Болашақта Балқаш көлі төртке бөлініп кетуі мүмкін

Ахметқал МЕДЕУ, Білім және ғылым министрлігі «Парасат» ғылыми-технологиялық холдингі География институтының директоры, география ғылымының докторы, профессор:

Енді ғылыми мәселелерді шенеуніктер емес, ғылыми кеңес шешеді
– Ахметқал Рахметоллаұлы, 16 сәуір «Ғылым күні» екені белгілі, осыған орай география ғылымында қандай жетіс­тіктер бар? Биылғы жылдың 18 ақпа­нында қабылданған ҚР «Ғылым туралы» Заң жөніндегі ойыңызды  біл­сек және осы заң сіз­дерге қандай кө­мек, мүм­кіндіктер беріп отыр?
– Жаңа ғасыр басында бірнеше алпауыт мемлекеттердің басқосуымен «Мыңжыл­дық бағдарлама» қабылданған болатын. Осы бағдарламаның жетінші тарауында әлемдегі ең өзекті, күрделі деген проблема­лар, олар­ды шешу жолдары көрсетілген, оның ішінде география ғылымына кіретін гид­росфера, атмосфера, жер бедері және т.б салаларын­дағы негізгі мәселелер қарас­тырылған. Осы мәселелермен География институты да айналысады. Қазіргі кезде институттың жа­саған ғылыми нәтижелері дүниежүзі дең­гейінде бағаланады және олар біздің қо­ғамымызға керек. Сондықтан да География институтының болашағы зор деп ой­лаймын.
Енді ғылым туралы заңға тоқталатын болсақ, ғылыми зерттеулерді жүргізу үшін осы «Ғылым туралы» Заң жақсы көмек­теседі. Бақытжан Тұрсынұлы айтқандай «Ғылым туралы» Заң осындай сапалы түрде бірінші рет қабылданып тұр, осыған дейін жоқ болған. Бұл заң ғылымды дамытады. Өйткені барлық ғалымдардың көкейінде жүрген мәселелерді жүйе түрінде қарастыр­ған. Бұл заңда ғылымды басқару нақты жазылған және де басқару механизмдері жақсы көрсетілген. Енді ғылыми иннова­циялық мәсе­лелерді шенеуніктер емес, үлкен ға­лымдар топтасқан ғылыми кеңес шешеді. Менің ойымша, бұл заңда көптеген мәсе­лелер қарастырылған, әсіресе, ғылым­ды қаржыландыру мәселесіне үлкен көңіл бөлінген. Сондықтан биылғы жылы «Ғылым күнін» жақсылап атап өте аламыз. Себебі «Ғылым туралы» заң қабылданды. Онда ғылыми концепциялар жақсы қарастырыл­ған. Осы орайда барлық Қазақстан ғалым­дарын «Ғылым күнімен» құттықтай­мын.
Балқаш Аралдың кебін киеді
– Ахметқал аға, қазіргі таңда су ресурстары мәселесі ғаламдық сипат­қа енген маңызды фактор­лардың бірі болып отыр. Біраз жыл бұрын, елімізде су ресурстары жылына 125-тен 100 текше шақы­рымға дейін азайып кетпек деген пікір айтқан едіңіз. Су ресурстары ел эконо­микасының жүйе­лі, тұрақты дамуының кепілі десек, бұл проб­леманы шешудің нақты жолдары қарастырылып жатыр ма?
– Су ресурстарына қатысты тақырып, бұл біз үшін өте маңызды. Өйткені бізде жауын аз жауады, ариитті климат, үлкен өзендеріміздің дені бастауын шет мемле­кеттерден алады. Еуразиялық континенттің қақ ортасында орналасқандықтан жылы және суық ауа ағыстары тез өзгеріп тұрады, құрғақшылық көп, шөлейттену артып ба­рады. Сондықтан да бізде суға деген тап­шы­лық жоғары. Әзірге бір ғана Шығыс Қа­зақстандағы Ертіс бассейні өз деңгейінде, суы жеткілікті, ал қалған су бассейндерінде су жетіспейді. Негізінде, сегіз су шаруа­шылығы бассейндері бар. Жетеуі бастауын шеттен алады. Трансшекаралық өзендер. Тек Нұра өзені ғана өзімізден ағады.
