Бұрын шартарапқа тарыдай шашылған қазақпыз деп өкінішпен айтар болсақ, қазір, керісінше, оны мақтанышпен айтуымыз қажет

Әбдуахаб ҚАРА, шоқайтанушы ғалым, Стамбулдағы Мимар Синан университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы:

– Әбдуахаб аға, сіз Мұстафа Шоқай тұл­ғасын зерттеп жүрген ғалымсыз. Бү­гін­де біздің Мұстафа бабамызды сол қиын-қыстау күндерінде саяси пана бол­ған француз жұрты қастерлеп, тіпті өз ниет­терімен сіздің Шоқай жайлы ең­бе­гіңізді француз тіліне аударып басып жатыр екен. Өзіңіз зерттеген тұлғамен бір ортақ ұқсастық – сіздің де шет жұртта тұратындығыңыз. Аға, Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы тұсында сұхбаттасып отыр­мыз, ендеше, әңгімені осы ең бір қымбат құндылығымыз бен сол Тәуелсіздік жо­лында күресте көз жұмған Мұстафадай тұл­ға жайынан бастасақ.

– Ең алғаш 1991 жылы Қазақстан Тәуел­сіз­дік алған тұсында мен тұратын Еуропаның бірқатар ғалымдары ол жайлы қандай пікірде болғанын сіз білесіз бе? Сол тұста КСРО-дан өз еншісін алған елдер жайлы бас­пасөз: «Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан сын­ды елдер – артта қалған елдер. Олардың мә­де­ние­ті төмен, олар Тәуелсіздік деген құн­ды­лық­тың бағасын тіпті жете білмейді де, қарны тоқ, көйлегі көк болса, мәң­гілік бодан болып жүре береді де, Тәуелсіздік деген нәрсе ойларына да келмейді» деп жа­рыса жазып жатты. Біздің «Мен қазақпын, мың өліп, мың тірілген» деген сөз Батыстың құлағына кіріп те шықпайды. «Тәуелсіздік жо­лында күрескен бір іс-әрекетіңді айт, көрсет, құжатпен дәлелде» дейді олар. Біздің дәлеліміз бар, ол – Мұстафа Шоқай! Демек, біз әлгіндейлерге «сонау Берлинде Мұстафа Шоқай сүйегі неге жатыр?» деп қарсы сұрақ қоюымыз керек. Шоқай Еуропаға жұмыс іздеп не болмаса ағылшын тілін үйренуге, не тағы да басқа жеке бастың мүддесі үшін бар­ған жоқ. Ол елінің Тәуелсіздігі үшін қандай да бір іс жасауға үлкен мүмкіндік іздеді. Сол жолда біршама іс атқарды, сол жолда құрбан болды. Бұл – кімге де болса тайсалмай айта алатын, мықты дәлел. Еуропа не бол­ма­са Батыс елдерін сіз сезіммен, әлгіндей эмо­ция­ға құрылған поэзиямен сендіре алмай­сыз, олар тек нақты құжат, нақты дерек, фак­ті­ге ғана сенетін жұрт. Олар айтпайды емес, айтады, «Сіздердің қай тұлғаларыңыз Кеңес Одағына бодан болмау үшін күресті, қайсысы же­ңіске жетті, қандай жанқиярлық еңбек жасады?» дейді.

