Белгібай ШАХМЕТОВ, медицина ғылымының докторы, профессор, психотерапевт:
– Соңғы кездері елімізде жасөспірімдер арасындағы суицид дерті дендеп барады. Тіпті еліміз жасөспірімдер суициді жөнінен ТМД елдері арасында алдыңғы орынға шығыпты. Маман ретінде жасөспірімдер суицидінің көбеюіне не себеп деп ойлайсыз?
– Жасөспірімдер суицидіне мән бермей қоя салуға болмайды. Негізі, балалардың суицидке ұрыну қаупі бес жастан басталады. Ол жаста негізінен балалар «мені әке-шешем жақтырмайды, еркелетпейді, керек етпейді немесе іні-сіңлімді ғана еркелетіп, маған назар аудармайды» деген ойдың жетегінде суицидке ұрынуы мүмкін. Сондықтан ата-ана өз баласын әрқашан еркелетіп, жылы сөздер айтып отыруы керек. Яғни баласының көңіл күйін бақылаудан шығармауы тиіс. Тіпті ата-ананың жылуын сезінбеген бала балалық шағында суицидке ұрынбаса да, өсе келе бала кезіндегі осы ойдың санасында қалып кетуі салдарынан келешекте суицидке ұрыну қаупі бар. Балалардың көбі негізі өтпелі кезеңде суицидке ұрынады. Сондай-ақ жалғыз қалған үлкен кісілер жалғызсырап торығу салдарынан, ал орта жастағылар көбінесе материалдық жағдайдың жетіспеушілігінен жүйкесі күйзеліске ұшырап, суицидке барады. Шыны керек, салыстырмалы түрде қарағанда, суицидке шалдығушылардың саны жөнінен еліміз алдыңғы орында тұр. Суицид дертінің көбейіп, азаюы халықтың жан саулығының көрсеткіші саналады.
Негізі, еліміз бойынша халқымыздың өмір сүру жасының ұзақтығы – орташа есеппен 60-65 жас аралығында. Ал Күншығыс елдерінде халықтың өмір сүруінің орташа жасы 80-86 жасқа жеткен. Адамның ұзақ өмір сүруі үшін құнарлы тамақ, әлеуметтік жағдайдың дұрыстығына қоса, көтеріңкі көңіл күй де керек. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы кеңсесінің басшысы Мария Кишман «Еуропа елдеріндегі мүгедектіктің басты себебі – күйзеліс» деген тұжырым жасады. Бұл біздің елімізге де тән қасірет болып отыр. Адамның көңіл күйі болмаса, өмір сүруге деген құлшынысы, жігері де болмайды. Кейде мұндай нәрселердің аяғы суицидке де соғып жататыны жасырын емес. Аурумен қайтыс болған науқастың тәні ауырса, суицидпен қайтыс болған адамның жаны ауырады деген сөз. Яғни суицид – жан ауруы. Негізі, адамның саулығы үш бөліктен тұрады: жан саулығы, тән саулығы, әлеуметтік саулығы. Осы орайда халықтың тән саулығын арттыру үшін салауатты өмір салтын дамытуға, жан саулығын арттыру үшін әлеуметтік жағдайын жақсартуға күш салған жөн. Өйткені тәнмен, жанмен бірге адамның санасы да шынығады. Ал адам тәні мен жанының саулығын қадағалайтын дәрігер дейтін болсақ, бүгінгі таңда елімізде 5 мың дәрігер жетіспейді екен. Олай болса, денсаулықты қадағалауға әлде де толық күшіміз жетіспей отыр.
Айта кетер жайт, еліміз суицидтің тіркелуі жөнінен алдыңғы орында болса да, оның алдын алу жұмыстары мүлдем жүргізілмейді деуге болады. Суицидтің алдын алудың бір жолы – ата-ана, ұстаз, жалпы қоғамның жасөспіріммен жылы қарым-қатынас орнатуы. Оларға «көгермегір, оңбаған» деп ұрсып, мұқатып, кекетіп, кемітіп, жекігеннен гөрі, «құлыным, балапаным» деп отырсаңыз, бала жанының саулығына септескеніңіз болар еді.
– Мамандар «жасөспірімдер суицидінің тағы бір себебі – мектептердегі психолог жұмысының жеткіліксіздігі» деп отыр. Бұл пікір қаншалықты негізді?