Енді мына қызықты қараңыз, 1965 жы­лы Ленинградтағы мемлекеттік гидро­ло­гиялық институттың жүргізген зерттеулері бойынша біздің елімізде су қоры 126 мың текше шақырым болған екен. Ал қазір еліміздегі су қорының көлемі 100,5 мың тек­ше шақырым ғана. Ел экономикасы еңсе тіктеп, түрлі зауыт-фабрикалар, өндіріс орын­­дары ашылып, егістік алқаптарының ауқымы кеңейген тұста біздің суды пай­далану көрсеткішіміз де өсе түсті. Сосын шет­тен келетін өзендердегі су мөлшері азайып барады. Өйткені олардың да әлеуеті өскен сайын суға деген тапшылығы артып келеді. Бір ғана Іле өзенін алып қарайық. Сарап­шылардың кейбір мәліметтері бойын­­­­ша, шекарамызға таяу тұрған Құлжа қа­ласында 1960 жылдары 400-500 мың адам тұрған болса, қазіргі таңда ол ай­мақтың тұрғындары төрт миллионнан асты. Іле содан тартылып барады. Енді олар мұ­нымен қой­май, Іленің бастау алатын негізгі сағасын ішкі Шыңжаңға туннель арқылы бұрғалы жатқан көрінеді. Ал бұл жағдайда біздің Балқашымыз Аралдың кебін киері анық. Біз бұл жағдайды ескеріп, қауіптілік төтенше сценарийін жасадық. Іледен су тартылғанда Балқаш көлі төрт бөлікке бөлінеді.
– Шындығында, мұны естудің өзі ауыр екен. Өйткені Балқаш көлі біз үшін қастерлі ғой. Ал енді бұл мәселені ше­шуге сіздер қандай үлгі, нұсқа ұсы­насыздар? Қандай да бір шара қол­данып жатырсыздар ма?
– Қазір біз тікелей Елбасының тап­сы­рысымен, Үкімет басшысы және біздің ми­нистрліктің қолдауымен үлкен жоба жасап жатырмыз. Сол жобаның негізінде біз әуелі Қазақстанда қанша су қоры бар, бұл сулар­дың 2020-2030 жылдарға дейін кө­лемі қандай болады деген сауалдар төңі­регінде зерттеу, мониторинг жасап жа­тырмыз. Екіншіден, осы суларды 2020-2030 жыл­дарға дейін қалай пайдаланамыз, ай­мақ­тық агроиндустрияның мүмкіншілі­­гін ес­кере отырып, болжам жасаудамыз. Со­сын еліміздің қай аймағында су мәселесі бар, ол жерлерге қалай су жеткіземіз, со­ның жол­дарын қарастырудамыз.  Осын­дай су ре­сурстарына қатысты негізгі, түйт­кілді мә­селелердің стратегиялық жоспарын әзірлеу үстіндеміз. Осыған дейін бұл мәсе­ленің нақты тәжірибелік тұсы аздау болса, енді біз қолданбалы жағына баса назар аударып отырмыз.
Ал енді, елдегі су ресурстарының тап­шы­­лығын жоюды дұрыс жолға қою мә­селесіне келетін болсақ, бұл тұрғыда әлем халқы қолданып отырған 3-4 әдіс бар. Бұлар – жерасты суларын пайдалану, сырт­тан су каналдарын тарту, тұзынан ажы­ратып теңіз, көл суларын кәдеге асыру.  
– Қазір әлем жұрты ауызсу тап­шылығын тартудың аз-ақ алдында тұр. Бұл тұрғыда жан-жақты амал-әдіс­­­тер қарастырылып, әр ел өзде­ріндегі су қорын, мөлшерін анық­тауға кіріскен. Сіздер еліміздегі жерасты су­ларының мөлшер-көлемін есеп­тей­сіздер ме, мониторинг жүргізіле ме?
– Жерасты сулары жұмысын анықтайтын арнайы комитет бар. Солардың экс­пе­ди­циялары мониторинг жүргізеді. Сол коми­теттің жүргізген мониторинг мәліметтері бізде бар, жерасты суын зерттейтін маман­дар оны сараптап, баға беріп және де қалай пай­да­лануға болатындығы туралы жұмыс жасауда. Соңғы мәліметтер бойын­ша біздегі жерасты суларының көлемі 16,5 мың текше ша­қы­рым. Біз оның 7 пайызын ғана пайда­ла­намыз. Негізінде, жерасты суларының шо­ғырлануы, қайнар көздері біздің Ұлттық ат­ласта белгіленген. Бірақ та жерасты су­ларын жер бетіне шығару  бұл қыруар қар­жыны талап етеді. Алайда болашақта әлем жұрты осы жерасты су­ларын толық пайда­лануға көшеді. Ал біз жерасты су­ларын тиімді қолдануымыз ке­рек. Өйткені бұл біздің стратегиялық қо­рымыз деп есептеуіміз керек. Сол себепті де мүмкін­дігінше жерасты суларының көлемін ұлғай­та түскеніңіз жөн.