Ол орынды да. Міне, сон­дайда біздің жүзіміз төмен қарап, ауыз аша алмай, мойындаған сыңай таныт­пауы­мыз қажет. Осындайда Мұстафа сынды тұлғамыз болмағанда, Әлихан Бөкейханов бастаған Алаш арыстары болмағанда біздің тари­хы­мыз кәдімгідей ойсырап, кемдік көрер еді. Сондықтан да бізге осындай ұлтының ер­кіндігі, азаттығы үшін құрбан болған тұл­ға­ла­рымызды бүгінгі таңда қалай бағаласақ та жарасады. Кешегі Желтоқсан оқиғасы да – осындай Тәуелсіздік үшін болған күрес. Алайда біз мынаны ұғуымыз керек, Мұстафа Шоқайдың күресі де, Желтоқсан оқиғасы да – қарулы күрес емес, идеялық, саяси, мә­дени күрес, бұлар демократиялық талаптан шыққан өр рухты халықтың еркіндік үшін үн қатуы. Бір халыққа дұш­пан­дық пиғылында емес, өз елі, өз жерінің Тәуел­сіздігі үшін, елдің тағдырына байла­ныс­ты шыққан күрес. Өз халқы адам секілді өмір сүруі үшін өр рухты халықтың осылай толқуы заңды. Міне, бүгін, шүкір, Тәуелсіз елміз. Тілі­міз­ді, ділімізді емін-еркін айтып, талқылап, кезінде солардың көрген қиянатын орнына кел­тіруді ешкімнен тайсақтамай айтып отыр­мыз. Туымызды тік көтеріп, қазақтың өз мүм­кін­дігін өз елінің тұрғындары, қазақ баласы көріп отыр. Бұл байлық бізде бұрыннан бар, бірақ неге кеңес кезінде бүгінгідей бай өмір сүре алмадық онда? Себебі өз бай­лы­ғы­мыз­дың кілті өз қолымызда болған жоқ. Елдің егесі өзіміз болғанымыз жоқ. Бүгін біз Тәуел­сіз­діктің рақатын көріп отырғанымызды сезінуіміз керек, қадірін түсінуіміз керек. Бүгін қазақ баласы шетелге шығып жатса, ол, бірін­шіден, осы Тәуелсіздіктің арқасы. Ғылы­мы­мыз өркендеп жатса, Тәуелсіздіктің арқа­сы. Қазақ­стан, шүкір, бүгінде әлемдік аре­на­да үлкен беделге ие. Кеше – ЕҚЫҰ-ға, бүгін Ислам кон­фе­ренциясы ұйы­мы­на төраға болып отырмыз. Міне, бұл – сол еге­­мен­діктің арқасы.

– Еліміздің көп жағдайда әлі де болса орыс тіліндегі ақпаратқа, Ресей ақпарат көз­деріне тәуелді болуы байқалады. Бі­рақ ол орыс халқының кінәсінан емес қой? Өзіміздің өткенде кеткен есеміз бен бү­гінгі кезде де кей жағынан мықты, бе­кем бола алмай отырғанымыздан, сон­дай-ақ жаһанданудың да салдары бар. Осы жаһанданудың бізге ырық бермей отыр­ған тағы қандай тұсы бар? Біз жа­һан­­дануды қай жағынан түсініп, қай жа­ғы­­нан әлі де болса тани алмай отыр­мыз?