– Психолог санының көбеюімен мәселе толықтай шешіледі деп те айта алмаймын. Көшені таза ұстау үшін аула сыпырушылардың санын көбейтуге болады, бірақ ең алдымен қоқысты кез келген жерге шашатындар мен көшеде түкіретіндерді тәртіпке салған жөн. Яғни бұл – суицидтің басқа да алдын алу жұмыстарын күшейту керек деген сөз. Рас, психолог мамандар жеткілікті болуы тиіс. Халқымыз бұрын психологқа барып, мұң шағуды қалыпты нәрсе санамаса да, соңғы кездері психолог көмегін керек ететіндер саны көбейіп келеді. Мамандардың осыны ескеріп, психолог кадрларды көбейтуге тырысқаны жөн.
– Ресми мәлімет бойынша, халқымыздың 7 пайызы психикалық түрлі ауруларға шалдыққан көрінеді. Ал тәуелсіз сарапшылар «аурулардың саны бұдан әлдеқайда көп» дейді. Бұл қаншалықты дұрыс пікір?
– Біздің елімізде күйзеліске ұшыраған адамға, науқасқа көмек аз. Сосын ол қоғамнан қолдау,көмек таппағаннан кейін өз-өзіне қол жұмсауға мәжбүр болады. Жан күйзелісіне шалдыққан адамдарға көмек көрсететін тегін психикалық көмек беретін телефон желілері болуы тиіс. Жаны қиналған кез келген адам қиналған уақытта өзіне жанашыр, сырласатын адам іздейді. Мамандардың осындай көмегін науқастарға қолжетімді қылатын қоңырау шалатын тегін қоңырау желілерінің көмегі зор болар еді. Қоғамда жастарға да көмек жоқтың қасы. Сондықтан мектеп қабырғасынан шыққан соң, бірқатар жастар оқуға қаржысы жоқ болғандықтан, дипломы жоқ адамға жұмыс та табылмаған соң, жігіттер жағы адасып барып, майда-шүйде ұрлағаны үшін түрмеге отырып жатса, қыздар жағы Сейфуллин көшесінің бойында жүр. Мемлекет жайдан-жай жастарға ақша таратпай-ақ қойсын, бірақ жастарға екі қолға бір жұмыс тауып берсін. Болды. Жас адам еңбекақы тауып тұрса, өзін-өзі сыйлайды, ал өзін-өзі сыйлаған адам өзіне қол жұмсамайды. Мұның бәрін неге айтып отырмын? Өйткені жүйке ауруына шалдыққандардың басым бөлігіне әлеуметтік жағдай әсер етіп жатады. Республикадағы психиатриялық мекемелерде 3 жүз мыңнан астам адам тіркеуде тұр. Бір ғана Алматы қаласындағы аурулар саны 20 мыңнан асады. Адамдардың күйзеліске ұшырау себептерінің бірі ретінде әлеуметтік жағдайдың төмендеуі айтылады, оған дүниежүзін жаулаған қаржы дағдарысы мен жұмыссыздық та өз кесірін тигізбей жатқан жоқ. Жалпы, соңғы жылдары әлем бойынша күйзеліс салдарынан өз-өзіне қол салу фактілері де жиілеп кетті. Алдағы жылдары жүйкенің күйзелісі адамзатқа ең қауіпті дерт болуы да мүмкін. Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының зерттеулері бойынша, әлемде 450 миллион адам психикалық мәндегі аурулардан зардап шегеді екен. Ал Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша, біз қауіп төніп тұрған топқа жатамыз. Қазақстанда өзіне қол жұмсағандар адам санына шаққанда басқа елдерге қарағанда көбірек. Ал бұл көрсеткіш халықтың жан саулығын көрсетеді. Қоғамның заманауи даму үрдісі халықтың психикалық және психологиялық саулығына ерекше көңіл бөлудің қажеттігін талап етуде. Мәселен, бүгінгі таңда алдыңғы жылдармен салыстырғанда тәжірибелі психологтардың көмегіне жүгінушілер қатары артқан. Бұл, негізінен, бүгінгі қоғамдағы шұғыл өзгерістер мен білім деңгейінің үнемі артуымен байланысты болып отыр. Ғарыштық жылдамдықпен дамып бара жатқан біздің қоғамда білікті психологтың көмегінсіз адамның бейімделуі қиын. Бұл мәселені шешу үшін 10 адамға кем дегенде бір психологтан қажет екен. Алайда 10 шақты ұйым мен бірен-саран оқу орны бұл мәселені шешуге қауқарсыз.
– Еліміздегі құқық саласын реформалау жүйесіне орай айықтырғыштарды Денсаулық сақтау министрлігіне беру мекеме жұмысының тиімділігін арттыра ала ма?