Қазір бұл әдісті Өзбекстан қолданып жатыр. Қиын түгі де жоқ. Көктем мезгілі кезінде қар ерігеннен және нөсер жауын-шашыннан пайда болатын артық суларды жерастына сіңдіретін әдістер қолдану керек. Егер де су тапшылығы пайда болған жағ­дайда, сол суды қолдануымыз керек. Мұн­дай әдісті «магазинирование» дейді. Осы әдісті бізде көбінесе Орталық Қазақ­станда және басқа да ыңғайлы орындарда қолдану керек. Қазір бұл тәжірибені көп­теген елдер қолданысқа енгізген.
Цунамидің де бетін қайтаруға болады
– Ахметқал аға, бүгінде табиғи апаттар өте жиі орын алып жатыр. Жа­пон еліндегі күні кеше болған қайғылы апаттан соң біздің табиғи қауіп-қатер­лерден қорғану иммуни­те­тіміз қанша­лықты деген сауалдың қылаң бергені аян.
– Рас, қазір жер бетінде түрлі апаттар орын алып жатыр. Олардың бірнеше себебі бар. Табиғи, геологиялық, техногендік си­паттағы. Осылардың ең қауіптісі – табиғи апаттар. Өйткені табиғи апаттар қайта­ланбалы, сабақтас болып келеді. Әуелі жер сілкінеді, артынан цунами болады. Я бол­маса жауын-шашын көбейіп, күн дереу ысып кетеді, артынша су басады дегендей. Алматыда 1887 жылы болған жер сілкінісі кезінде таулар құлап, беткейлер ағып түс­кен. Біздегі топырақтар сырғымалы, бос. Қазір қарасаңыз, беткейдің бәрі жыра боп кеткен. Ақсай өзенінің басында Ақжар жырасы бар. Негізі онда Жасыл көл деген айдын болған. Сол көлді жырып кеткен. Одан кейін 1911 жылдары болған жер сіл­кінісі де үлкен шығынға ұшыратты. Осы­ған қарап, біз Алматыны және де басқа қауіпті орындарда тұрған қала, ауылдарды үнемі бақылауда ұстамасақ, кез келген уақытта табиғи апаттың орын алуы мүмкін екенін аңғарамыз. Сонымен қатар Алма­тының маңында жер сілкінісі ошақтары бар екенін де жақсы білесіз.
Өзіңіз айтып отырған Жапон елі – техно­логиясы дамыған, әлемдегі озық тұрған мемлекеттердің бірі. Оларда дәл осындай цунами 120 жыл бұрын болған. Әуелі жер сілкінді. Бірақ жер сілкінісінен үйлер қи­раған жоқ, адам шығыны болған жоқ. Тек цуна­миден олар зардап шекті. Қан­шама адамы өліп кетті. Бұл – екінші үрдіс. Жал­ғаспалы табиғи апат. Жуырда болған екінші апат та дәл осы сценарийде өтті. Тек бұған техно­гендік төтенше оқиға үшінші үрдіс болып қосылды. Негізінде, жапондар бұл қайғылы апатқа дайын­далмады, өйт­кені олар оның осындай күш­пен болатынын білмеді. 120 жыл бұрын болған оқиғадан сабақ алу керек еді. Олар ғылымға, дүнияуи құндылықтарға көп көңіл бөліп, өздерінің апатты ортада тұр­ғандарын естен шығарып алды. Әйт­песе, жер сілкінісінің алдын ала алмаса да, цу­намидің күшін жойып жі­беруге мүмкін­діктері бар еді. Жойқын күш­пен келе жатқан толқынды бөліп, тармақ-тармақ етіп та­ратып жіберуге болады. Өкінішке қарай, олар назар аудармады, ақыр соңы осындай үлкен ғаламдық апатқа соқтырды.
Ал енді өзімізге оралайық, біз де қазір табиғи апаттардың алдын алу шараларын, үрдіс орын алып жатқан сәтте қандай әре­кет жасауымыз керек, апат соңында қандай іс-шаралар қолдануымыз керек деген сауал­дарды қарастырып, негізгі концеп­цияларын жасау үстіндеміз. Нақты әрі жүйелі жұмыс жүргізудеміз.