– Негізі, жаһанданудың мүмкіндіктері өте көп, бірақ ол үшін оны өте жақсы түсіне білу керек. Біз, шыны керек, көп ретте жаһан­да­ну­ды дұрыс түсіне алмай отырмыз. Жаһан­дану де­ген – әлемнің бір-бірімен қабысуы. Демек, біз­дің әлем елдерімен жан-жақты бай­ла­нысқа түсуіміз керек. Алайда ең бірінші өз ішімізде ынтымақ пен бірлік керек. Егер өз елімізде, өз халқымызда тұтастық болмаса, қауіп-қатерге көзсіз ұрыну қаупі мол. Ал­дымен тілге тұтастық керек, яғни жаһандану үрдісінде біз ұтылмай, ұтамыз десек, жұ­тыл­майын десек, қазақ тегіс қазақ тілін біліп, сөйлеуге тиіс. Тек Қазақстан қазақтары емес, шетел қазақтары да тегіс қазақ тілінде сөйлеуі тиіс. Бүгінде 5 миллиондай қазақ әлемнің әр елінде өмір сүріп жатыр. Солардың көбі – тілден айырылудың сәл алдында. Бұған жол бермеуіміз керек. Себебі елдегі қазақтармен қатар, сол 5 миллион қазақ қазақ тілін жақ­сы біліп, сөйлеп тұрғанда барып біз жаһан­дану үрдісінде ұтамыз, ұтылмаймыз, жұтыл­май­мыз. Қытайда 2 миллиондай қан­да­сымыз бар. Олар қытай тілін өте жақсы біледі. Ал со­лар қазақшаны да сондай жақсы білсе, біз онда Қытайдың технологиясын мең­геріп, олардың сан саласынан хабардар болып оты­рар едік. Қатынас күшейеді. Емін-еркін сезінеміз өзімізді. Себебі әлемнің қай түк­пі­рін­де болсын қазақ бар. Ресейде бір мил­лион қазақ бар дейміз. Бірақ солардың көбі қазақша білмейді, онда олардың орыс­тан не айырмашылығы болғаны? Сондықтан біз қай түкпірдегі қазақ болсын, қазақша біл­ген­де барып, мықты бола алатынымызды түсі­нуіміз керек те, соған көңіл бөлуіміз шарт. Тіпті әлем­нің сонау бір қиырында жалғыз қазақ өмір сүретінін білсек, біз соны қазақ қыл­ған­ша асығуымыз керек. Себебі өзге елде өмір сүретін адам өз ана тілін білмесе, өз еліне бірде-бір пайда әкелмейді. Ел ішінде бүгінде тілге талап қойылып жатыр, енді сол талапты диаспора қазағына да қоюымыз шарт. Талап қойып қана қоймай, мүмкіндік ту­ғызуымыз керек. Бірақ, өкінішке қарай, бүгінде диас­по­­раны зерттейтін ғалымдар аз болып тұр. Ал диаспораны зерттеу қазір қазаққа ауадай қа­жет. Қытай қазағын бір бөлек, Моңғолия қазағын бөлек, Түркия қа­за­ғын бөлек, Еуро­па қазағын да дәл солай өз алдына терең зерттеу қажет.
– Салыстырмалы түрде алғанда, қа­зір қай елдің қазағының қазақшасы же­тік? Сондай-ақ қай елде қазақшаны же­тіл­діруге мүмкіндік бар?
– Мен айтар едім, бүгінгі таңда Моңғолия қазағының тілі өзгелерден анағұрлым жатық. Бұл, біріншіден, моңғолдар тіл, салт-дәстүр жағынан қазаққа жақын әрі қазақшаға шектеу қоймайды. Сондай-ақ Қытай қазағы да. Бірақ соңғы жылдары Қытай өз ел­де­рін­дегі өзге ұлттарға қатысты саясатын өзгертті. Қазір олардың мектептеріндегі қазақ тілі пәнін қыс­қартып, қытайландыру үрдісі бас­та­лып кетті. Осы тұста бізде бұған бір амал бар, біз Қы­таймен дос елміз. Сол достыққа кір кел­тір­мей, мәдени қатынастарды нығайта отырып, сол арқылы өз қандастарымызға да жол таба білуіміз шарт. Бұл – ешқандай да бір жаман пиғыл, жымысқы саясат емес, ада­ми қатынас. Қазақстанда этникалық топ­тар­дың мектебі, ақпарат құралдары бар ғой. Ендеше, біздің де соны көрші елдерден талап етуге қақымыз бар. Еуропада қазақ тіліне қысым жоқ, бірақ ондағы қандастарымыздың саны аз болған­дық­тан қиындықтар болып тұр. Бір мектеп ашу­ға ондағылардың саны жет­пейді, сынып тол­майды. Сондықтан қазақ­ша мектеп аша ал­маймыз, әйтпесе Түр­кия да, Франция да қазақ­ша мектеп ашуға қарсы тұрып жатқан жоқ. Бұған біз басқаша жол табуымыз керек. Мысалы, сондағы жас­тар­ға арнайы бағ­дар­ла­ма жасап, сол арқылы елге тартып, Тәуел­сіз­дік күні, Наурыз сынды мей­рамдарда осын­да алып келіп, қандас­та­ры­мен қауыштыру керек. Құлақпен есту бір бөлек, көзбен көрудің жөні тым бөлек. Осы орайда биыл Түркиядағы Қазақстанның ел­шісі Жансейіт Түймебаев жақсы жобаны қол­ға алды, Түркиядағы 15 баланың Қазақ­станға келіп, елін ара­лауына мүмкіндік туғыз­ды. Ішінде менің өз балам да бар. Бұрын Қазақ­стан жайлы еститін, бірақ көзбен көрме­ген соң оған елес секілді көрінетін. Биыл елден сондай бір мүмкіндік туып, өз көзімен көріп, топырағын басып, суын ішіп кетті. Қазір Қазақстан десе, ықыласы тым ерекше, тілге деген ықыласы күшті, әр сөз­дің мағынасын білуге ынтық.