– Онсыз да өз мәселесін өзі шеше алмай отырған медицина саласына айықтырғыштарды беру жығылғанға жұдырық болды деуге болады. Онсыз да бұл салада 5 мың дәрігер жетіспеушілігі сөз болып жатқан кезде айықтырғыштардың да осы салада болуы дәрігерлерге қосымша салмақ салатын болды. Сондықтан бұл өзгеріс айықтырғыш мекемелері жұмысының тиімділігін арттырады деп айта алмаймын.
– Соңғы кездері медицина саласына сынның көп айтылуының сыры неде?
– Бүгінде медициналық көмектің неғұрлым сапалы болуы басты мәселе болып отыр. Медицина саласына қайта-қайта жасалып жатқан реформалардың да көздегені – осы. Шетелде медициналық мамандарды дайындау үрдісі өте жоғары. Оларда студентке оқумен бірге білім, біліммен қатар тәжірибе беру қалыптасқан. Студенттер оқумен және ғылыммен қатар айналысып, тәжірибе жүзінде біліктілігін арттыра түседі. Бізге де еліміздегі медициналық көмек көрсету сапасын арттыру үшін ең алдымен білікті дәрігерлерді дайындауға күш салу керек. Еліміздегі медициналық университетті бітірген маманның дүниежүзінің кез келген бұрышында жұмыс істеп кете алатындай қабілеті болуы қажет. Ауру түрлері жыл өткен сайын көбейіп бара жатқандықтан, дәрігерлер соңғы жұмыс күніне дейін әр күн сайын өзін-өзі шыңдай түсуі тиіс. Осы орайда адам өміріне жауапты дәрігер мамандығын таңдаған балалар оқуға қабылданар алдында үлкен дайындықтан өтуі керек. Мәселен, хирургияны таңдаған балалар пышағына түскен науқас тез жазылып кететіндей қолы жеңіл болуы керек. Шетелде жастарды мамандыққа таңдағанда арнайы осындай тестерден өткізіп іріктейді. Дәл осы жүйе бізге де керек. Әйтпесе бүгінде балалар өзі қалаған мамандығына қарай емес, бөлінген гранттың түріне қарай мамандық таңдайтын болған. Медицинаға «мен біреудің өмірін сақтап қалғым келеді, науқасқа шынайы көңілден жанашырлықпен көмек көрсеткім келеді» деген балалар келуі керек. Егер мамандарды үлкен дайындықпен даярласақ, біз өзгенің қаңсығын таңсық көріп, қолына науқастарды сеніп тапсырмас едік. Кеше ғана шетелдік мамандар ота жасаған балаларымыздың ауыр халі жайлы барша жұрт естіді. Шетелден ат арылтып маман шақыртып, оның ісіне көңіліміз толмай, өкпе артқанша, сол маманды өзіміз даярлап шығуға неге күш салмасқа?! Мемлекетіміз де жоғары сапалы медициналық көмекті ұйымдастыра алуы үшін дәрігерлерге жағдай жасауы тиіс. Бүгінде адам өмірін бірінші орынға қоятын дүниежүзіндегі елдердің барлығы дәрігердің айлығын көтеру арқылы жоғары сапалы медициналық көмекке қол жеткізіп отыр. Ал біздің елімізде дәрігерлердің өз бетімен ізденуіне де жағдай жасалмаған. Соңғы жылдары шыққан ауруды емдеу жолдарын танытатын жақсы кітаптардың құны – 10-15 мың теңге, медициналық журналдар да қымбат. 40-45 мың теңге айлығымен дәрігер мұндай оқулықтарды, журналдарды сатып ала алмасы белгілі. Ендеше осынша айлығы бар дәрігерден сапалы медициналық көмек, жан-жақты білім талап ете аламыз ба?
– Ал соңғы жүйе бойынша дәрігерлердің атқарған жұмысына сай жалақы белгіленуі қаншалықты дұрыс?
