пен­ділерде мем­лекет болмаса, көшпенді ұлы дер­жа­валар қайдан шықты? Мысалы, Еу­разия да­ласында үш үлкен көшпенді дер­жава бол­ды. Бірі – Аттиланың импе­риясы, екін­шісі – батыс-түрік империясы, үшіншісі – моң­ғол империясы. Үшеуі де – үлкен жетіс­тік­ке жеткен ұлы империялар. Бұлар – көш­пенді халықтың туындысы. Көш­пен­ді­лер ешкімге ұқсамайтын өзіндік озық мәдениет үлгісін жасады.
– Сіз А.Левшинді «қазақ тарихының ата­­сы емес» депсіз, осы мәселеге сәл тоқталып өтсеңіз.
– Мен бұрындары «Қазақ – жартылай жа­­­байы, көшпелі, жыртқыш, жанкеспе ұры, қарақшы жұрт...» деп жазған А.И.Лев­шинді Шоқан Уәлиханов қалайша «Қазақ тарихының Геродоты» деп атады екен деп таңғалып жүретінмін. Кейінірек Левшинді де, Шоқанды да біршама оқығаннан соң Шо­қан мұнда Левшиннің пікірін жақ­тыр­ма­ғандықтан кекетіп айтқан сөз екенін тү­сіндім. Неге десеңіз, А.И.Левшин Фир­доу­сидің «Рүстем-Дастанындағы» Кейкібад кез­белерін біздің «қазақ» деп ойлаған екен. Шо­қан Левшиннің мұндай салыс­ты­руын жақ­тырмай, оны «Геродотым-ай» деп орынды кекетіпті. Ал Шоқанның бұл кеке­сі­нінің мәнін түсінбей, «Шоқан Левшинді «Қа­зақ тарихының Геродоты» деп атапты-мыс» деп көпіртіп жіберген Шоқаннан соң­ғы тарихшылар екен. Тіптен қайсыбіреулер бү­гіннің өзінде солай түсінеді. Тарихқа те­рең үңілсе нетті. Иә, Ресей және Франция гео­графиялық қоғамының мүшесі А.Лев­шин патшалық Ресей өкіметінің тікелей тап­сыр­масымен қазақ, қырғыздардың тарихи географиясы, шаруашылығы, салт-санасы, мінез-құлқы, рулық қатынастарын зерттеп, монографиялық еңбек жазды. Ғалымның еңбегі қазақ тарихын зерттеудегі құнды ма­териал екені рас. Бірақ Алексей Ираклиевич Лев­шин «Қазақ тарихының Геродоты» емес.
1.Ол ең әуелі қазақ даласын, қазақ­тарды жаулап алуды мақсат еткен патшалық Ресей өкіметіне қызмет етті.
2.А.Левшин бұл тапсырысты ойдағыдай орын­дады. Қазақ өмірін жан-жақты зерт­тей келіп, «қазақтар мына түрімен өз ал­ды­на ел болып тұра алмайды, оларды орта­лық­­танған билікке бағындыру қажет» деп ашып көрсетті. Оның еңбектері патшалық Ре­сейдің қазақтарды жаулап алуының ғы­лыми негізі болды.
3.А.Левшин – тек тарихшы емес, патша өкі­метінің жоғары шенді шенеунігі. Ол қа­ра­пайым қазақ өміріне патшалық Ресей ше­неунігі тұрғысынан қарады. Сондықтан бо­лар, қазақтың жан арманын түсіне ал­мады. Менің бұл пікірім «орысжанды» қа­зақ­тардың өзіне оғаштау көрінуі мүмкін. Ол үшін А.Левшиннің «Описание киргиз-ка­зац­ких или киргиз-кайсацких орд и сте­пей» ат­ты еңбегінің кейбір қорытынды ұсыныс-пі­кірлерін байыппен оқып шығу қа­жет шығар. Автор қазақтардың мінез-құл­қын талдау үшін қазақты үш ұйықтаса түсінде көр­меген, XVII-XVIII ғасырларда өмір сүр­ген француз ағартушы фило­соф­та­ры Жан Жак Руссо, Шарль Луи Мон­тескьенің ең­бе­гіне жүгінуінің өзі таңданыс ту­дырады. Мы­са­лы, Монтескье дүйім Азия­ны еңбекқор, қа­һарман, еркіндікті аң­саған солтүстік жә­не осал, жалқау, құл­дықты көксеген оң­түс­тік деп екі топқа бөліп қараған екен. А.Лев­шин біздің қазақты осылардың екінші то­­бына жатқызады. Ал енді Левшин қа­зақ­тарды көріп, асын ішіп, аяғын босатқан адам ғой. Сөйте тұра ол «қа­зақтар таби­ға­тынан жалқау, жаздың ап­тап ыстығында көп уақытын ұйқымен өт­кізеді, ал қыста қар қалың түсіп, жол жа­былып қалатындықтан, үйінен шықпайды» деп білгірсиді. Сонда не, қазақтың малын қысы-жазы орыстар қа­йырып берген бе? Ары қарай «сәл ау­қа­ты бар қазақтар күні бойы саба толы қы­мыз­дың жанынан шықпайды, қымызға то­йып алып азаннан кешке дейін қыртады» дей­ді. Сонда не, Левшиннің қатыны қа­зақ­тың биесін сауып, сабасын қымызға тол­тырып беріп отырған ба?