Өкінішке қарай, Түркияда біздің буыннан туған бала­лар­дың қазақшасы жақсы деп мақтана ал­маймыз, себебі мектеп жоқ, орта жоқ. Алайда біз соған қарамастан, балаларымызға әлгін­­дей де болса, мүмкіндік туғызуымыз керек. Жа­һан­дану деген – осы, егер менің балам Түркияда түрік тілін жақсы білсе, одан бұрын өз тілін жақсы білсе, ертең екі елдің арасын нағыз дәнекерлейтін сол болады. Қазақ­стан­ның бо­лашағы үшін ондай азамат­тар өте қажет, себебі ол ертең түріктің тех­но­ло­гиясын, сау­да­сы мен іскер азаматтарын ертіп алып келе­ді. Инвестиция салғызады. Қазір білесіз, әлем­де жұмыссыздық деген өр­шіп, жұмыс табу қиындап барады. Мен осы орай­да көп жастарға айтамын, «сен қазақ тілін тек ұлт­шылдықпен ғана үйренбе, ол ер­теңгі күні жұ­мыс істеуің үшін де қажет, егер тілің­ді білмесең, еліңе қажет азамат бола ал­майсың» деп айтып отырамын. Бұрын шар­та­рап­қа тарыдай ша­шыл­ған қазақпыз деп өкі­нішпен айтар болсақ, қазір, керісінше, оны мақ­та­ныш­пен айтуымыз қажет. Неге? Себебі дүние­жүзінің қай түк­пі­рін­де болсын, қазақ бар. Соның бәрін қазақ­тан­дырсақ, онда Қазақ­станның аяқ алысы кү­шейіп, нығая түсуіне әсер етеді. Себебі әлемнің әр түкпі­рін­дегі қазақ Қазақстандағы бауыры мен сол елдің арасындағы табиғи елші бол­мақ. Ол елі­не жан-тәнімен қызмет ететін болады. Себебі қанша дегенмен, әр ел, әр ұлт өз еліне қаны тартады. Қазақ боп туғаннан кейін ол мін­детті түрде қазағына қызмет етеді. Сон­дық­тан бізге көп кешіктірмей арнайы диас­­по­ра министрлігін құруымыз керек. Өйт­кені қазақтың үштен бір бөлігі – шетелдерде, екі бөлігі – Қазақстанда. Сол себепті диас­по­ра­мен жұмыс істеу – өте бір стратегиялық ма­ңы­зы жоғары мәселе. Осындай жаһандану ке­зеңінде бір елде қоғамдық пікір қалып­тас­тыру деген нәрсе – өте маңызды нәрсе.

 – Яғни сіздің сөзіңізден ұққаным, ше­тел­дегі қазақтардың барлығын елге көші­ріп әкелмей, оларға сол елде тұр­ған­да жақсы жағдай жасалса, бұл одан да гөрі тиімдірек дейсіз ғой, солай ма?