– Біздің учаскелік дәрігерлеріміз күннің ыстық-суықтығына қарамай, қарамағындағы үйлерді жаяу аралайды. Ал мемлекетіміз олардың көп жаяу жүргені үшін ерте тозатын тәпішкесі мен етігіне ақша қарастырып отырған жоқ. Бір кездері Сталин «жақсы дәрігерді халық өзі асырайды» деген. Яғни дәрігер науқасқа жақсы қараса, біреуі картобын, енді біреуі үйінен сүтін, жұмыртқасын тасып, дәрігердің жағдайын жасайды деген сөз. Бірақ бұл қазіргі заманда коррупция саналады. Сондықтан бүгінгі дәрігердің жағдайын мемлекет жасауы керек. Дәрігер науқастың қалтасына емес, ауруына үңілуі керек. Дамыған елдерде ең жоғары айлық заңгерлер мен дәрігерлердікі. Америкада дәрігерлер 8-10 мың АҚШ доллары көлемінде айлық алады. Біздің елімізде ең болмаса осының 25 пайызындай айлық алса, олар Шымкент қаласындағыдай бомждардан қан алып, қала бойынша АҚТЖ жұқтырғышын таратып жібермес еді. Адам аш болса, қылмысқа жақын тұрады. Халқымызда «бір күн аш болған адамнан 40 күн ақыл сұрама» деген сөз бар. Дәрігер жейтін наны мен суын уайымдамауы керек, өйткені дәрігер адам өмірінің арашасы болса, дәрігерді бағу қоғамның міндеті болуы тиіс. Бізде осы түсініктер қалыптасса, бәрі орнына келер еді.
– Денсаулық сақтау саласында жыл сайын түрлі бағдарламалар қабылданып, олардың жүзеге асуы үшін қомақты қаржы бөлінеді. Және бұл қаржының көлемі жыл өткен сайын өсіп келеді. Әйтсе де ауру көрсеткіші азаяр емес. Неліктен?
– Бәсекелестікке қабілетті дамыған ел болу үшін алдымен денсаулық сақтау саласына көңіл бөлу қажет. Өз басым еліміздің денсаулық сақтау саласына бөлініп жатқан қаржыны қомақты деп айта алмас едім. Денсаулық сақтау саласына дамыған елдер жалпы ішкі өнімнің 10-12 пайызын жұмсайды. Бізде ол – 2,5 пайыз ғана. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ұсынысы бойынша, әр ел жалпы ішкі өнімінің 6-8 пайызын жұмсап отыруы тиіс. Біздің меже оның жартысына да жетпейді. Салыстырмалы түрде қарағанда, бөлінген ақша мардымсыз. Тағы бір атап өтер жайт, бөлінген қаржы діттеген жеріне жетіп те жатқан жоқ. Бөлінген қаржы тозығы жеткен ауруханалар мен емханалардың жөндеу жұмыстарына, тілін түсінбесе де, төрімізде тұрса болды деп бөлінген ақшадан жырымшылап, қымбат медициналық қондырғыларды сатып алуға ретсіз жұмсалып жатыр. Осы секілді медицина саласында желге ұшып жатқан қыруар қаржы өте көп. Кезінде халыққа міндетті сақтандыру жүйесін енгіземіз деп қыруар ақша жиналды. Бүгінде сол ақшаның өзі түгіл, ізі де жоқ, қайда кеткенін ешкім де білмейді. Егер сол ақшаны өз орнымен жұмсасақ, халқымыздың денсаулығы үшін үлкен көмек болар еді. Осыдан келіп қоғамда «бізге міндетті сақтандыру жүйесі керек емес» деген түсінік қалыптасты. Ал, шын мәнінде, әлемнің барлық елінде дерлік міндетті сақтандыру жүйесі бар. Кейде кейбір кәсіпорындар өндіріс барысында зардап шеккен жұмысшыларына өтемақыны да дұрыс бермейді. Еліміздегі толып жатқан мұнай, құрылыс, өндіріс компанияларына өздерінің жұмысшыларының денсаулығын өздері сақтандыруды міндеттеу қажет. Өйткені мемлекеттік бюджеттің халықтың бәрін бірдей өзі көтере алатын жағдайы жоқ. Сондықтан кәсіпорындардың өз жұмысшыларының денсаулығын өздері сақтандыратын жүйе керек.
Алашқа айтар датым...
Медицина саласына кім көрінгеннің келуі науқас пен дәрігер арасындағы қарым-қатынастың дұрыс болмауына, халықтың дәрігерге деген көзқарасының өзгеруіне әкеліп соқты. Сондықтан ақылы оқу орнына тапсыратын балалардың өзі таңдаған мамандығына қаншалықты бейімдігіне қарай өте жоғары деңгейдегі іріктеуден өтуі керек. Осы орайда барлық адам өз мамандығын адаспай табуы үшін алдын ала арнайы тестерден өтсе, дұрыс болар еді. Біздің елімізде кейбір мамандықтар бойынша ғана жастар шығармашылық байқаудан өтеді. Негізі, бұл басқа да мамандықтарға қабылдау кезінде де керек-ақ...