Көшпенді мал шаруашылығы деген орыс­тың қол өндірісі манифактурасынан да ауыр жұмыс. Қол өндіріс жылы жайда өтеді. Ал мал шаруашылығы деген – таби­ғат­пен бетпе-бет күрес. Қазақ малын қа­уым бо­лып бағады және қалай бағуды ешкімнен сұрамайды. Мал бағудың өзіндік үрдісі, ішкі ережесі бар. Үй иесі мал табады, ұл ба­ла­лар малын бағады, әйелдер мен қыз ба­лалар отын жағады, малын сауады. Бұл – қазақтың жалқаулығы емес, шаруа­шылық дәстүрі.
Ол қазақтың үш түрлі қасиетін дұрыс аң­­­ғарған. Біріншісі – «жасы үлкенді сый­лау», екіншісі – «қауқарсыздың алдында үл­­­­ке­йіп, қолында билігі бар, қау­қар­лы­лар­дың ал­дында әрдайым осалдық та­ны­та­тын­дығы», үшіншісі – «Ресей жерінде не­месе Астраханда жүріп малданып, әл­деніп қайт­қан қазақ Жайықтан өтіп, еліне қайтып орал­ған соң қазақ топырағын сүйіп көрі­сетін отансүйгіштігі».
– «Алаш» сөзі неге жалпыхалықтық қол­данысқа ене алмай отыр? Ол біздің екін­­ші атауымыз емес пе? Жалпы, «Алаш» сөзінің мәртебесі қай кезде үл­кен ба­сымдыққа ие болды?
– «Алаш» сөзі кейінгі кезде айқын бола бас­тады. Ол – «қазақ» деген сөздің си­но­нимі, екеуі бір ұғым. Алаш деген ұғымның пай­да болғанын кейбір тарихшылар сан-сақ­қа жүгіртіп, көптеген өтірік анықтамалар бер­ген. «Алача» деген моңғолдың «өлтіре бе­ріңдер» деген сөзі екен», «алаша» деген Ала­пес ханның атынан шыққан екен» деп жа­зыпты кейбір ғалымдар. Біздің тү­сі­ні­гі­міз­де, «Алаш» ұраны Ақ Орданың кезінде пай­да болған. Ақ Орданы Шымтайұлы Орысхан билеп тұрған кезде Орыс хан қа­зақ хандарының атасы деп танылды. Мы­са­лы, Шоқан қазақ хандары кестесін Орыс хан­нан бастайды. Орыс ханнан бері қарай оның баласы Құйыршық, одан Барақ, Ба­рақ­тан Жәнібек; Орыс ханның бір баласы Тоқ­тақия, одан Әніке, Болат, одан Керей хан. Осы Орыс ханның кезінде «Алаш» қа­зақ­тың басын біріктірген жауынгерлік ұра­ны болды. Кейбір ғалымдар алты алаш де­ген сөзді «ол башқұрт, қырғыз және тағы бә­ленше» десіп жүр. Ол теріс пікір. Ақ Ор­даның тұсында «Алаш» ұраны осылайша қа­зақтың ұлттық идеологиясына айналды. Бұл жайында Мәшһүр Жүсіп Көпеев: «Алаш» деген атты ұранға қойып, жауға шап­қанда «Алаш, Алаш» деп шабыңдар, Алаш демегенді әкең де болса ұрып жыға бе­ріңдер» десіп бата қылысты. «Кеше Алаш, Алаш болғанда, Алаша хан бол­ған­да, Үйіміз ағаш болғанда, Ұранымыз Алаш болғанда Үш жүздің баласы қазақ емес пе едік?!» деп айтылған сөз содан қалған», – дей­ді. Шоқан Уәлиханов «Қазақ» ат-ата­уы­ның тегін көп іздеді. Ақыры осы «Алаш» ұғымы қазақтың жалпы есімі (нарицатель­ное имя) деп тапты. Қадырғали Жалайыр «Алаш» ұғымын «Қазақ» деген мағынада қолданды.
Алашорда көсемдерінің бірі Ә.Бө­кей­ха­нов кадет партиясының ұлт саясатын сынға алып, «Біз, Алаш ұранды жұрт, жиы­лып, ұлт автономиясын тікпек болдық» де­се, І жалпықазақ съезінің қаулысында пар­тия­ның «Алаш» аталуының мәнін былайша тү­сіндіреді: «Біздің партияның ұранына кел­сек, – дейді автор, – бабамыздың «Алаш» ұра­нынан артық ұранды іздесек те таба ал­май­мыз. Сөйтіп, қазақ саяси пар­тия­сының атын «Алаш» қою, ойлап әуре болмастан ауызға түсіп тұр».
Қазақ қайда жүрмесін бірін-бірі «Алаш­тың азаматы ғой» деп мүсіркеп, бір-біріне жа­нашырлық танытып жүреді. Ал қырғыз, но­ғай, башқұрттарды «Алаштың азаматы» де­мейді, түбірі бір түркі халықтары дейміз. Осыны ажырата білуіміз керек.
– Аға, әңгімеңізге рақмет. Еңбегіңіз жемісті болсын.