– Иә, өте дұрыс түсініп отырсыз. Бүгінде диаспора десе, тек қандастарды елге көшіріп әкелуші ұйым деп түсінеміз. Бұл – біржақты түсінік. Әрине, қазақты Қазақстанға, тарихи Отанына көшіріп әкелген жақсы, алайда бар­лық қазақ бірдей көшіп келе бермейді. Кейде көшпеген қазақты сатқындық жасағандай кө­реміз, ол – қате түсінік. Көбі «е, демек, ол қазақтың Еуропада жаны рақат, жақсы тұрмыс кешіп жатыр, сонысын қимайды-дағы» деп ойлайды. Жоқ, олай емес. Оның көптеген себебі бар. Сондықтан көшпеген қазақ­ты сол тұрып жатқан елінде сақтап қал­сақ, ол одан да гөрі көбірек пайда әкелмек. Қалай? Мы­салы, сіз ертең қандай да бір шаруамен Па­риж­ге не Стамбулға барсаңыз, сізді француз не түрік қарсы алғаннан гөрі, өз қазағыңыз қар­сы алса, маған сеніңіз, ол өте керемет қуаныш сыйлайды. Мен, мә­се­лен, жырақта жүрсем де, күнде «Қазақ ра­дио­сын» тыңдап, елдегі бауырлармен күн­делікті хат алысып отыра аламын. Бұл – жа­һан­данудың пайдалы тұсы, яғни тығыз бай­ла­ныс орнатуға бар жағдай бар. Әрине, елге келіп, ауасын жұтып, суын ішкенге ештеңе жетпейді. Елге әр келген сайын ұжмаққа кел­гендей керемет күй кешемін. Ол сезімді сөзбен жеткізу мүмкін емес. Бірақ шетел қа­зағын шетелде сақтап қалу да өте қажет, ол саяси қауіпсіздік үшін де қажет. Шетелдегі бір қазақтың өзін жоғалтпай ұстап отырсақ, соның өзі – орасан зор пайда.

Біз са­ны­мыз аз қазақпыз дейміз ғой. Қытай бір жа­рым миллиард, басқа елдер жүз миллион, тағысын тағылар. Қазақтың саны, шынында, олармен салыстырғанда аз, бірақ біз сол аз да болса санымызды сапаға айналдырсақ, соның өзі бізге айтарлықтай күш сыйлары анық. Бірақ олардың, яғни шеттегі қазақтың ойы қазақ болуы керек, санасы қазақ болуы керек, мүддесі Қазақстан болуы керек, яғни еліме қайтсем пайдамды тигізем деген ойы болуы тиіс. Екінші бір мәселе, мен мұны жиі айтып жүрмін: шетел қазақтарына Қазақ­станның жаны ашымасын. «Ойбай, олар жырақта жүр ғой, қарны ашып қалмасын» деп бізге Қазақстан көмектеспесін. Неге? Себебі қазақ шетелде қалса өлмейді, бірақ түріктеніп, қытайланып, орыстанып кетуі мүмкін, бірақ, әйтеуір, адам ретінде өмір сүреді. Сондықтан мәселе жанашырлықта емес, мәселе – осы Қазақстан Тәуелсіздігін қа­лай баянды ету керек, бәріміздің, яғни Қазақ­станның да, диаспораның да ортақ мүддеміз сол болуы шарт. Міне, осы себепті де менің айтарым – егер шетел қазағы Қазақ­стан үкіметіне пайдалы болса, Қазақстан оған көмектессін. Жоқ, одан пайда жоқ десе, он­да көмектеспей-ақ қойсын. Мен мұны неге айтып отырмын? Кейде мен естіп қала­мын, халық арасына шетел қазағы келіп-кетіп жүрсе, кеңестік сарында сөйлейтіндер та­бы­лып қалады. Кеңес Одағының қазақты қазақ­қа қарсы қою саясаты болғанын білесіздер. Бүгінде «шетел қазағы – фашист, олар ка­пи­та­лист, олар байдың тұқымдары» деген көз­қа­рас байқасаңыз, ол – сол кеңестік саясаттың сар­қыншағы. Міне, солар бізге «сендер не деп келіп тұрсыңдар енді, бұрын ата-баба­ла­рың алтынмен қашып кеткен, енді Қазақстан байыған соң келіп отырсыңдар» деген сұм­дық сөзді өз басым да естіп қалғаным бар. Бұдан ауыр сөз жоқ шығар, сірә. Шетелге шығып кө­рі­ңізші, шырт түкіріп, тым шалқып-та­сыған қазақ жоқ. Себебі олар кеңестік саясат көр­сеткендей, байлығын бер­меу үшін алтынын алып қашып кеткен емес, өз тілін, өз салтын сақтау үшін, қазақ боп қалу үшін кеткен қазақтар. Сондықтан әлгіндей сөз – қазақты қазаққа қарсы қою саясатынан ту­ған сөз. Қазақ бүгін Қазақстанға келсе, өз Ота­ным, атамекенім деп келеді. Әйтпесе Түркия нашар емес, Еуропа нашар емес. Қиналған қазақ бол­са, ол көрші Өзбекстан, Қыр­ғыз­станнан кел­ген болуы мүмкін. Бірақ соның өзі ертең ел­ге пайда алып келеді. Қазақтың саны өсе бер­сін.