– Өзіңіз айтып отырған осы кон­цепцияның жұмысына кеңірек тоқтала кетіңізші.
– Ең әуелі, ақпарат жинау. Өткенді са­раламай, зерттемей ертеңіңді болжай ал­майсың. Екінші, ақпараттарға қазіргі жағ­дайда сараптама жасау, баға беру. Үшінші, орын алуы ықтимал апаттарды аудан­дастыру. Апат орын алған жерде, былайша айтқанда эпицентрде қандай шара қолдану керек, апаттың зардабын сезінген ай­мақ­тарда не істеуіміз керек деген әрекеттер төңірегінде шешім қабылдау.
Қазақстан мұхитпен шектесетін ел болмағандықтан, үлкен цунами қаупі жоқ, бірақ Каспий теңізінде жер сілкінісінен болатын цунамилер болуы мүмкін. Біздің атқаратындарымыз: платина салу, толқын қиғыш (өзен-көлдердің маңына), селге, қар көшкініне бөгет қою жұмыстары. Мы­салы, Медеу бөгетін салдық. Бұл бөгет 1973 жылы болған селден екі жарым есе артық селді тоқтата алады. Бұл – бір.
Екінші, қазір жапон жұртына қарасаңыз ешқандай ажиотаж жоқ, есі шығып, ба­қырып жатқан және ешкімді көрмейсіз. Әркім өз ісімен айналысып жатыр. Қиналып жүрсе де білдірмейді. Апаттың алдын алу барысында сабырлы болу керектігін олар­дың санасына әбден сіңірген, психо­ло­гиялық түрде дайын. Халықты үрейлен­дір­меу керек, қандай да бір апатты жағдайда жедел шешім қабылдай алуға тәрбиелеу маңызды. Бұл да – көңіл аударуды қажет­сінетін үлкен мәселе.
Үшіншіден, зардап көлемін назарда ұстау. Жапондар 160 миллиард доллар шы­ғынға батты. Әрине, олардың эконо­микасы дамыған, бәлкім аса қинала қой­мас. Ұлттық табыстың 7 пайызы. Бір қы­зығы, енді осы апаттан кейін жапондар аса үлкен қарқында дамиды. Бұл қайғылы жағдай жапон халқын біріктіре түседі, елдің рухын көтереді. Ал былтырғы Гаити аралында жер сілкінгенде Үкімет банкротқа ұшырады. Сырттан көмек сұрады. Мұндай жағдайға душар болмас үшін, алдын ала эконо­микалық және де апаттан қорғау болжам­дарын жасаған дұ­рыс.
Алматыдан айырылып қала жаздадық
– Ахметқал аға, сіздер, осы саланың маманы ретінде Қазақ­станның жер бедерінде болып жатқан экзогендік табиғи құбылыстарға, антропогендік факторлардың әсерінен өзгеріп жатқан құрылымдарға зерттеу жүргізесіздер ме?
– Ауа райының салдарынан туындап жатқан барлық құбылыстарды біз қада­ғалап отырамыз. Экзогендік процестерді. Және де жерастындағы болып жатқан эн­догендік өзгерістерді тиісті мекемелер ба­қылап отырады. Өйткені апат айтып кел­мейді. Біз жер сілкінісінен де, селден де, рекреациялық қар көшкінінен де, топырақ сырғымасынан да, қысқы қарлы бораннан да, күннің күрт ысуынан да зардап шегуіміз мүмкін. Мен жоғарыда айтып өткен негізгі концеп­ция­мызда осы факторларды жан-жақты қарас­тыру­дамыз.  
– Теориялық негіздеме болған­мен де, тәжірибелік әрекеттердің дәлдікке жақын келетіндігін уақыт көрсетіп отыр ғой. Нақты іс жүзінде сынап көрдіңіздер ме теориялық концеп­цияларыңызды?