Мен сізге бір әңгіме айтайын: біздің ата­ла­рымыз 1952 жылы Түркияға кетіпті. Қазақ­­тардың сол жағдайын айтып, оларға Түр­кия­ның кеңшілік жасап, жер бергенін баспасөз құ­ралдары хабарлап, газеттер жазғанда көптеген жергілікті халықта «өзіміз жарымай жүргенде кімді жарылқаймыз, нанымызға ор­тақтастырып не керегі бар?» деген нара­зы­лық ой туса керек. Соның күпіршілік бол­ға­нын бертін келе түріктер мойындап, бізден кешірім сұрағандай болды. Ал енді түрік хал­қы сол тұста, ра­сын­да, айтарлықтай жақсы тұр­мыста емес еді, Сирия секілді көрші ел­дер­ден тауар тасып, әйтеуір, әркім қолынан келгенше күнін көр­ген. Болмаса байға жал­да­нып күн көрген. Екі күн тоқ, екі күн аш жа­та­мыз дейді. Сөйтіп жүр­ген­де қазақтар көшіп келген, сондықтан әлгіндей наразылық туған. Енді неге кешірім сұрады десек, себебі қазақ­тардың келуімен ол жерге береке келген. Себебі қазақ Түр­кия­ға тері кәсібін алып бар­ған, оны көрген түрік­тер тері кәсібін мең­гер­ген. Тіпті уақыт өте сол тері кәсібінің ар­қа­сын­да байып кеткен де түрік­тер табылған. Міне, көр­діңіз бе, «бір кездері біз қараң­ғы­лықпен на­нымызға ортақ болады деп түсінген, қазақ­тар, қайта біздің нанымызға нан қос­ты­ңыздар» деді түріктің бүгінгі ұрпағы. Мен дәл осы мы­салды бүгінде Қазақстандағы әлгіндей кеңестік түсінікпен әлі жүрген қан­дас­тарымызға айтар едім, яғни шетел қазағы өз еліне кел­генде өзде­рі­мен бірге несібе ала келмесе, асына ор­тақ­та­сатын ойы жоқ. Қазақ­тың жері Түр­киядан үш жарым есе кең, ал қазақтың саны Түркия­ның бір ғана қаласы Стамбул хал­қымен бір­дей ғана. Тіпті бес миллион қазақ бір күнде келсе де, Қазақстан аш қалмайды. Сон­дықтан жаһан­дану дәуі­рін­де Тәуелсіз Қазақ­станға әлгіндей ескі ке­ңес­тік көзқарас жараспайды. Тәуелсіз қазақ «қазағым келсін, келмесе, сол тұрған же­рінде мықты болсын» деп ойласын. Ауқымды кеңістікте ойласақ, ертең Фран­ция­да тұратын қазақ сол елдің Пар­ламентіне депутат болса, ол қазаққа қан­дай пайдасын тигізер еді. Соған жеткізсін Құ­дай. Біз биік деңгейде ойлауымыз керек. Біздің санымыз аз болса да, сапамыз мықты болуы керек. Бүкіл түркі халықтары ішінде қазаққа  фран­цуз ерекше құрметпен қарай­ды, себебі олар үшін қазақ­тың жарқын үлгісі – Мұстафа Шо­қай. Екін­­ші­ден, олардың да өз мүддесі бар: француз қазақтың мұнайын ал­ғысы келеді, Қазақ­станға индустриясын ен­гіз­гісі келеді, яғни өз экономикасын ны­ғайту үшін Қазақ­стан­мен байланысын күшейткісі келеді.

 – Сонда біздің бір кездері тартқан тарихи тақсіретіміз жылдар өте өзімізге қайта пайда болып қайтып жатыр ма?

– Пайдаға айналдыра алсақ, пайда, бі­рақ біз әлі соны пайдаға айналдыра алмай жа­тырмыз. Мысалы, Түркияда екі жүзден астам оқыған жас қазақ кәсіп иесі бар, Еуро­паның өзінде жүзге жуық. Оларды біздің қо­ғам, не Қазақстан, не сол елдер дұрыс пай­да­лана алмай отыр. Бар нәрсені қоғамға жүктейміз, бірақ қоғамдағы азаматтар олар­­мен байланыс жасай алмай отыр. Сон­дықтан қазіргі таңда біз осы нәрсенің тетігін табуымыз керек. Міне, бүгінде «әлгіндей кәсіпкер, қал­талы азаматт­арды қалай тар­та­мыз, ғылымға қалай бау­лимыз, Қазақ­стан­ның игілігіне қа­лай жұмыс істей алады?» деген сұраққа жауап іздесек, содан бір нәти­же болар еді. «Қа­лауын тапса, қар да жа­нады» деген, яғни тілін тапсақ, жолын тапсақ, әлгіндей қазақтар Отанына қызмет етуден, пайдасына жараудан қашпас еді. Себебі Отанына беру, Отанға бо­лысу деген – ұлы мақсат. Адам баласы Ота­нына қызмет істесе, одан үлкен мәртебе жоқ. Мана айт­қандай, диаспора министрлігін құру керек дегенде, мен осындай жақтарын да мең­зеген едім. Диаспора министрлігінің билігі болуы керек. Әрине, дүниежүзілік қа­зақ­тар қауым­дастығы бар, бірақ оның құ­зы­реті шектеулі. Ал арнайы министрлік құрылса, ол әлдеқайда биік деңгейде болар еді. Оның елмен тікелей байланысы, өз қар­жысы, өз қадірі болады. Қазір сондай бір нәрсе бол­ма­ған соң, біз тіпті диаспораның өзін дұрыс тү­сініп, дұрыс зерттей алмай отырмыз. Диас­по­раны зерттеу кенже қалып отырғаны көп нәр­сені кенже қалдырып отыр. Әр елде санау­лы да болса, диаспораны зерттейтын ғалым­дар бар, соларға мүм­кіндік туғызу шарт. Еуропа қалай дамыды? Еуропада әр мә­ліметтің құнын бағалайды.