– Иә, теория мен тәжірибені үйлесімде ұстау – табиғи және техногендік апаттарды мүмкіндігінше болдырмауға, қарапайым халықтың зиян шекпеуіне кепілдік береді. Бұл тұрғыдан айтар болсақ, қара жаяу емес­піз. Ғылыми теорияны тәжірибеге енгізіп жатырмыз. Өзіңіз білесіз, Мәншүк Мәметова атындағы №6 көл Алматыға қандай қауіп төндіргенін. 1958 жылы пайда болған осы көл өте кішкентай еді. Былтырғы жылы ондағы су мөлшері 240 мың текше метрге жетті. Алаңдатарлық жағдайға жеткізді. Егер де сол көл тауды жұлып кетсе онда әр текше метр су 10-15 текше метр тау жыныстарын өзімен бірге ала кетеді. Сонда 3-5 миллион текше метр көлемде сел болу қаупі туды. Толықтай болмаса да қаланың жоғарғы жағының инфраструктурасына әжептәуір зақым келтірер еді. Біз осы мәселені шешу үшін «Қазселденқорғау» мекемесімен ақылдаса отырып, бірнеше жолдар қарас­тырдық, яғни ғылыми-теориялық негізде­месін ұсындық. «Қазселденқорғау» меке­месі осы негіздемені басшылыққа ала отырып, көлдің көлемін 10 есеге дейін азай­тып жі­берді. Әрине, бұл бір ғана мысал.
– Аға, осы табиғи апаттардың алдын алуда географиялық ерек­шеліктер ескеріле ме? Мысалы, таулардағы  мұз­дықтардың жасы, еруі деген сияқ­ты. Табиғи апаттардың орын алу ық­тималдығына негізделген геогра­фиялық қауіптілік картасы бар ма?
– Географиялық ерекшеліктерді ес­кермей, біз ешқандай шара қолдана ал­маймыз. Сараптама түзу қиын. Осы мақсатта  «Табиғи және техногендік төтенше жағ­дайлар атласын» жасадық. 360 карта бол­ды.
Табиғи апаттардың ықтималдығын бол­жау өте қиын. Қанша дайын болғанмен де, ол орасан шығынға батырып кетуі мүмкін. Барлығы да Жаратқанның қолында  тұрған дүние ғой. Біздің әрекетіміз – тек адамдарды барынша сақтандыру, адам өмірін қауіп­сіздендіру. Кейде табиғи апат­тың ықтимал­дығын есептегенде 10 фак­тордың 9-ын нақты шешіп, тек біреуін ғана дұрыс есеп­темесең, ертең сол кемшілік үлкен қайғыға душар етуі кәдік. Осы бір ғана ақау қалған тоғыз фактордың қоз­ғалуына, үрдістердің кезекпен орын алуына итермелеуі де ғажап емес. Сондықтан да біз бәріне күдікпен қараймыз. Жоғарыда Жапон еліндегі қай­ғылы жағдайды атап өттік, енді жапон елі осы болған цунамиден екі есе жоғары қауіпке дайындалуы қажет. Қазір климат өзгеріп жатыр. Климат өзгер­ген соң табиғи процестердің күші де, ықпалы да әлдеқайда арта түсті. Бұл адамзат баласына қауіп төндіріп отыр. Осы ерекшеліктерді біз үнемі назарда ұстап, қауіпсіздік шараларын үнемі жетілдіріп отырамыз. Аймақтағы геогра­фиялық, кли­маттық өзгешеліктерді ескере отырып,  әрекет етудеміз.
–Әңгімеңізге рақмет!

Алашқа айтар датым...
Біздің бабаларымыз өте парасатты болған. Оның бір ғана дәлелі, олар үнемі табиғатпен етене байланысып өмір сүрген. «Жар басына үй тікпе, жар құласа үй кетер» демей ме, сондай-ақ өзен-сулардың жағасына, ойпатқа үй тікпеген, қоныстанбаған. Кеңес Одағы тұсында біздің ауылдарымыз, елді мекендер осындай ойпатқа салынды. Ол да бір саясат еді. Қазір көктем сайын сол ауылдарды су басып жатады. Әрине, өзеннің аңғарында тұрса, судың ортасында қалмағанда қайтеді?! Қазақ табиғаттың заңдылығын жақсы білген. Техника мен технологияға иек артқан адамзат баласы қазір табиғаттың заңдылықтарын түсінбегендіктен түрлі қайғылы оқиғаларға душар болуда. Табиғат заңдылығына икемделіп өмір сүрмесек, біз табиғатқа өз дегенімізді жасай алмаймыз. Ол тосын мінез көрсетуі мүмкін. Қазір қазақ пен табиғат арасындағы үйлесімділік жоғалды. Егер біз табиғатты аялай алмасақ, оны баптап-күте алмасақ табиғи, техногендік апаттардан көп зиян шегуіміз кәдік.