Негізі, бүгінде әлемдегі ең қымбат нәрсе – ақпарат. Осыны бағалап, ақпаратқа инвес­тиция салғандар бүгінде қарыштап дамып жа­тыр. Ал Қазақ­стан ақпаратқа емес, құры­лыс материалына көбірек мән берді. Сөй­теді-дағы құры­лысқа миллиондап қаржы құюдан тартын­байды, ал біреу зерттеу жасап, ғылыммен ай­налысайын десе, оған жүз доллар беруге тары­ламыз. Осы мен­та­ли­тет бізді артқа тартып, кенже қалдырып отыр, шын мәні­сінде. Бүгінгі уақыт – білгенге мәлімет кезеңі, сол үшін біз ақпаратқа, ғы­лым­да жүр­ген азаматтарға көбірек мүм­кін­шілік жасауы­мыз қажет. Қазақ баласының миы амери­калықтан аз емес, тек дұрыс бағыт жасалмай отыр. Қазір Қазақстанда уни­верситеттерде мықты реформалар жүр­гі­зіліп жатыр, бірақ рефор­маны байланыс жүйе­сіне де жасауымыз керек. Реформа тек тапсырма берумен шек­тел­мейді, қазір ға­лым­дарға күшті тапсыр­малар беріліп отыр, оларға жазған мате­риал­дары шетел бас­па­сөз құралдарында жария­лансын дейді. Бұл дұрыс, бірақ ол ға­лымның айлығы төмен бол­са, мүмкіндігі тө­мен болса, онда оның ма­қаласы қалай ше­тел­дің беделді басы­лы­мы­на шықпақ? Екін­ші­ден, кеңестік кезеңнен қал­ған бюрократтық психология басым, қағаз­бастылық көп нәр­сеге әлі де болса тұсау салып отыр. Бұларды азайту керек. Мысалы, Қазақстан ше­тел­де­гідей PhD жүйе­сіне енді, бірақ әлі сол баяғыдай докторлық дис­сер­та­ция – 200 бет, жинайтын құжаты – 500 бет. Мұн­дай сұмдық Еуропада әлде­қа­шан жойыл­ған. Түркия мен Еуропада ондай жоқ, ғалымдардың қағаз санына емес, біліміне ден қоятын кез жетті. Ал Қазақ­станда болса, ғалымдарға талапты күш­­ті қояды, бірақ со­ған қоса олардың мүм­кіндігін шектеп қойған. Жеке адамның мүмкіндігіне мән бермей, адам­ды құндылық ретінде бағаламай, еш­те­ңе өнбейді. Сен­бес­тік танытып, бір нәрсе үшін он жерден құжат әкел деу, біріншіден, уақытты ысырап етеді. Адамның миы деген – ерекше нәрсе, кейде бір адамның миының өзі көп нәрсені қопарып кетеді. Міне, сон­дай адамдарға мүм­кіндік берілсе, онда Қазақ­­станның жолы ашық, болашағы баян­ды.

Алашқа айтар датым...
Қазақ өзі – тумысынан зейінді халық, өйткені жегеніміз – табиғи өнімдер. Сондықтан қазақ келешекте сапалы халық ретінде түркі елдеріне ғана емес, күллі әлемге үлгі бола алады. Жапон десе, дүниежүзі еңбекқор, технологияны жақсы меңгерген халық деп біледі. Біздің қазақ та жапоннан еш кем емес, сондықтан қазақ болашақта жапоннан асып түсуі керек. Түріктің бір ұлы ойшылы «адамға мүмкіншілік берсең, ол мемлекет жасай алады» деген. Егер адам езіліп, жаншылып отырса, ертең мемлекетті ол езіп, жаншитын болады. Сондықтан бүгінгі ең бірінші кезекте адами ресурсқа көңіл бөлінуі керек. Ең қымбат бағалы кен – адам кені екенін әрқашан есте ұстағанымыз жөн. Еуропада жастар азайып бара жатыр, шүкір, қазақта жас көп. Тек соларға мықты күш, мықты көзқарас бере білсек, сол түбі Қазақстанды алға жетелейді.